Phương pháp rèn luyện kỹ năng sử dụng bản đồ cho học sinh trong dạy học địa lí lớp 11 trung học phổ thông – theo định hướng phát triển năng lực.

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

KHOA ĐỊA LÝ

TRƢƠNG THỊ TRÀ MY

PHƢƠNG PHÁP RÈN LUYỆN KỸ NĂNG SỬ DỤNG BẢN ĐỒ CHO

HỌC SINH TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÝ LỚP 11 THPT

– THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC

KHÓA LUẬN TỐT NGHỆP ĐẠI HỌC

Cử nhân Sƣ phạm Địa lý

Đà Nẵng - Năm 2017

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

KHOA ĐỊA LÝ

TRƢƠNG THỊ TRÀ MY

PHƢƠNG PHÁP RÈN LUYỆN KỸ NĂNG SỬ DỤNG BẢN ĐỒ

CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÝ LỚP 11 THPT

– THEO ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

Cử nhân Sƣ phạm Địa lý

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học

ThS. HỒ PHONG

Đà Nẵng - Năm 2017

Đà Nẵng, tháng 5 năm 2017

Sinh viên

Trƣơng Thị Trà My

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành đƣợc đề tài này, tôi xin bày tỏ

lòng biết ơn sâu sắc đến thầy giáo: ThS. Hồ Phong

ngƣời đã giúp đỡ, hƣớng dẫn tận tình, giúp đỡ tôi trong

suốt quá trình thực hiện đề tài.

Tôi xin chân thành cám ơn các thầy cô giáo trong

khoa Địa lí – Trƣờng ĐHSP – Đại học Đà Nẵng cùng

ban giám hiệu, các thầy cô giáo và các em học sinh

Trƣờng THPT Ngũ Hành Sơn và Nguyễn Trãi đã nhiệt

tình giúp đỡ.

Xin cám ơn các thành viên trong lớp 13SDL đã

đóng góp ý kiến và giúp đỡ tôi, tạo điều kiện thuận lợi

để tôi hoàn thành tốt đề tài khóa luận này.

Lời cuối cùng tôi xin gửi đến các quý thầy cô,

các bạn bè và các em học sinh lời chúc sức khỏe và

thành công.

MỤC LỤC

A. PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài .........................................................................................................1

2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ...............................................................................2

2.1.Mục tiêu nghiên cứu ..................................................................................................2

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ...............................................................................................2

3. Giới hạn của đề tài.......................................................................................................2

3.1. Giới hạn về nội dung ................................................................................................2

3.2. Giới hạn về không gian ............................................................................................2

4. Lịch sử nghiên cứu ......................................................................................................2

5. Quan điểm nghiên cứu.................................................................................................3

5.1. Quan điểm hệ thống..................................................................................................3

5.2. Quan điểm tổng hợp .................................................................................................3

5.3. Quan điểm lịch sử - viễn cảnh..................................................................................4

6. Phương pháp nghiên cứu.............................................................................................4

6.1. Phương pháp nghiên cứu lí thuyết ...........................................................................4

6.2. Phương pháp điều tra, khảo sát thực tế ...................................................................4

6.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm.........................................................................4

6.4. Phương pháp thống kê..............................................................................................4

B. PHẦN NỘI DUNG.....................................................................................................6

CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN .......................................................6

1.1. KỸ NĂNG ĐỊA LÝ .................................................................................................6

1.1.1. Khái niệm ..............................................................................................................6

1.1.2. Đặc điểm của kỹ năng địa lý .................................................................................7

1.1.3. Các loại kỹ năng địa lý ..........................................................................................8

1.1.4. Vai trò của kỹ năng trong dạy học địa lý ..............................................................8

1.2. KỸ NĂNG SỬ DỤNG BẢN ĐỒ.............................................................................9

1.2.1. Bản đồ địa lý..........................................................................................................9

1.2.2. Các kỹ năng bản đồ ...............................................................................................9

1.2.3. Vai trò của bản đồ trong dạy học địa lý ..............................................................11

1.3. C C KH I NIỆM CHUNG VỀ NĂNG LỰC VÀ C C NĂNG LỰC CHU N

BIỆT TRONG D HỌC ĐỊA L ...............................................................................12

1.3.1. Khái niệm năng lực và dạy học phát triển năng lực ............................................12

1.3.3. Các đặc điểm của năng lực ..................................................................................13

1.3.4. Các năng lực chuyên biệt trong dạy học địa lí ....................................................13

1.4. ĐẶC ĐIỂM CHƢƠNG TRÌNH VÀ S CH GI O KHOA ĐỊA LÝ LỚP 11

THPT. ............................................................................................................................16

1.4.1. Mục tiêu chƣơng trình môn Địa lý lớp 11 THPT................................................17

1.4.1.1. Mục tiêu chung .................................................................................................17

1.4.1.2. Mục tiêu cụ thể .................................................................................................17

1.4.2. Cấu trúc và nội dung chƣơng trình môn Địa lý lớp 11 THPT.............................18

1.4.2.1. Cấu trúc chƣơng trình Địa lý lớp 11 THPT......................................................18

1.4.2.2. Nội dung chƣơng trình môn Địa lý 11 THPT ..................................................20

1.4.3. Đặc điểm sách giáo khoa Địa lý lớp 11...............................................................21

1.5. ĐẶC ĐIỂM TÂM, SINH LÝ VÀ TRÌNH ĐỘ NHẬN THỨC CỦA HỌC SINH

LỚP 11...........................................................................................................................22

1.6.THỰC TRANG RÈN LU ỆN KỸ NĂNG SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TRONG D

HỌC ĐỊA LÝ Ở MỘT SỐ TRƢỜNG THPT TR N ĐỊA BÀN TP. ĐÀ NẴNG .......24

1.6.1. Thực trạng của việc rèn luyện kỹ năng sử dụng bản đồ cho học sinh qua dạy học

địa lý 11 của giáo viên...................................................................................................24

1.6.2. Thực trạng của việc rèn luyện kỹ năng sử dụng bản đồtrong học tập địa lý 11

của học sinh ...................................................................................................................27

CHƢƠNG 2: PHƢƠNG PH P RÈN LU ỆN KỸ NĂNG SỬ DỤNG BẢN ĐỒ CHO

HỌC SINH TRONG D HỌC ĐỊA LÝ 11...............................................................30

1.1. NHỮNG KỸ NĂNG BẢN ĐỒ CƠ BẢN TRONG ĐỊA LÝ 11 ...........................30

1.2. NHỮNG ĐIỀU CẦN CHÚ Ý KHI RÈN LU ỆN KỸ NĂNG SỬ DỤNG BẢN

ĐỒ TRONG D HỌC ĐỊA LÝ LỚP 11THPT .........................................................35

1.3. PHƢƠNG PH P RÈN LU ỆN KỸ NĂNG SỬ DỤNG BẢN ĐỒ CHO HỌC

SINH TRONG D HỌC ĐỊA LÝ LỚP 11................................................................36

1.3.1. Phƣơng pháp rèn luyện kỹ năng xác định vị trí địa lý.........................................36

1.3.2. Phƣơng pháp rèn luyện kỹ năng mô tả các yếu tố kinh tế - xã hội trên bản đồ ..40

1.3.3. Phƣơng pháp rèn luyện kỹ năng phát hiện, phân tích các mối liên hệ địa lý trên

bản đồ ...........................................................................................................................45

1.3.4. Phƣơng pháp rèn luyện kỹ năng mô tả tổng hợp địa lý một khu vực trên bản

đồ…………………………………………………………………………………...…56

1.4. VẬN DỤNG THIẾT KẾ MỘT SỐ GI O N MINH HỌA.................................63

1.4.1. Bài: Nhật Bản ......................................................................................................63

2.4.2. Bài: Trung Quốc .................................................................................................69

CHƢƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƢ PH M..................................................................75

3.1. Mục đích, nhiệm vụ và nguyên tắc thực nghiệm....................................................75

3.1.1. Mục đích..............................................................................................................75

3.1.2. Nhiệm vụ .............................................................................................................75

3.1.3. Nguyên tắc...........................................................................................................75

3.2. Tổ chức thực nghiệm..............................................................................................76

3.2.1. Thời gian thực nghiệm ........................................................................................76

3.2.2. Đối tƣợng thực nghiệm........................................................................................76

3.2.3. Nội dung thực nghiệm.........................................................................................76

3.2.4. Phƣơng pháp thực nghiệm...................................................................................76

3.2.5. Tiến hành thực nghiệm........................................................................................77

3.3. Kết quả thực nghiệm...............................................................................................78

3.3.1. Kết quả định lƣợng ..............................................................................................78

3.3.2. Kết quả định tính .................................................................................................81

3.4. Kêt luận chung về thực nghiệm sƣ phạm ...............................................................81

C. PHẦN KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT .........................................................................82

1. Kết luận......................................................................................................................82

1.1. Kết quả đạt đƣợc.....................................................................................................82

1.2. Hạn chế ...................................................................................................................82

2. Đề xuất.......................................................................................................................82

TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................................84

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

CNH – HĐH : Công nghiệp hóa, hiện đại hóa

ĐC : Đối chứng

GV : Giáo viên

HS : Học sinh

SGK : Sách giáo khoa

THPT : Trung học phổ thông

TN : Thực nghiệm

DANH MỤC BẢNG BIỂU

Bảng. 1.1. Cấu trúc chƣơng trình môn Địa lý 11 THPT ...............................................18

Bảng 1.2. Nhận thức của GV bộ môn về tầm quan trọng của việc rèn luyện kỹ năng sử

dụng bản đồ cho HS ......................................................................................................24

Bảng 1.3. Mục đích sử dụng bản đồ của GV trong dạy học bộ môn địa lí ...................25

Bảng 1.4. Mức độ sử dụng bản đồ trong quá trình dạy học bộ môn địa lí 11 THPT của

GV .................................................................................................................................25

Bảng 1.5. Nhận thức của GV về tầm quan trọng nhất của các kỹ năng bản đồ cần luyện

cho HS trong dạy học địa lí 11 ......................................................................................26

Bảng 1.6. Kết quả điều tra về các phƣơng pháp đƣợc GV sử dụng để rèn luyện kỹ năng

sử dụng bản đồ cho HS..................................................................................................26

Bảng 1.7. Mức độ sử dụng bản đồcủa học sinh trong học tập bộ môn địa lí 11ở nhà ..28

Bảng 1.8. Ý nghĩa của việc rèn luyện kỹ năng sử dụng bản đồ đối việc học tập bộ môn

địa lí của học sinh ..........................................................................................................28

Bảng 2.1. Các kỹ năng sử dụng bản đồ cụ thể trong dạy học địa lí 11 – THPT ...........30

Bảng 3.1. Danh sách trƣờng, lớp thực nghiệm..............................................................76

Bảng 3.2.Bảng phân phối điểm các bài kiểm tracủa lớp đối chứng và thực nghiệm tại

trƣờng THPT Ngũ Hành Sơn ........................................................................................78

Bảng 3.3. Bảng phân phối điểm các bài kiểm tra của lớp đối chứng và thực nghiệm tại

trƣờng THPT Nguyễn Trãi ............................................................................................79

Bảng 3.4: Kết quả thực nghiệm tại trƣờng THPT Ngũ Hành Sơn ................................79

Bảng 3.5: Kết quả thực nghiệm tại trƣờng THPT Nguyễn Trãi....................................79

Bảng 3.6: Bảng phân phối kết quả thực nghiệm tại trƣờng THPT................................80

Hình 3.1. Biểu đồ tổng hợp so sánh kết quả thực nghiệm và đối chứng tại 2 trƣờng

THPT tham gia thực nghiệm .........................................................................................80

DANH MỤC HÌNH ẢNH

Hình 2.1. Lƣợc đồ tự nhiên Trung Quốc ......................................................................38

Hình 2.2. Lƣợc đồ hành chính châu ..........................................................................39

Hình 2.3.Lƣơt đồ công nghiệp của nhật bản .................................................................43

Hình 2.4.Lƣợc đồ phân bố nông nghiệp Nhật Bản........................................................44

Hình 2.5. Bản đồ tự nhiên châu Phi...............................................................................47

Hình 2.6. Lƣợc đồ tự nhiên của Trung Quốc ................................................................51

Hình 2.7.Lƣợc đồ các trung tâm công nghiệp của Trung Quốc ....................................53

Hình 2.8.Lƣợc đồ phân bố sản xuất nông nghiệp của Trung Quốc...............................53

Hình 2.9.Lƣợc đồ công nghiệp Hoa Kì .........................................................................55

Hình 2.10.Lƣợc đồ phân bố dân cƣ Liên Bang Nga......................................................59

Hình 2.11. Lƣợc đồ tự nhiên Liên Bang Nga ................................................................60

Hình 2.12.Lƣợc đồ phân bố công nghiệp Liên Bang Nga.............................................61

Hình 2.13.Lƣợc đồ phân bố nông nghiệp Liên Bang Nga ............................................62

1

A. PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong bối cảnh hiện nay toàn ngành giáo dục đang nổ lực thực hiện đổi mới

phƣơng pháp dạy học, theo hƣớng phát huy tính tích cực, sáng tạo của ngƣời học, lấy

ngƣời học làm trung tâm, để kết quả đầu ra thật sự có chất lƣợng và đạt yêu cầu của xã

hội. Nghị quyết Hội nghị Trung ƣơng 8, khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo

dục và đào tạo cũng đã nêu rõ “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học

theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức,

kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy

móc…”.

Đề cập đến việc đổi mới nội dung và phƣơng pháp dạy học ở tất cả các cấp học,

bậc học. Điều này đòi hỏi phải có sự thay đổi về phƣơng pháp trong công tác giảng

dạy của ngƣời giáo viên, trong dạy học ngƣời giáo viên không chỉ dạy cho học sinh

mỗi kiến thức mà phải rèn luyện cho học sinh những kỹ năng tƣơng ứng có nhƣ vậy

mới phát huy đƣợc tính tích cực, chủ động trong quá trình học. Đối với môn Địa lý bên

cạnh hệ thống kiến thức tàng trữ trong sách giáo khoa thì còn tồn tại song song hệ

thống kỹ năng địa lý có trong chƣơng trình. Trong hệ thống các kỹ năng này thì kỹ

năng sử dụng bản đồ là quan trọng nhất và đặc trƣng nhất của môn Địa lý.

“Địa lý bắt đầu và kết thúc bằng bản đồ”. Trong bộ môn Địa lý ở trƣờng phổ

thông nói chung và Địa lý lớp 11 nói riêng, việc sử dụng bản đồ trong các tiết dạy là

rất thƣờng xuyên và thiết thực. Bản đồ không chỉ là phƣơng tiện minh họa cho nội

dung bài học mà còn chứa đựng kiến thức cho học sinh khai thác, giúp các em hiểu sâu

hơn, cụ thể hơn thế giới xung quanh chúng ta và những vấn đề địa lý liên quan.

Rèn luyện kỹ năng sử dụng bản đồ giúp học sinh lĩnh hội đƣợc kiến thức địa lý

một cách nhẹ nhàng, nhanh chóng và ghi nhớ kiến thức một cách bền lâu.Vì vậy, việc

giảng dạy kiến thức lí thuyết kết hợp với rèn luyện kỹ năng địa lý cho học sinh là một

việc làm rất cần thiết. Rèn luyện kỹ năng bản đồ còn là phƣơng tiện đặc biệt quan

trọng để phát triển tƣ duy nói chung và tƣ duy địa lý nói riêng. Trong khi học tập, sử

dụng bản đồ, học sinh luôn phải quan sát, tƣởng tƣợng, phân tích đối chiếu, so sánh,

tổng hợp, khái quát hóa, xác lập các mối quan hệ địa lý, chính vì thế, rèn luyện kỹ

năng càng cao bao nhiêu thì càng tạo ra tiền đề cho chất lƣợng cao của kiến thức địa lý

bấy nhiêu.

Tuy nhiên trên thực tế, vì điều kiện khác nhau mà công việc này chƣa đạt đƣợc

nhiều kết quả tốt. Nhiều giáo viên chỉ chú trọng việc dạy kiến thức mà quên đi hay ít

quan tâm đến việc rèn luyện kỹ năng bản đồ cho học sinh, mặc khác học sinh chƣa

nhận thức đƣợc hết vai trò và tác dụng của việc tiếp thu nội dung kiến thức thông qua

những kỹ năng này nên chƣa hứng thú học tập, và việc sử dụng dụng bản đồ cũng chỉ