Thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học địa lí 12 - THPT theo chương trình đánh giá học sinh quốc tế (PISA)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

–––––––––––––––––––––

HOÀNG THỊ THU

THIẾT KẾ CÁC BÀI TẬP NHẬN THỨC TRONG

DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 - THPT THEO CHƯƠNG TRÌNH

ĐÁNH GIÁ HỌC SINH QUỐC TẾ (PISA)

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

–––––––––––––––––––––

HOÀNG THỊ THU

THIẾT KẾ CÁC BÀI TẬP NHẬN THỨC TRONG

DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 - THPT THEO CHƯƠNG TRÌNH

ĐÁNH GIÁ HỌC SINH QUỐC TẾ (PISA)

Ngành: LL&PP dạy học môn Địa lí

Mã số: 8.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Phương Liên

THÁI NGUYÊN - 2018

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của

riêng tôi.

Các số liệu sử dụng phân tích trong luận án có nguồn gốc rõ ràng, đã

công bố theo đúng quy định.

Các kết quả nghiên cứu trong luận án do tôi tự tìm hiểu, phân tích một

cách trung thực, khách quan và phù hợp với thực tiễn của Việt Nam. Các kết

quả này chưa từng được công bố trong bất kỳ nghiên cứu nào khác.

Tác giả luận văn

Hoàng Thị Thu

Xác nhận của

khoa chuyên môn

Xác nhận của

người hướng dẫn khoa học

PGS.TS. Nguyễn Phương Liên

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành được luận văn, đầu tiên tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc

nhất đến PGS.TS Nguyễn Phương Liên, người đã dành nhiều công sức, trí tuệ

và thời gian để hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn

thành đề tài này.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu trường Đại học sư phạm Thái

Nguyên, Ban chủ nhiệm khoa Địa lí, các thầy cô khoa Địa lí đã tạo điều kiện

thuận lợi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu. Tác giá cũng xinh chân

thành cảm ơn các cán bộ thư viện nhà trường đã tạo điều kiện trong suốt quá

trình nghiên cứu và thực hiện đề tài.

Bên cạnh đó, tôi cũng xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ và tạo điều kiện

của BGH, các thầy cô giáo trường THPT Hàn Thuyên, trường THPT Quế Võ

số 1, THPT Thuận Thành số 3 đã tạo điều kiện cho tôi tổ chức thực nghiệm để

kiểm chứng tính khả thi của đề tài.

Cuối cùng tôi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè đã giúp đỡ và động

viên tôi trong quá trình học tập và hoàn thành đề tài.

Chân thành cảm ơn những ý kiến đóng góp quý báu để luận văn hoàn

thiện hơn.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018

Tác giả

Hoàng Thị Thu

iii

MỤC LỤC

Lời cam đoan ........................................................................................................ i

Lời cảm ơn...........................................................................................................ii

Mục lục ...............................................................................................................iii

Bảng chữ cái viết tắt ........................................................................................... iv

Danh mục các bảng.............................................................................................. v

Danh mục các hình ............................................................................................. vi

MỞ ĐẦU............................................................................................................. 1

1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1

2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài.......................................................................... 2

3. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................ 5

4. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................... 5

5. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu, thời gian thực hiện....................................... 6

6. Quan điểm nghiên cứu..................................................................................... 6

7. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 8

8. Những góp mới của luận văn......................................................................... 10

9. Cấu trúc luận văn........................................................................................... 11

NỘI DUNG....................................................................................................... 12

Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC THIẾT KẾ

CÁC BÀI TẬP NHẬN THỨC TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12 TRUNG

HỌC PHỔ THÔNG THEO CHƯƠNG TRÌNH ĐÁNH GIÁ HỌC SINH

QUỐC TẾ (PISA)............................................................................................ 12

1.1. Định hướng đổi mới giáo dục của nước ta sau 2015................................. 12

1.1.1. Đổi mới mục tiêu giáo dục ...................................................................... 12

1.1.2. Đổi mới nội dung giáo dục ...................................................................... 13

1.1.3. Đổi mới phương pháp, phương tiện và hình thức dạy học...................... 13

1.1.4. Đổi mới hình thức và phương pháp thi, kiểm tra, đánh giá chất lượng

giáo dục.............................................................................................................. 13

iv

1.1.5. Đổi mới quản lí quá trình xây dựng và thực hiện chương trình.............. 14

1.1.6. Thực hiện chủ trương một chương trình, nhiều sách giáo khoa.............. 14

1.2. Sử dụng bài tập nhận thức trong dạy học ................................................... 15

1.2.1. Khái niệm: bài tập nhận thức................................................................... 15

1.2.2. Vai trò của bài tập nhận thức................................................................... 15

1.3. Một số vấn đề về đánh giá theo PISA............................................................. 16

1.3.1. Khái quát về PISA ................................................................................... 16

1.3.2. Mục đích của PISA.................................................................................. 17

1.3.3. Đặc điểm của PISA.................................................................................. 18

1.3.4. Những năng lực được đánh giá trong PISA ............................................ 19

1.3.5. PISA tại Việt Nam................................................................................... 24

1.4. Mục tiêu, nội dung chương trình Địa lí 12 THPT...................................... 26

1.4.1. Mục tiêu chương trình ............................................................................. 26

1.4.2. Nội dung chương trình............................................................................. 27

1.5. Đặc điểm tâm sinh lí và trình độ nhận thức của học sinh lớp 12 – THPT 30

1.5.1. Đặc điểm tâm sinh lí của học sinh lớp 12 - THPT.................................. 30

1.5.2. Đặc điểm nhận thức................................................................................. 31

1.6. Thực trạng của việc thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12

THPT theo định hướng PISA ........................................................................... 33

1.6.1. Khảo sát với giáo viên ............................................................................. 33

1.6.2. Khảo sát với HS....................................................................................... 36

Tiểu kết chương 1.............................................................................................. 42

Chương 2. QUY TRÌNH THIẾT KẾ BÀI TẬP NHẬN THỨC TRONG

DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12- THPT THEO CHƯƠNG TRÌNH ĐÁNH GIÁ HỌC

SINH QUỐC TẾ (PISA) ................................................................................. 43

2.1. Nguyên tắc và yêu cầu của việc thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy

học Địa lí 12-THPT theo PISA ......................................................................... 43

2.1.1. Đảm bảo tính khoa học và tính vừa sức với HS...................................... 43

v

2.1.2. Đảm bảo tính hệ thống và liên hệ với thực tiễn ...................................... 44

2.1.3. Đảm bảo tính giáo dục............................................................................. 45

2.1.4. Đảm bảo nguyên tắc tự lực và phát triển tư duy HS ............................... 45

2.2. Quy trình thiết kế các bài tập nhận thức trong dạy học địa lí 12 THPT theo

PISA................................................................................................................... 46

2.3. Các dạng bài tập nhận thức trong dạy học Địa lí 12 THPT theo đánh giá

HS quốc tế (PISA)............................................................................................. 56

2.3.1. Bài tập phát triển năng lực đọc hiểu........................................................ 57

2.3.2. Bài tập phát triển năng lực tính toán ....................................................... 69

2.3.3. Bài tập phát triển năng lực vận dụng kiến thức khoa học địa lí.............. 72

Tiểu kết chương 2.............................................................................................. 74

Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM....................................................... 75

3.1. Mục đích và nhiệm vụ, nguyên tắc thực nghiệm ....................................... 75

3.1.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm .............................................................. 75

3.1.2. Nhiện vụ thực nghiệm sư phạm............................................................... 75

3.1.3. Nguyên tắc thực nghiệm.......................................................................... 75

3.1.3. Phương pháp thực nghiệm....................................................................... 76

3.2. Tổ chức thực nghiệm.................................................................................. 76

3.2.1. Địa bàn thực nghiệm................................................................................ 76

3.2.2. Cách thức tổ chức thực nghiệm............................................................... 76

3.3. Nội dung thực nghiệm................................................................................ 77

3.4. Kết quả thực nghiệm................................................................................... 91

3.4.1. Xử lý kết quả thực nghiệm ...................................................................... 91

3.4.2. Nhận xét kết quả thực nghiệm................................................................. 92

Tiểu kết chương 3.............................................................................................. 95

KẾT LUẬN....................................................................................................... 96

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 98

PHỤ LỤC

iv

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

STT VIẾT TẮT VIẾT ĐẦY ĐỦ

1 BTNT Bài tập nhận thức

2 ĐC Đối chứng

3 GD&ĐT Giáo dục và đào tạo

4 GV Giáo viên

5 HS Học sinh

6 KTĐG Kiểm tra đánh giá

7 PPDH Phương pháp dạy học

8 SGK Sách giáo khoa

9 THCS Trung học cơ sở

10 THPT Trung học phổ thông

11 TN Thực nghiệm

v

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1: Nội dung đánh giá của PISA qua các kì ........................................... 17

Bảng 1.2: Kết quả xếp hạng của Việt Nam tham gia PISA .............................. 25

năm 2012 và 2015.............................................................................................. 25

Bảng1.3: Cấu trúc SGK địa lí 12 cơ bản ........................................................... 27

Bảng 1.4: Mức độ hiểu biết căn bản và sự vận dụng PISA............................... 34

của GV trong quá trình dạy học ở ttrường THPT ............................................. 34

Bảng 1.5: Kết quả kiểm tra khảo sát HS ........................................................... 39

Bảng 1.6: Tổng hợp kết quả thăm dò HS sau bài kiểm tra khảo sát ................. 40

Bảng 2.1: Cơ cấu lao động nước ta giai đoạn 2005-2016 ................................. 49

Bảng 2.2: Sự đa dạng thành phần loài và sự suy giảm số lượng loài thực vật,

động vật ................................................................................................... 52

Bảng 2.3: Tỷ lệ dân số dưới 15 tuổi và trên 60 tuổi nước ta............................. 61

giai đoạn 1979 - 2014 ........................................................................................ 61

Bảng 2.4: Lượng mưa và lưu lượng nước sông................................................. 62

của sông Hồng- trạm Sơn Tây (Hà Nội)............................................................ 62

Bảng 3.1: Tên trường và GV tham gia thực nghiệm......................................... 77

Bảng 3.2: Nhiệt độ ở một số địa phương ( 0C)................................................ 79

Bảng 3.3: Nhiệt độ trung bình năm và tổng nhiệt độ năm ................................ 81

của một số điểm nước ta.................................................................................... 81

Bảng 3.4: Lượng mưa một số địa điểm nước ta ................................................ 82

Bảng 3.5: Bảng tổng hợp kết quả bài kiểm tra kiến thức HS sau khi học xong

bài thực nghiệm số 1 ở nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng............. 91

Bảng 3.6: Bảng tổng hợp kết quả kiểm tra kiến thức HS sau khi học xong bài

thực nghiệm số 2 ở nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng................... 91

Bảng 3.7: Bảng so sánh kết quả kiểm tra kiến thức HS sau khi học xong 2 bài

thực nghiệm ở nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng .......................... 92

vi

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 2.1. Tỉ lệ gia tăng dân số trung bình năm qua các giai đoạn.................... 54

Hình 2.2. Gió mùa mùa đông ở khu vực Đông Nam Á..................................... 55

Hình 2.3. Các nước Đông Nam Á ..................................................................... 58

Hình 2.4. Địa hình Việt Nam............................................................................. 59

Hình 2.5. Bản đồ tự nhiên Việt Nam................................................................. 60

Hình 2.6. Hình ảnh tắc đường thường thấy ở Hà Nội ....................................... 63

Hình 2.7. Một đoạn sông Tô Lịch ..................................................................... 63

Hình 2.8. Nạn chặt phá rừng ở nước ta ............................................................. 64

Hình 2.9. So sánh năng suất lao động theo giờ năm 2012 giữa các nước

Đông Nam Á ..................................................................................... 65

Hình 2.10. Trạm khí hậu Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh..................................... 66

Hình 3.1. Biểu đồ so sánh kết quả thực nghiệm giữa lớp thực nghiệm và lớp

đối chứng ........................................................................................... 92

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong thế kỉ 21, xu hướng giáo dục theo định hướng phát triển năng lực

được đặc biệt chú ý bởi: định hướng phát triển năng lực nhằm đảm bảo đầu ra

của quá trình dạy học, thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất

nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri thức vào tình huống thực tiễn nhằm

chuẩn bị cho học sinh năng lực giải quyết các tình huống của cuộc sống và

nghề nghiệp trong tương lai. Dạy học theo quan điểm phát triển năng lực không

chỉ chú ý tích cực hóa hoạt động nhận thức của HS về trí tuệ mà còn chú ý rèn

luyện năng lực giải quyết vấn đề gắn với các tình huống của cuộc sống.

PISA là chương trình đánh giá giáo dục về năng lực phổ thông của HS ở

độ tuổi 15, độ tuổi kết thúc giáo dục bắt buộc ở hầu hết các quốc gia (OECD

khởi xướng và chỉ đạo thực hiện). Nội dung đánh giá của PISA hoàn toàn được

xác định dựa trên các kiến thức, kỹ năng cần thiết cho cuộc sống tương lai. Các

bài toán của PISA đều là các câu hỏi dựa trên các tình huống của đời sống thực,

nhiều tình huống được lựa chọn không phải chỉ để HS thực hiện các thao tác về

tư duy, mà còn để HS ý thức về các vấn đề xã hội, vấn đề toàn cầu.

Chương trình Địa lí 12 có mục tiêu là giúp học sinh hiểu và trình bày

được các kiến thức phổ thông, cơ bản về đặc điểm tự nhiên, dân cư và tình hình

phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam; những vấn đề đặt ra đối với cả nước

nói chung và các vùng, các địa phương nói riêng. Bên cạnh đó còn củng cố và

phát triển kĩ năng học tập và nghiên cứu địa lí: quan sát, nhận xét, phân tích, so

sánh, đánh giá các sự vật, hiện tượng địa lí; vẽ lược đồ, biểu đồ; phân tích, sử

dụng bản đồ, Atlat, lát cắt, số liệu thống kê... Rèn luyện cho các em kĩ năng thu

thập, xử lí, tổng hợp và thông báo thông tin Địa lí, kĩ năng vận dụng tri thức địa

lí để giải thích các hiện tượng, sự vật địa lí và bước đầu tham gia giải quyết

những vấn đề của cuộc sống phù hợp với khả năng của học sinh...

2

Học sinh lớp 12 THPT, các em đã được trang bị các kiến thức về Địa lí

đại cương và Địa lí Thế giới. Do vậy việc tìm hiểu Địa lí đất nước thông qua

các bài tập nhận thức theo định hướng PISA không chỉ giúp các em hoàn thiện

kiến thức, kĩ năng cơ bản mà còn giúp các em hình thành và phát triển các năng

lực như: tính toán, năng lực vận dụng kiến thức khoa học, năng lực đọc hiểu.

Thiết kế các bài tập nhận thức theo định hướng PISA để tổ chức quá trình học

tập cho học sinh do đó là một trong những giải pháp đổi mới phương pháp dạy

học theo định hướng tiếp cận năng lực.

Từ những lí do trên, để nâng cao chất lượng dạy học, đáp ứng mục tiêu

giáo dục hiện nay, tác giả đã chọn đề tài: “Thiết kế các bài tập nhận thức

trong dạy học Địa lí 12 trung học phổ thông theo chương trình đánh giá học

sinh quốc tế (PISA)" để làm luận văn tốt nghiệp.

2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài

2.1. Trên thế giới

Phần lớn giới học thuật cho rằng dạy học theo định hướng phát triển

năng lực được phát triển từ đào tạo sư phạm cuối những năm 1960 rồi dần dần

được áp dụng ở Tiểu học, Trung học phổ thông, và dạy nghề vào những năm

1970. Xu hướng này được tiếp nhận trong chương trình dạy nghề ở Anh và

Đức vào những năm 1980 và chương trình đào tạo nghiệp vụ ở Oxtraylia vào

những năm 1960.

Việc sử dụng bài tập nhận thức trong dạy và học cũng từ đó được đặt ra

từ thập kỉ 60 của thế kỉ XX bởi một nhà bác học người Nga tên là I. Lerner,

thông qua tác phẩm Bài Tập Nhận Thức, do hai dịch giả Nguyễn Cao Lũy và

Văn Chu chuyển ngữ sang tiếng Việt. Tác phẩm đã đưa ra những quan niệm về

bài tập nhận thức, vị trí của bài tập nhận thức trong dạy học ở nhà trường phổ

thông. Tuy nhiên tác phẩm chưa đưa ra được cách xây dựng cũng như cách sử

dụng bài tập nhận thức trong các môn học ở trường phổ thông.

Hiện nay ngoài công trình nghiên cứu của I. Lerner thì chưa có công

trình nghiên cứu nào đề cập một cách hệ thống, chưa có ấn phẩm nào về BTNT

3

được xuất bản làm tài liệu tham khảo cho GV. Trong điều kiện như vậy việc

tìm ra cách thức xây dựng BTNT và áp dụng vào thực tế giảng dạy một cách có

hiệu quả là cần thiết.

PISA là chương trình đánh giá giáo dục về năng lực phổ thông của HS ở

độ tuổi 15, độ tuổi kết thúc giáo dục bắt buộc ở hầu hết các quốc gia do các

thành viên OECD đề xuất. PISA chú trọng trong việc xem xét đánh giá về các

năng lực của HS trong việc ứng dụng các kiến thức, kĩ năng phổ thông vào các

tình huống thực tiễn.

Các bài tập của PISA đều là các câu hỏi dựa trên các tình huống của đời

sống thực, nhiều tình huống được lựa chọn không phải chỉ để HS thực hiện các

thao tác về tư duy, mà còn để HS ý thức về các vấn đề xã hội, vấn đề toàn cầu.

Đặc biệt, câu hỏi PISA chú trọng đến những dạng câu hỏi để HS bộc lộ tư

duy và quan điểm cá nhân, năng lực của bản thân trong các lĩnh vực như: đọc

hiểu, tính toán, khoa học, giải quyết vấn đề.

Do vậy việc thiết kế các bài tập nhận thức theo định hướng PISA là một

hướng mới trong dạy học nói chung và dạy học Địa lí nói riêng. Người GV

không đơn giản là xây dựng các BTNT thông thường mà xây dựng các BTNT

gắn với các tình huống trong thực tế để phát huy năng lực của các em .

2.2. Ở Việt Nam

Ở nước ta hiện nay cũng đã có rất nhiều công trình nghiên cứu đến việc

vận dụng bài toán hoặc định hướng PISA vào trong dạy học ở nhà trường phổ

thông và được coi như một giải pháp đổi mới dạy học ở nhà trường phổ thông

theo định hướng phát triển năng lực. Hiện nay có nhiều công trình nghiên cứu

về PISA nói riêng và thiết kế BTNT theo PISA nói riêng. Các tác phẩm tiêu

biểu là:

“PISA và các dạng câu hỏi” - Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam. Tác

phẩm đã đưa ra cách thức xây dựng các dạng câu hỏi có thể sử dụng trong thiết

kế các bài tập theo định hướng PISA.