Thiết kế các hoạt động trải nghiệm trong môn địa lí lớp 12 - Trung học Phổ thông tỉnh Tuyên Quang

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

TRỊNH THỊ THANH HÀ

THIẾT KẾ CÁC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM

TRONG MÔN ĐỊA LÍ LỚP 12 -THPT

TỈNH TUYÊN QUANG

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: TS. Đỗ Văn Hảo

Thái Nguyên, năm 2019

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

TRỊNH THỊ THANH HÀ

THIẾT KẾ CÁC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM

TRONG MÔN ĐỊA LÍ LỚP 12 -THPT

TỈNH TUYÊN QUANG

Ngành: LL và PP dạy học Địa lí

Mã số: 8.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: TS. Đỗ Văn Hảo

Thái Nguyên, năm 2019

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu,

kết quả nghiên cứu của luận án là khách quan, trung thực và chưa từng được

công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các trích dẫn, các số liệu và kết quả

tham khảo dùng để so sánh đều có nguồn trích dẫn rõ ràng. Tôi xin hoàn toàn

chịu trách nhiệm và chịu mọi hình thức kỷ luật theo quy định cho lời cam đoan

của mình.

TÁC GIẢ

Trịnh Thị Thanh Hà

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới thầy giáo hướng dẫn khoa học là TS. Đỗ

Văn Hảo đã hướng dẫn, giúp đỡ và tạo điều kiện để tôi thực hiện luận văn này.

Tác giả xin chân thành cảm ơn tập thể các thầy, cô giáo trong khoa Địa lí,

phòng Sau đại học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo mọi

điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu, học tập và hoàn thành luận văn.

Xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo đang dạy môn Địa lí ở một số

trường THPT và các em HS các trường THPT đã giúp đỡ tôi trong quá trình điều

tra, khảo sát và thực hiện một số nội dung liên quan đến đề tài luận văn.

Mặc dù bản thân đã rất nỗ lực, cố gắng song khó tránh khỏi những hạn

chế thiếu sót. Kính mong quý thầy, cô giáo và những người quan tâm đóng góp

ý kiến để luận văn được hoàn thiện hơn.

Xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 03 năm 2019

TÁC GIẢ LUẬN VĂN

Trịnh Thị Thanh Hà

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC

Trang

LỜI CAM ĐOAN.................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN......................................................................................................ii

MỤC LỤC ..........................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN...............................iv

DANH MỤC CÁC BẢNG..................................................................................v

DANH MỤC CÁC HÌNH ..................................................................................vi

MỞ ĐẦU.............................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài ..............................................................................................1

2. Lịch sử nghiên cứu ..........................................................................................3

3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài.....................................................11

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu nghiên cứu ..............................................12

5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu........................................................12

6. Giả thuyết nghiên cứu....................................................................................15

7. Đóng góp của đề tài.......................................................................................15

8. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài.......................................................16

9. Cấu trúc đề tài................................................................................................16

NỘI DUNG.......................................................................................................17

Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC THIẾT

KẾ CÁC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM TRONG MÔN ĐỊA LÍ Ở

TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG......................................................17

1.1. Cơ sở lí luận................................................................................................17

1.1.1. Một số khái niệm, thuật ngữ cơ bản ........................................................17

1.1.2. Đặc điểm của hoạt động trải nghiệm.......................................................24

1.1.3. Vai trò của hoạt động trải nghiệm...........................................................26

1.1.4 .Vai trò của hoạt động trải nghiệm trong học tập địa lí............................27

1.2. Cơ sở thực tiễn............................................................................................28

1.2.1. Nội dung chương trình Địa lí trung học phổ thông .................................28

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

1.2.2. Đặc điểm tâm sinh lí và trình độ nhận thức của học sinh bậc Trung

học phổ thông ....................................................................................................30

1.2.3. Thực trạng học tập Địa lí ở trường phổ thông.........................................32

1.2.4. Thực trạng của việc tổ chức hoạt động học tập trải nghiệm trong

dạy học Địa lí ở trường phổ thông.....................................................................32

1.2.5. Thực trạng của việc áp dụng các hoạt động trải nghiệm trong nhà

trường THPT trên địa bàn tỉnh Tuyên Quang ..................................................37

TIỂU KẾT CHƯƠNG 1....................................................................................40

Chương 2: TỔ CHỨC CÁC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM

TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 -TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ................41

2.1. Những nội dung chủ yếu để tổ chức hoạt động trải nghiệm ......................41

2.1.1. Hoạt động thuộc lĩnh vực chính trị - xã hội.............................................41

2.1.2. Hoạt động thuộc lĩnh vực lao động công ích...........................................41

2.1.3. Hoạt động thuộc lĩnh vực khoa học xã hội..............................................42

2.1.4. Hoạt động thuộc lĩnh vực thể thao- vui chơi- giải trí..............................42

2.1.5. Hoạt động thuộc lĩnh vực văn hóa- nghệ thuật .......................................43

2.2. Những yêu cầu khi tổ chức hoạt động trải nghiệm ....................................43

2.3. Quy trình thực hiện hoạt động trải nghiệm cho học sinh ...........................46

2.3.1.Quy trình tổ chức dạy học nói chung .......................................................46

2.3.2. Quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học địa lí ................47

2.4. Hình thức tổ chức các hoạt động trải nghiệm trong nhà trường

phổ thông ..........................................................................................................48

2.4.1. Một số hình thức tổ chức hoạt động giáo dục trong chương trình..........48

2.4.2. Các hình thức hoạt động theo định hướng chương trình giáo dục

phổ thông mới....................................................................................................49

2.5. Yêu cầu chung về thiết kế hoạt động trải nghiệm......................................50

2.5.1. Đảm bảo khung logic của các hoạt động trải nghiệm .............................50

2.5.2. Đảm bảo sự trải nghiệm của học sinh .....................................................51

2.5.3. Đảm bảo môi trường để học sinh sáng tạo ..............................................51

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

2.6. Cấu trúc chung để tổ chức hoạt động trải nghiệm......................................51

2.7. Thiết kế và tổ chức một số hoạt động trải nghiệm trong môn Địa lí

lớp 12 cho học sinh THPT tỉnh Tuyên Quang ..................................................59

2.7.1. Hoạt động trải nghiệm 1 ..........................................................................59

2.7.2. Hoạt động trải nghiệm 2 ..........................................................................63

TIỂU KẾT CHƯƠNG 2....................................................................................81

Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM DẠY HỌC ĐỊA LÍ

THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM CHO HỌC SINH

LỚP 12 TRƯỜNG THPT SƠN DƯƠNG - TUYÊN QUANG ...................82

3.1. Thực nghiệm sư phạm ................................................................................82

3.1.1.Mục đích thực nghiệm..............................................................................82

3.1.2. Nội dung thực nghiệm .............................................................................82

3.1.3. Tiến hành thực nghiệm............................................................................82

3.2. Đánh giá kết quả học tập địa lí của học sinh lớp thực nghiệm...................84

3.2.1. Về mức độ tích cực của học sinh.............................................................84

3.2.2. Về chất lượng bài khảo sát ......................................................................85

3.3. Đánh giá mức độ hứng thú của học sinh sau buổi trải nghiệm ..................87

3.4. Giải pháp nâng cao hứng thú của học sinh với môn Địa lí ........................91

3.4.1. Cơ sở đề xuất các giải pháp.....................................................................91

3.4.2. Các biện pháp để nâng cao hứng thú trong học tập địa lí .......................91

TIỂU KẾT CHƯƠNG 3....................................................................................93

KẾT LUẬN.......................................................................................................94

TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................................97

DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ

TÀI LUẬN VĂN ............................................................................................100

PHẦN PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN

Từ viết tắt Nội dung chi tiết

GV Giáo viên

HS Học sinh

HĐTN Hoạt động trải nghiệm

PPDH Phương pháp dạy học

THPT Trung học phổ thông

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC BẢNG

Trang

Bảng 3.1. Mức độ tích cực của học sinh lớp 12 C3 (lớp thực nghiệm) và

12C4 (lớp đối chứng) ........................................................................84

Bảng 3.2. Bảng phân phối tần số điểm kiểm tra của nhóm lớp TN và ĐC......85

Bảng 3.3. Bảng phân phối tần suất điểm kiểm tra của nhóm lớp TN và ĐC....85

Bảng 3.4.Bảng đánh giá mức độ tích cực của HS lớp thực nghiệm so với

lớp đối chứng.....................................................................................87

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC HÌNH

Trang

Hình 3.1. Biểu đồ thể hiện mức độ tích cực của học sinh lớp thực nghiệm

(12C3) và lớp đối chứng (12C4).....................................................84

Hình 3.2. Biểu đồ thể hiện tần số điểm kiểm tra của lớp thực nghiệm

(12C3) và lớp đối chứng (12C4).....................................................85

Hình 3.3. Biểu đồ thể hiện tần suất điểm kiểm tra của lớp thực nghiệm

(12C3) và lớp đối chứng (12C4). ....................................................86

Hình 3.4. Biểu đồ thể hiện điểm kiểm tra của lớp thực nghiệm (12C3) và

lớp đối chứng (12C4) ......................................................................87

Hình 3.5. Biểu đồ thể hiện nội dung kiến thức địa lí qua hoạt động trải

nghiệm lớp thực nghiệm..................................................................89

Hình 3.6. Biểu đồ thể hiện mức độ kiến thức địa lí sau khi tổ chức hoạt

động trải nghiệm của lớp thực nghiệm............................................89

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Phát triển giáo dục, đặc biệt là việc đổi mới phương pháp dạy học là nhu

cầu không thể thiếu đối với các nước trên thế giới trong đó có Việt Nam. Văn

kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI. Đảng Cộng sản Việt Nam đã nêu rõ

“Ưu tiên hàng đầu cho việc nâng cao chất lượng dạy và học. Đổi mới chương

trình, nội dung, phương pháp dạy và học, nâng cao chất lượng đội ngũ giáo

viên”. Mục tiêu của giáo dục không chỉ còn là cung cấp kiến thức, rèn luyện trí

nhớ cho HS mà phải là dạy cho HS cách học, cách tự đánh giá, học cách sống,

biết độc lập suy nghĩ, biết tạo ra và làm chủ sự thay đổi, để“đào tạo con người

Việt Nam phát triển toàn diện, có đạo đức, có tri thức, sức khỏe, thẩm mỹ, nghề

nghiệp trung thành với lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội; hình

thành và bồi dưỡng nhận cách, phẩm chất và năng lực của công dân, đáp ứng

yêu cầu của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” (NQ số51/2001/QH10).

Ở nước ta, một trong những quan điểm đổi mới giáo dục và đào tạo được

nêu trong Nghị quyết Hội nghị trung ương 8 khóa XI của ban chấp hành trung

ương là: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện

đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kĩ năng

của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập

trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự

cập nhật và đổi mới tri thức, kĩ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ

yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã

hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học…”. Theo đó quan điểm chỉ đạo của

Đảng là: “Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang

phát triến toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Học đi đôi với hành; lý

luận gắn với thực tiễn; giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và

giáo dục xã hội”. Điều đó cho thấy, việc đổi mới hình thức, phương pháp dạy

học theo chương trình mới sau năm 2018 đặc biệt nhấn mạnh hình thức học

tập trải nghiệm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

Hoạt động trải nghiệm là một bộ phận của chương trình giáo dục phổ

thông sau năm 2018. Bên cạnh các môn học khác, hoạt động trải nghiệm trong

chương trình giáo dục phổ thông mới làm cho nội dung giáo dục không bị bó

hẹp trong sách vở, mà gắn liền với thực tiễn đời sống xã hội; là con đường gắn

lý thuyết với thực tiễn, tạo nên sự thống nhất giữa nhận thức với hành động,

góp phần phát triển phẩm chất, tư tưởng, ý chí, tình cảm, giá trị, kỹ năng sống,

niềm tin đúng đắn ở học sinh, hình thành những năng lực cần có của con người

trong xã hội hiện đại; là con đường để phát triển toàn diện nhân cách học sinh,

đáp ứng mục tiêu giáo dục phổ thông ở Việt Nam.

Sách giáo khoa Địa lí được biên soạn theo mô hình mới nhằm tăng cường

hoạt động học chủ động, tích cực, tự học cho học sinh với cấu trúc 3 hoạt động:

Cơ bản (tạo hứng thú, trải nghiệm, phân tích - sáng tạo - rút ra bài học); thực

hành (kết hợp lý thuyết và thực hành); ứng dụng (áp dụng kiến thức, kỹ năng

vào tình huống thực tiễn).Với mô hình này, chắc chắn phải thường xuyên đưa

học sinh vào các tình huống thực tiễn để từ đó có được kiến thức, kỹ năng cần

đạt; đồng thời, sách phải tạo cơ hội để học sinh vận dụng chúng ngay sau mỗi

bài. Mô hình SGK mới này có thể đảm bảo góp phần thực hiện mục tiêu phát

triển năng lực ở học sinh của môn Địa lí. Vì vậy nâng cao chất lượng dạy và

học địa lí đang là vấn đề bức thiết đặt ra. Một trong những giải pháp góp phần

nâng cao chất lượng dạy học theo Dự thảo chương trình mới sau năm 2018 là tổ

chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học địa lí. Hoạt động học tập trải nghiệm

nhằm gắn học tập với thực tiễn, gắn giáo dục trong nhà trường với giáo dục

ngoài xã hội, “phá vỡ” không gian lớp học, đồng thời có sự tham gia của nhiều

nguồn lực xã hội vào quá trình giáo dục. Đây là một hình thức tổ chức dạy học

tạo điều kiện cho học sinh có những trải nghiệm khám phá mới mẻ, qua đó góp

phần hình thành năng lực, kĩ năng làm việc nhóm, kĩ năng sưu tầm, đánh giá tư

liệu, phát triển năng lực người học. Như vậy, việc tổ chức hoạt động trải nghiệm

vào xây dựng cấu trúc chương trình giáo dục phổ thông mới là rất cần thiết.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

Với tất cả những lí do trên, tác giả đã chọn đề tài: “Thiết kế các hoạt động

trải nghiệm trong môn Địa lí lớp 12 - THPT tỉnh Tuyên Quang”. Đây là một

hướng nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn, góp phần thực hiện đổi mới PPDH để

nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học Địa lí ở nhà trường phổ thông

2. Lịch sử nghiên cứu

2.1. Trên thế giới

Hoạt động trải nghiệm sáng tạo được hầu hết các nước phát triển quan

tâm, nhất là các nước tiếp cận chương trình giáo dục phổ thông theo hướng

phát triển năng lực; chú ý giáo dục nhân văn, giáo dục sáng tạo, giáo dục phẩm

chất và kĩ năng sống….

Một trong những lý thuyết nghiên cứu trực tiếp đến hoạt động trải

nghiệm sáng tạo trong dạy học là lý thuyết học từ trải nghiệm của David A

Kolb. Trong lý thuyết học từ trải nghiệm, Kolb cũng chỉ ra rằng “Học từ trải

nghiệm là quá trình học theo đó kiến thức và các năng lực được tạo ra thông

qua việc chuyển hóa kinh nghiệm. Học từ trải nghiệm gần giống với học thông

qua làm nhưng khác ở chỗ là nó gắn với kinh nghiệm và cảm xúc cá nhân”. Lý

thuyết “Học từ trải nghiệm” là cách tiếp cận về phương pháp học đối với các

lĩnh vực nhận thức. Nếu như mục đích của việc dạy học chủ yếu là hình thành

và phát triển hệ thống tri thức khoa học, năng lực và hành động khoa học cho

mỗi cá nhân thì mục đích hoạt động giáo dục là hình thành và phát triển những

phẩm chất, tư tưởng, ý chí, tình cảm, sự đam mê, các giá trị, kĩ năng sống và

những năng lực chung khác cần có ở con người trong xã hội hiện đại. Để phát

triển sự hiểu biết khoa học, chúng ta có thể tác động vào nhận thức của người

học; nhưng để phát triển và hình thành phẩm chất thì người học phải được trải

nghiệm. Như vậy, trong lý thuyết của Kolb, trải nghiệm sẽ làm cho việc học trở

nên hiệu quả bởi trải nghiệm ở đây là sự trải nghiệm có định hướng, chứ không

phải sự trải nghiệm tự do, không có định hướng.

Từ giữa thế kỉ XX, nhà khoa học giáo dục nổi tiếng người Mĩ, John

Dewey, đã chỉ ra hạn chế của giáo dục nhà trường và đưa ra quan điểm về vai