Pháp luật về hoạt động bao thanh toán và thực tiễn áp dụng hoạt động bao thanh toán tại ngân hàng thương mại cổ phần xuất nhập khẩu Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH

LÊ THỊ HÒA

PHÁP LUẬT VỀ HOẠT ĐỘNG BAO THANH TOÁN

&

THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT BAO THANH TOÁN

TẠI MỘT SỐ NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI

LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2008

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH

LÊ THỊ HÒA

PHÁP LUẬT VỀ HOẠT ĐỘNG BAO THANH TOÁN

&

THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT BAO THANH TOÁN

TẠI MỘT SỐ NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI

LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC

Chuyên ngành Kinh tế Mã số: 60.38.50

Người hướng dẫn khoa học: Nguyễn Văn Vân

TP HỒ CHÍ MINH, NĂM 2008

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn là công trình

nghiên cứu của cá nhân tôi, dưới sự hỗ

trợ của Giáo viên hướng dẫn là Tiến sĩ

Nguyễn Văn Vân. Luận văn không sao

chép y nguyên từ công trình nghiên cứu

khoa học của các tác giả khác. Những

số liệu mang tính chất tham khảo được

trích từ nguồn thông tin hợp pháp và

đáng tin cậy.

E D

MỤC LỤC

Lời nói đầu

Chương I. Pháp luật về hoạt động bao thanh toán .....................................................1

1.1. Những vấn đề lý luận về hoạt động bao thanh toán..................................................1

1.1.1. Khái niệm bao thanh toán..............................................................................1

1.1.2. Bản chất pháp lý của hoạt động bao thanh toán ...........................................8

1.1.3. Chức năng của hoạt động bao thanh toán...................................................12

1.1.4. Phân loại bao thanh toán.............................................................................16

1.2. Cơ chế điều chỉnh bằng pháp luật hoạt động bao thanh toán .................................20

1.2.1. Sự cần thiết điều chỉnh bằng pháp luật đối với hoạt động bao thanh toán 20

1.2.2. Nguồn luật điều chỉnh hoạt động bao thanh toán........................................23

1.3. Những quy định cụ thể của pháp luật về hoạt động bao thanh toán .......................28

1.3.1. Chủ thể tham gia hoạt động bao thanh toán................................................30

1.3.2. Các trường hợp cho phép đơn vị bao thanh toán thực hiện bao thanh toán32

1.3.3. Quyền và nghĩa vụ của các chủ thể tham gia hoạt động bao thanh toán....35

Chương II. Thực tiễn áp dụng pháp luật bao thanh toán tại một số ngân hàng

thương mại....................................................................................................................40

2.1. Tổng quan về tình hình triển khai hoạt động bao thanh toán tại Việt Nam và những

kết quả đạt được từ quá trình thực hiện..........................................................................40

2.1.1. Tình hình triển khai hoạt động bao thanh toán tại Việt Nam ......................40

2.1.2. Những kết quả đạt được từ quá trình thực hiện trên thực tế .......................42

2.2. Công tác tổ chức và triển khai hoạt động bao thanh toán tại Ngân hàng thương mại

cổ phần Xuất Nhập Khẩu Việt Nam ..............................................................................46

2.3. Thực tiễn về lựa chọn khách hàng và thẩm định khả năng tài chính của các bên

tham gia hoạt động bao thanh toán ................................................................................48

2.3.1. Thực tiễn về lựa chọn khách hàng của các đơn vị bao thanh toán..............48

2.3.2. Thẩm định khả năng tài chính của các bên .................................................50

2.4. Hình thức pháp lý của giao dịch bao thanh toán.....................................................52

2.4.1. Những nội dung cơ bản của hợp đồng bao thanh toán................................54

2.4.2. Hợp đồng hợp tác thực hiện bao thanh toán giữa đơn vị bao thanh toán và

bên mua hàng .........................................................................................................56

2.5. Những tiêu chí nhằm đảm bảo cơ chế pháp lý về hoạt động bao thanh toán của cho

đơn vị bao thanh toán ....................................................................................................56

2.5.1. Những tiêu chí trong vấn đề tiếp nhận và trao đổi thông tin.......................56

2.5.2. Những tiêu chí trong vấn đề tiếp nhận quyền đòi nợ từ bên chuyển nhượng 56

2.5.3. Những tiêu chí trong việc thực hiện quyền đòi nợ.......................................57

2.5.4. Những tiêu chí nhằm đảm bảo an toàn hoạt động bao thanh toán từ các

khoản phải thu........................................................................................................58

2.6. Những kiến nghị góp phần phát triển và hoàn thiện khung pháp lý cho hoạt động

bao thanh toán trong thực tiễn áp dụng..........................................................................60

2.6.1. Những giải pháp chung nhằm hoàn thiện cơ chế pháp lý điều chỉnh hoạt

động bao thanh toán...............................................................................................61

2.6.2. Những đề xuất cụ thể đối với các trường hợp chưa mang tính hiệu quả pháp

lý trong thực tiễn áp dụng của Quy chế hoạt động bao thanh toán ban hành kèm

theo Quyết định số 1096/2004/QĐ-NHNN ngày 06/9/2004 ..................................63

Kết luận

Danh mục tài liệu tham khảo

Các phụ lục

E D

LỜI MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Xuất phát từ đặc điểm của thương mại quốc tế là các bên mua bán hàng hóa thường

ở các quốc gia, vùng lãnh thổ khác nhau nên khi xác lập, thực hiện giao dịch, nhà

xuất khẩu thường lựa chọn phương thức thanh toán bằng tín dụng chứng từ là bằng

chứng có giá trị pháp lý làm cơ sở thanh toán và giải quyết cho mọi tranh chấp liên

quan đến quan hệ mua bán này. Tuy nhiên phương thức thanh toán bằng tín dụng

chứng từ còn nhiều hạn chế cho nhà nhập khẩu bởi chi phí cao; ngân hàng phát

hành, thanh toán thư tín dụng đòi hỏi nhiều thủ tục; và những rủi ro pháp lý trong

bộ chứng từ (đó có thể là rủi ro khi bộ chứng từ bất hợp lệ, chứng từ không đến kịp

để nhận hàng,….). Do vậy, nhà nhập khẩu thường chấp nhận thanh toán theo

phương thức trả sau nhằm hạn chế rủi ro này.

Mặc dù thanh toán bằng hình thức thư tín dụng hay trả sau thì các bên vẫn gặp

những khó khăn về địa lý, ngôn ngữ, văn hóa hay sự khác nhau về hệ thống pháp

luật và điều này sẽ dẫn đến các rủi ro trong nghĩa vụ thanh toán giữa các bên trong

quan hệ thương mại quốc tế. Để thúc đẩy quan hệ thanh toán và giải quyết các tồn

tại trong giao dịch thương mại quốc tế, điều ước quốc tế, thông lệ, tập quán nước

ngoài về bao thanh toán ra đời. Với chức năng tài trợ vốn cho nhà xuất khẩu và thu

nợ khi đến hạn từ nhà nhập khẩu, đơn vị bao thanh toán sẽ làm thay toàn bộ phần

việc của nhà nhập khẩu trong nghĩa vụ thanh toán tiền hàng cho nhà xuất khẩu.

Khi nhu cầu trong thương mại ngày càng gia tăng, áp lực cạnh tranh trên thị trường

thế giới ngày càng gay gắt và nhà nhập khẩu ngày càng đòi hỏi các phương thức

thanh toán thuận lợi hơn so với các phương thức truyền thống như thanh toán tín

dụng chứng từ, ứng trước, ghi sổ hay chuyển tiền,... thì bao thanh toán đã trở thành

công cụ hữu hiệu giúp các doanh nghiệp xuất khẩu thu hút khách hàng bằng phương

thức bán hàng trả chậm mà vẫn đảm bảo an toàn cho hoạt động kinh doanh và hạn

chế rủi ro cho các bên. Nắm bắt được xu thế phát triển của loại hình bao thanh toán,

Ngân hàng Nhà nước ban hành Quy chế hoạt động bao thanh toán của các tổ chức

tín dụng kèm theo Quyết định số 1096/2004/QĐ-NHNN ngày 06/9/2004 và tiến

hành cấp phép hoạt động cho phần lớn các tổ chức tín dụng nhằm đáp ứng nhu cầu

thiết yếu trong hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp cũng như trong tiến

trình hội nhập kinh tế thế giới. Thế nhưng, từ thực tiễn áp dụng bao thanh toán cho

thấy các tổ chức tín dụng chỉ đầu tư phát triển loại hình dịch vụ này với quy mô

thấp và phạm vi còn hạn chế.

Chính vì lẽ đó, nghiên cứu những quy định của pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp

luật trong hoạt động bao thanh toán là nhu cầu thiết yếu để tiếp tục hoàn chỉnh

khung pháp lý quốc gia nhằm phù hợp với điều ước quốc tế, thông lệ, tập quán nước

ngoài; phù hợp với nhu cầu của khách hàng và với xu thế phát triển kinh tế trên thế

giới, đồng thời đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của các bên.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Qua tìm hiểu, nghiên cứu từ các nguồn thông tin khác nhau, cho thấy nhiều tác giả

trong và ngoài nước đã đề cập đến nghiệp vụ bao thanh toán. Theo đó, các tác giả

này chủ yếu nêu lên những vấn đề chung nhất về sự hình thành và phát triển của

hoạt động bao thanh toán trên thế giới; về kết quả và doanh số hoạt động hoặc lợi

nhuận và tiện ích cho các bên tham gia hoạt động bao thanh toán tại các khu vực

châu Âu, châu Á, châu Úc, châu Phi và châu Mỹ. Ngoài ra, một số tác giả khác đã

phân tích và đi sâu vào thực tiễn ứng dụng bao thanh toán trong một lĩnh vực nhất

định như các ngành công nghiệp nhẹ (giày da, may mặc) hoặc ngành xây dựng, đối

tượng hướng đến của nhà tài trợ bao thanh toán chỉ là các doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Các tác giả này chủ yếu sơ lược những quy định pháp luật của các điều ước quốc tế

và thông lệ, tập quán nước ngoài. Qua đó, các tác giả chưa đi sâu vào nghiên cứu và

đề xuất xây dựng những giải pháp điều chỉnh lỗ hổng của luật pháp đối với hoạt

động bao thanh toán nhằm đảm bảo quyền lợi cho các bên tham gia.

Bên cạnh đó, những tạp chí chuyên ngành cũng đăng tải một số bài viết liên quan

đến hoạt động bao thanh toán. Điển hình là bài viết của tác giả Nguyễn Xuân

Trường đăng trên Tạp chí Ngân hàng, với nội dung khái quát những vấn đề cơ bản

về hoạt động bao thanh toán, lợi ích của các chủ thể tham gia và những khó khăn

gặp phải trên thực tế áp dụng của các tổ chức tín dụng. Đối với Thạc sĩ Lê Huyền

Ngọc, nội dung bài viết đăng trên Tạp chí Ngân hàng vẫn chỉ là sự đánh giá tổng

quan về hoạt động bao thanh toán, nêu lên một số hạn chế trên thực tế và đưa ra giải

pháp chung nhằm phát triển phương thức bao thanh toán ở nước ta. Và một số tác

giả khác, nội dung cũng mang tính chất tương tự nhau(*).

Nhìn chung, tác giả của những bài viết này chỉ phân tích hoạt động bao thanh toán,

những ưu và hạn chế phát sinh từ hoạt động này dưới góc độ kinh tế học, mà chưa

(*) Như Nguyễn Văn Hà (2005), “Phát triển nghiệp vụ factoring nhằm đa dạng hóa hoạt động của ngân hàng ở

Việt Nam”, Tạp chí Phát triển kinh tế (Tp.HCM). Nguyễn Trung Lập (2007), “Bao thanh toán và phương

pháp hạch toán”, Đại học Duy Tân Tp.Đà Nẵng; Hứa Thị Diễm Thúy (2008), “Giải pháp phát triển dịch vụ

bao thanh toán của các ngân hàng thương mại trên địa bàn thành phố Đà Nẵng”, Tuyển tập báo cáo “Hội sinh

viên nghiên cứu Khoa học” lần thứ 6, Đại học Đà Nẵng 2008, ...

có cái nhìn chi tiết dưới góc độ pháp luật. Điều này là lý do chính để tác giả chọn

lựa đề tài và nghiên cứu hoạt động bao thanh toán bằng những quy định pháp luật,

phân tích những điểm phù hợp và hạn chế nhằm hoàn thiện tính pháp lý khi áp dụng

vào thực tiễn theo mô hình hoạt động của từng loại hình cung ứng dịch vụ này.

3. Mục đích nghiên cứu đề tài

Khi lựa chọn đề tài này, tác giả hướng đến việc nghiên cứu khái quát sự điều chỉnh

của điều ước quốc tế, thông lệ, tập quán nước ngoài và của pháp luật quốc gia về

bao thanh toán; đồng thời khảo sát tình hình áp dụng pháp luật vào thực tiễn hoạt

động bao thanh toán tại một số ngân hàng Việt Nam với mục đích:

- Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn nhằm hoàn thiện pháp luật Việt Nam về bao

thanh toán bằng việc phân tích những quy định pháp luật dưới góc độ lý luận và

khảo sát thực tiễn hoạt động bao thanh toán và bằng các hình thức so sánh, đối

chiếu giữa luật pháp và thông lệ, tập quán quốc tế với pháp luật quốc gia.

- Hỗ trợ các tổ chức tín dụng cũng như các bên tham gia quan hệ thương mại hạn

chế hoặc tránh rủi ro trong giao dịch kinh doanh, trong việc chuyển nhượng hay

thanh toán.

- Nhận diện những quy định mâu thuẫn, chồng chéo và hạn chế hoặc những vấn đề

khó khăn, vướng mắc phát sinh trong quá trình áp dụng pháp luật bao thanh toán

vào thực tiễn thông qua việc khảo sát và tìm hiểu thực tiễn áp dụng nghiệp vụ bao

thanh toán tại một số ngân hàng thương mại. Từ đó đề xuất hướng khắc phục và giải

quyết những vấn đề còn tồn tại, góp phần hoàn thiện pháp luật về hoạt động bao

thanh toán nói chung và cơ chế bảo đảm quyền, lợi ích của các bên tham gia quan

hệ bao thanh toán nói riêng. Dựa vào mục đích này, các tổ chức cung ứng hoạt động

bao thanh toán sẽ xây dựng những quy định nội bộ phù hợp với quy mô tổ chức và

hoạt động của đơn vị mình, vừa đáp ứng nhu cầu thiết thực khách hàng trên thực tế

vừa đảm bảo quyền và lợi ích của chính định chế đó.

4. Các phương pháp tiến hành nghiên cứu

Luận văn được nghiên cứu và thực hiện dựa trên phương pháp phân tích, so sánh

đối chiếu, thống kê số liệu thực tiễn từ hoạt động bao thanh toán của các châu lục

qua những năm gần nhất đồng thời phân tích tình hình thực hiện bao thanh toán tại

Việt Nam trong những năm vừa qua nhằm đưa ra một cái nhìn bao quát về hoạt

động bao thanh toán nói chung trên thế giới và nói riêng tại thị trường trong nước.

5. Ý nghĩa khoa học và giá trị ứng dụng của nội dung đề tài

Khi việc nghiên cứu đề tài mang lại tính hiệu quả trong thực tiễn áp dụng pháp luật,

đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của các bên tham gia hoạt động bao thanh toán;

giải quyết được những bất cập trong quá trình thực hiện thì điều này sẽ mang lại

những ý nghĩa khoa học và giá trị ứng dụng như sau:

- Góp phần xây dựng và hoàn thiện pháp luật về hoạt động bao thanh toán từ những

cơ sở lý luận và thực tiễn áp dụng pháp luật bao thanh toán;

- Góp phần hệ thống hóa pháp luật về bao thanh toán nhằm đảm bảo tính thống nhất

và đồng bộ với điều ước quốc tế và thông lệ, tập quán nước ngoài trong xu thế hội

nhập kinh tế toàn cầu.

- Giúp các bên tham gia vào hoạt động bao thanh toán hiểu rõ bản chất, chức năng

và vai trò của hoạt động bao thanh toán; nắm vững cơ chế điều chỉnh của pháp luật

đối với loại hình này. Từ đó, các bên tham gia có đủ cơ sở để vận dụng pháp luật và

hạn chế các tranh chấp hoặc rủi ro có thể xảy ra trong giao dịch mua bán hàng hóa.

- Bên cạnh đó, giá trị ứng dụng của việc nghiên cứu đề tài này là đưa ra những mô

hình kinh doanh phù hợp với đặc thù và định hướng phát triển kinh doanh của từng

loại hình tổ chức tín dụng. Đồng thời, những nội dung phân tích của đề tài có thể

giúp cán bộ, nhân viên tại các phòng nghiệp vụ của tổ chức cung ứng hoạt động bao

thanh toán sử dụng như một cẩm nang về kiến thức pháp luật nhằm đảm bảo an toàn

và hiệu quả trong quá trình thực hiện.

6. Bố cục của luận văn

Bao gồm 2 chương:

Chương 1: Pháp luật về hoạt động bao thanh toán

Chương 2: Thực tiễn áp dụng pháp luật bao thanh toán tại một số ngân

hàng thương mại

E D

1

CHƯƠNG I

PHÁP LUẬT VỀ HOẠT ĐỘNG BAO THANH TOÁN

1.1. Những vấn đề lý luận về hoạt động bao thanh toán

1.1.1. Khái niệm bao thanh toán

Thuật ngữ “factoring” “ theo nghĩa hiện nay là bao thanh toán có nguồn gốc từ

trong tiếng Latinh là “factare”, có nghĩa là “thực hiện” hay “làm”. Hoạt động tài

trợ thương mại này xuất hiện từ thế kỷ thứ 18 trước Công nguyên ở Babilonia dưới

thời vua Hammurabi và là một phần của những giao dịch mua, bán vải vóc trên con

đường tơ lụa

1

.

Sau khi đế chế Hammurabi và người dân vùng Mesopotamia bị diệt vong thì hoạt

động tài trợ thương mại vẫn còn tồn tại và chính người La Mã là những cư dân đầu

tiên bán các tờ giấy hứa thanh toán tiền và đồng ý chiết khấu một phần trên số tiền

đó. Dấu hiệu của hoạt động cấp tín dụng sơ khai đã hình thành, phát triển cùng với

chữ viết, kiến trúc và luật lệ về thương mại tại vùng đất Mesopotamia này.

Từ đó, hoạt động mua bán các tờ giấy nợ, ứng tiền trước và cam kết thanh toán lan

rộng sang các vùng đất mới tại châu Mỹ do những người châu Âu khai hoang thông

qua việc trao đổi và thanh toán cho nhau trong hoạt động buôn bán các mặt hàng

bông, lông, da thú, gỗ xây dựng ở vùng lãnh thổ này. Các ngân hàng bán buôn tại

Luân Đôn và tại một số vùng thuộc châu Âu thời bấy giờ nhận thấy tiềm năng từ

vùng đất mới này nên đã thực hiện công việc ứng trước một khoản tiền cho những

người đi khai hoang khi họ bán các hàng hóa là những nguyên vật liệu thô khai thác

từ những mảnh đất này. Điều này giúp những người khai hoang vừa tiếp tục sinh

sống và khai thác nguồn nguyên vật liệu, vừa được thanh toán tiền bán hàng ngay

bởi các ngân hàng bán buôn của vùng Âu châu mà không phải chờ đợi việc thanh

toán chậm từ người mua hàng. Vì vậy, đây là những hoạt động ban đầu cho các

ngân hàng tiếp cận vùng đất mới này nhằm cung ứng hoạt động cấp tín dụng và là

nền tảng của hoạt động bao thanh toán về sau.

Đến thế kỷ thứ 17 – 18, mặc dù phương tiện truyền thông, thông tin liên lạc còn rất

hạn chế và hình thức vận chuyển hàng hóa bằng đường biển còn rất sơ khai nhưng

thương mại quốc tế đã phát triển mạnh. Chính vì lẽ đó, các nhà xuất khẩu phải chỉ

định các đại lý thương mại (hay còn gọi là các nhà tài trợ - Factor) tại những thị

trường mà những nhà xuất khẩu này đang và sẽ hướng đến. Đại lý thương mại thực

hiện các chức năng được quyền với danh nghĩa của chính mình. Đó là việc bảo quản

kho hàng do nhà xuất khẩu bán cho nhà nhập khẩu; thực hiện bán hàng thông

1

http://www.bwportal.com.vn/?cid=4,4&txtid=1667