Quyền của bị hại: nghiên cứu so sánh pháp luật tố tụng hình sự liên bang Nga và kinh nghiệm cho Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH

QUYỀN CỦA BỊ HẠI: NGHIÊN CỨU SO SÁNH

PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ LIÊN BANG NGA

VÀ KINH NGHIỆM CHO VIỆT NAM

Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự

Mã số: 60380104

Người hướng dẫn khoa học: TS. Lê Nguyên Thanh

Học viên: Đỗ Cao Ngọc Hân

Lớp: Cao học luật, Khóa 24

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2019

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn thạc sỹ luật học với đề tài “Quyền của bị hại: Nghiên

cứu so sánh pháp luật tố tụng hình sự Liên Bang Nga và kinh nghiệm cho Việt

Nam” là công trình nghiên cứu của riêng tôi, dưới sự định hướng và hướng dẫn của

Tiến sĩ Lê Nguyên Thanh – Giảng viên Khoa luật hình sự Trường Đại học Luật Thành

phố Hồ Chí Minh. Nội dung luận văn có tham khảo và sử dụng các tài liệu, thông tin

được đăng trong các sách, tạp chí, website theo danh mục tài liệu tham khảo của khóa

luận.

Tác giả

Đỗ Cao Ngọc Hân

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

Từ được viết tắt Viết tắt

Bộ luật tố tụng dân sự BLTTDS

Bộ luật tố tụng hình sự BLTTHS

Bộ luật hình sự BLHS

Bồi thường thiệt hại BTTH

Cơ quan điều tra CQĐT

Hội đồng xét xử HĐXX

Kiểm sát viên KSV

Tố tụng dân sự TTDS

Tố tụng hình sự TTHS

Tham gia tố tụng TGTT

Tiến hành tố tụng THTT

Vụ án hình sự VAHS

Viện kiểm sát VKS

Xã hội chủ nghĩa XHCN

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU........................................................................................................1

CHƯƠNG I. LÝ LUẬN CHUNG VỀ QUYỀN CỦA BỊ HẠI VÀ NHU CẦU SO

SÁNH VỚI LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ LIÊN BANG NGA ..............................6

1.1. Cơ sở xây dựng hệ thống quyền của bị hại trong tố tụng hình sự.................6

1.1.1. Vị trí, vai trò, chức năng của bị hại trong tố tụng hình sự.............................6

1.1.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc quy định về bị hại, quyền của bị hại trong

pháp luật tố tụng hình sự của Việt Nam ..................................................................8

1.1.2.1.Khía cạnh lịch sử pháp luật ......................................................................8

1.1.2.2.Truyền thống pháp luật...........................................................................11

1.1.3. Thực tiễn tham gia tố tụng của bị hại và giải quyết các yêu cầu của bị hại 13

1.2. Nhu cầu so sánh luật về quyền của bị hại với luật tố tụng hình sự của Liên

Bang Nga ..................................................................................................................14

1.2.1. Khía cạnh hợp tác quốc tế về xây dựng pháp luật và truyền thống hợp tác

với Liên Bang Nga trong lĩnh vực lập pháp ..........................................................14

1.2.2. Sự tương đồng và khác biệt của tố tụng hình sự nói chung và chủ thể bị hại

nói riêng của Việt Nam và Liên Bang Nga ...........................................................16

1.2.3. Những kinh nghiệm lập pháp có thể đem lại ở góc độ so sánh luật............17

TIỂU KẾT CHƯƠNG I..........................................................................................19

CHƯƠNG II. SO SÁNH QUYỀN CỦA BỊ HẠI GIỮA PHÁP LUẬT TỐ TỤNG

HÌNH SỰ VIỆT NAM VÀ PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ LIÊN BANG

NGA..........................................................................................................................20

2.1. Nhóm quyền có tính chất buộc tội ..................................................................20

2.1.1. Quyền yêu cầu khởi tố vụ án hình sự đối với những vụ án được khởi tố theo

yêu cầu của bị hại ..................................................................................................20

2.1.2. Quyền có tính chất buộc tội đối với những vụ án được khởi tố không phụ

thuộc yêu cầu của bị hại ........................................................................................31

2.1.2.1.Quyền cung cấp chứng cứ có nội dung buộc tội.....................................31

2.1.2.2.Quyền đề nghị xét hỏi, trình bày ý kiến, tranh luận có nội dung buộc tội

tại phiên tòa ........................................................................................................34

2.1.2.3.Quyền kháng cáo phần trách nhiệm hình sự đối với bị cáo ...................38

2.2. Quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại................................................................40

2.3. Quyền được bảo đảm giải quyết vụ án vô tư, khách quan, công bằng, tôn

trọng danh dự, nhân phẩm, đối xử tế nhị, riêng tư, an toàn...............................44

2.3.1. Quyền được tham gia phiên tòa...................................................................44

2.3.2. Quyền có người đại diện hợp pháp tham gia tố tụng ..................................45

2.3.3. Quyền đề nghị thay đổi người có thẩm quyền tiến hành tố tụng, người giám

định, người định giá tài sản, người phiên dịch, người dịch thuật..........................47

2.3.4. Quyền được thông tin ..................................................................................48

2.3.4.1.Quyền được thông báo, giải thích về quyền và nghĩa vụ của bị hại.......49

2.3.4.2.Quyền được thông báo về thời gian, tiến trình và cách thức giải quyết

các vấn đề của vụ án ...........................................................................................49

2.3.5. Quyền khiếu nại, tố cáo quyết định, hành vi tố tụng của cơ quan, người có

thẩm quyền tiến hành tố tụng ................................................................................52

2.3.6. Quyền được tôn trọng danh dự, nhân phẩm, đối xử công bằng, tế nhị, riêng

tư ............................................................................................................................53

2.3.7. Quyền tự bảo vệ hoặc có người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp; quyền đề

nghị bảo vệ tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản, người thân thích56

2.3.7.1.Quyền tự bảo vệ hoặc có người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp........56

2.3.7.2.Quyền đề nghị bảo vệ tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản,

người thân thích ..................................................................................................58

TIỂU KẾT CHƯƠNG II........................................................................................60

CHƯƠNG III. NHỮNG KIẾN NGHỊ NHẰM HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT TỐ

TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ QUYỀN CỦA BỊ HẠI NHÌN Ở GÓC ĐỘ SO

SÁNH LUẬT VỚI LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ LIÊN BANG NGA................61

3.1. Về vị trí pháp lý của bị hại trong hệ thống các chủ thể ................................61

3.2. Kiến nghị về các quyền cụ thể của bị hại .......................................................64

TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 .........................................................................................75

KẾT LUẬN..............................................................................................................76

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Chủ thể trong quan hệ pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam được chia thành hai

nhóm gồm cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng.

Xuất phát từ mục đích đấu tranh phòng, chống tội phạm mà các bộ luật tố tụng hình

sự trước đây có xu hướng quy định rõ về quyền của cơ quan, người có thẩm quyền

tiến hành tố tụng trong khi các quy định về quyền của người tham gia tố tụng vẫn

chưa hoàn thiện. Một trong những quan hệ được luật tố tụng hình sự điều chỉnh là

quan hệ giữa Nhà nước – chủ thể mang quyền lực công với đầy đủ lực lượng, công

cụ để thực thi quyền lực đó và trấn áp, cưỡng chế khi cần thiết với một bên là cá nhân

thì quyền con người đặc biệt dễ bị vi phạm, điển hình là người bị buộc tội. Do đó,

quyền của người bị buộc tội được các nhà lập pháp đặc biệt quan tâm. Trong đó,

người bị thiệt hại cũng là chủ thể cần được quan tâm đúng mực, bởi hơn ai hết họ là

người bị thiệt hại về tính mạng, tinh thần, tài sản, các quyền, lợi ích hợp pháp khác

do tội phạm gây ra nhưng dường như lại “bị bỏ quên” trong TTHS1

. Bị hại và người

thân thích của họ đôi khi phải trải qua quá trình tâm lý phức tạp, chịu nhiều tổn

thương, mất mát. Thiệt hại của bị hại đôi khi không thể tính bằng vật chất mà còn ảnh

hưởng đến cuộc đời, tương lai của họ, ví dụ như bị hại là người chưa thành niên. Vì

vậy, quyền của bị hại cần được quy định đầy đủ nhất trên cơ sở phù hợp với điều kiện

thực tế của mỗi quốc gia bởi đó là những gì bị hại xứng đáng được hưởng. Việc quy

định đầy đủ và có cơ chế để đảm bảo các quyền của bị hại được thực hiện thực tế

chính là để bù đắp, xoa dịu nỗi đau, mất mát mà bị hại phải gánh chịu. Tuy nhiên, chế

định bị hại trong các Bộ luật tố tụng hình sự của nước ta từ trước đến nay chưa thực

sự được quan tâm đúng mực và thể hiện hết tinh thần cải cách tư pháp hình sự trên

thế giới về vấn đề bị hại.

Ngoài quy định pháp luật, thực tiễn giải quyết vụ án hình sự cũng cho thấy tình

trạng vi phạm quyền của bị hại vẫn còn phổ biến. Điển hình như nhiều cơ quan có

thẩm quyền tiến hành tố tụng chưa xem bị hại là một bên trong quá trình tranh tụng;

bị hại không được thông báo về người có thẩm quyền tiến hành tố tụng; không có cơ

hội trình bày ý kiến, tranh luận tại phiên tòa; không được thông báo về diễn biến, kết

1 Lê Nguyên Thanh (2012), Người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong tố tụng hình sự Việt Nam, Luận án tiến

sĩ luật học, trang 2.

2

quả giải quyết vụ án hình sự; bị hại bị đe dọa tính mạng nhưng không được bảo vệ

kịp thời; các yêu cầu bồi thường được giải quyết chưa hợp lý…

Hiện nay, cải cách địa vị pháp lý của bị hại là một vấn đề quan trọng trong cải

cách tư pháp hình sự trên thế giới. Pháp luật của các nước đang tiến tới xu hướng sửa

đổi các quy định về bị hại để khẳng định vai trò quan trọng của bị hại trong giải quyết

vụ án hình sự, mở rộng phạm vi quyền của bị hại cũng như đảm bảo cơ chế để thực

thi các quyền đó trên thực tế. Sau khi trở thành thành viên của Liên Hợp Quốc, Việt

Nam tham gia hầu hết các điều ước quốc tế về quyền con người như Công ước quốc

tế về Quyền dân sự và chính trị năm 1966, Công ước về Quyền trẻ em năm 1989…

Vì vậy, nghiên cứu pháp luật của các quốc gia về quyền con người nói chung và

quyền của bị hại nói riêng, đặc biệt là những quốc gia có đặc điểm, truyền thống pháp

luật gần gũi với Việt Nam như Liên Bang Nga để đúc kết những kinh nghiệm nhằm

hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự trong nước trên cơ sở có chọn lọc, giúp pháp luật

tố tụng hình sự của Việt Nam bắt kịp xu hướng cải cách tư pháp hình sự trên thế giới,

góp phần bảo vệ quyền con người là việc làm cần thiết.

Từ các lý do trên, tác giả lựa chọn đề tài: “Quyền của bị hại: Nghiên cứu so

sánh pháp luật tố tụng hình sự Liên Bang Nga và kinh nghiệm cho Việt Nam” làm

luận văn thạc sỹ luật học, chuyên ngành Luật Hình sự và Tố tụng Hình sự của mình.

2. Tình hình nghiên cứu của đề tài

Trên thế giới, việc nghiên cứu về vấn đề người bị thiệt hại (nạn nhân, bị hại…)

trong tố tụng hình sự được các nhà khoa học quan tâm nhiều hơn kể từ khi Đại hội

đồng Liên Hợp Quốc ban hành “Tuyên bố những nguyên tắc cơ bản về tư pháp hình

sự đối với nạn nhân của tội phạm và nạn nhân của lạm dụng quyền lực” năm 1985.

Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu về bị hại trên thế giới vẫn còn hạn chế hơn

nhiều so với các vấn đề khác trong tố tụng hình sự, đặc biệt là người bị buộc tội.

Ở Việt Nam, các công trình nghiên cứu về bị hại và quyền của bị hại còn khá ít,

chủ yếu là khóa luận tốt nghiệp, luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ và những bài viết

đăng trên các tạp chí chuyên ngành gồm Tạp chí Kiểm sát, Tạp chí Khoa học pháp

lý, Tạp chí Luật học… Có thể kể đến một số công trình tiêu biểu như “Người bị hại

hay là người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan trong vụ án” của tác giả Nguyễn Quang

Lộc (Tạp chí Tòa án nhân dân, số 11, 2002), “Chức năng buộc tội và hoạt động thực

hiện chức năng buộc tội của người bị hại” của tác giả Lương Thị Thùy Dương (Luận

văn thạc sĩ luật học, 2004), “Một số vấn đề người bị hại, nguyên đơn dân sự trong

3

Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003” của tác giả Trần Quang Tiệp (Tạp chí Kiểm sát,

số 4, 2006), “Người bị hại trong tố tụng hình sự” của tác giả Lê Tiến Châu (Tạp chí

khoa học pháp lý, số 1, 2007), “Bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của người bị hại

trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam” của tác giả Vũ Gia Lâm (Tạp chí luật học,

số 11, 2011), “Người bị thiệt hại trong tố tụng hình sự Việt Nam” của tác giả Lê

Nguyên Thanh (Luận án tiến sĩ luật học, 2012), “Quyền của người bị hại trong tố

tụng hình sự Việt Nam” của tác giả Đinh Thị Mai (Luận án tiến sĩ luật học, 2014)…

Ngoài ra còn có Giáo trình Luật Tố tụng hình sự Việt Nam của Trường Đại học Luật

Thành phố Hồ Chí Minh, các cuốn bình luận khoa học về Bộ luật TTHS có đề cập

đến vấn đề bị hại. Tuy nhiên, các tài liệu này chủ yếu bàn về bị hại theo pháp luật tố

tụng hình sự Việt Nam mà chưa có điều kiện nghiên cứu theo hướng so sánh luật.

Như vậy, nhìn chung tình hình nghiên cứu về bị hại trong tố tụng hình sự ở nước

ta hiện nay vẫn còn hạn chế và tập trung chủ yếu vào các vấn đề sau:

Một là, tiếp cận địa vị pháp lý, quyền và nghĩa vụ của bị hại dưới góc độ luật

thực định. Các bài viết thường chỉ liệt kê các quyền của bị hại trong BLTTHS nhưng

chưa lý giải nguồn gốc, bản chất và cơ sở để quy định các quyền và nghĩa vụ đó.

Hai là, các công trình đa phần tập trung nghiên cứu một số quyền điển hình của

bị hại như quyền yêu cầu khởi tố vụ án hình sự, quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại…

mà chưa nghiên cứu hệ thống tổng thể các quyền của bị hại, gồm cả quyền của bị hại

là cá nhân và cơ quan, tổ chức cũng như so sánh hệ thống các quyền đó với bộ luật

tố tụng hình sự của một quốc gia khác.

Ba là, còn thiếu vắng các công trình nghiên cứu về quyền của bị hại là người

chưa thành niên, người bị mất năng lực hành vi dân sự, người có nhược điểm về thể

chất và tâm thần... Do đặc điểm về thể chất, tâm thần của họ có sự khác biệt hơn so

với người bình thường nên pháp luật tố tụng hình sự cần có những quy định riêng với

các đối tượng này để bảo đảm quyền lợi tốt nhất cho họ.

Từ những hạn chế trên đã mở ra hướng nghiên cứu mới đối với việc quy định

về chế định bị hại trong Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam 2015 cho luận văn này.

3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu

Thông qua việc nghiên cứu, so sánh giữa BLTTHS 2001 của Liên Bang Nga và

BLTTHS 2015 của Việt Nam trong các quy định về bị hại và hệ thống các quyền của

bị hại để tìm ra những ưu điểm, hạn chế trong quy định của mỗi nước; từ đó rút ra

những kinh nghiệm và đề xuất các kiến nghị cụ thể nhằm góp phần hoàn thiện hệ

thống quy định của BLTTHS 2015 của Việt Nam về bị hại.