Nghiên cứu tác động của công nghệ thông tin đến các yếu tố cấu thành năng lực cạnh trang của các doanh nghiệp tại thành phố Cần Thơ

i

TRƢỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ

KHOA KINH TẾ

NGUYỄN TRUNG NHÂN

NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA

CÔNG NGHỆ THÔNG TIN ĐẾN CÁC YẾU TỐ CẤU THÀNH

NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP

TẠI THÀNH PHỐ CẦN THƠ

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

NGÀNH QUẢN TRỊ KINH DOANH

MÃ NGÀNH: 62.34.01.02

Cần Thơ - 2019

ii

TRƢỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ

KHOA KINH TẾ

NGUYỄN TRUNG NHÂN

MÃ SỐ NCS: P1314002

NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA

CÔNG NGHỆ THÔNG TIN ĐẾN CÁC YẾU TỐ CẤU THÀNH

NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP

TẠI THÀNH PHỐ CẦN THƠ

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

NGÀNH QUẢN TRỊ KINH DOANH

MÃ NGÀNH: 62.34.01.02

HƢỚNG DẪN KHOA HỌC

PGS.TS. LƢU THANH ĐỨC HẢI

Cần Thơ - 2019

iii

LỜI CẢM TẠ

Trong quá trình thực hiện đề tài “Nghiên cứu tác động của CNTT đến

các yếu tố cấu thành năng lực cạnh tranh của các DN tại thành phố Cần

Thơ”, tôi đã nhận được rất nhiều sự quan tâm, giúp đỡ, tạo điều kiện của tập

thể Ban Giám hiệu, Ban lãnh đạo Khoa Kinh tế, Khoa sau Đại học, quý Thầy

giáo, Cô giáo, Cán bộ các phòng, ban chức năng của Trường Đại học Cần

Thơ; tôi cũng nhận được sự quan tâm của lãnh đạo thành phố Cần Thơ, nhận

được sự hỗ trợ chuyên môn và cung cấp dữ liệu của Cục Thống kê, Cục Thuế,

VCCI, các Sở, Ngành của thành phố Cần Thơ. Tôi đặc biệt trân trọng và xin

bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Lƣu Thanh Đức Hải - người đã trực

tiếp hướng dẫn và tạo điều kiện thuận lợi nhất để tôi hoàn thành luận án này.

Tôi xin chân thành cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp của tôi tại Sở Thông

tin và Truyền thông Cần Thơ, Quận ủy Thốt Nốt, Quận ủy Ninh Kiều, Ban

Dân vận Thành ủy Cần Thơ là những nơi tôi công tác qua trong quá trình thực

hiện luận án và gia đình đã động viên, khích lệ, tạo điều kiện và giúp đỡ tôi

trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành luận án này. Đồng thời, tôi xin

bày rỏ lòng cảm ơn đến các Chuyên gia, Ban lãnh đạo các DN trên địa bàn

thành phố Cần Thơ đã hỗ trợ, cung cấp thông tin để tôi có thể hoàn thành luận

án.

Cần Thơ, ngày …. tháng …. năm 2019

Nghiên cứu sinh

Nguyễn Trung Nhân

iv

TÓM TẮT

Mục tiêu của nghiên cứu là xác định mức độ tác động của công nghệ

thông tin (CNTT) đến các yếu tố cấu thành năng lực cạnh tranh (NLCT) của

DN. Thông qua số liệu điều tra 350 DN trên địa bàn thành phố Cần Thơ; đối

tượng trả lời phiếu điều tra thuộc các vị trí Ban Giám Đốc, Kế toán trưởng,

Lãnh đạo các phòng ban, đây là các đối tượng đều am hiểu về hoạt động sản

xuất kinh doanh (SXKD) của DN và chịu trách nhiệm về kết quả hoạt động

SXKD của DN. Ngoài ra, phương pháp phân tích hệ số Cronbach‟s Alpha,

phân tích nhân tố khám phá (EFA), phân tích nhân tố khẳng định (CFA) và mô

hình cấu trúc tuyến tính (SEM) được sử dụng trong nghiên cứu. Kết quả cho

thấy tác động CNTT đến 06 yếu tố cấu thành NLCT của DN, đó là Năng

lực định hướng thị trường, Năng lực huy động vốn, Năng lực marketing, Năng

lực tổ chức quản lý, Năng lực huy động nguồn lực, Năng lực quan

hệ xã hội. Qua các phân tích, đo lường bằng các công cụ nêu trên tác giả đưa

ra các kết luận và hàm ý quản trị nhằm khẳng định các giả thuyết và đề xuất

các hàm ý quản trị nhằm đẩy mạnh ứng dụng CNTT nâng cao NLCT của DN

tại TPCT.

v

ABSTRACT

The objective of this study is to determine the impact of information

technology on the composition of the enterprise competitiveness. Through

survey data of 350 enterprises in Can Tho city; respondents in the

following positions: Board of Directors; Chief accountant; Leaders of

departments; They are knowledgeable about the production and business

activities of enterprises and are responsible for the results of production

and business activities of enterprises. In addition, the Cronbach‟s Alpha

Coefficient, the Exploratory Factor Analysis (EFA), the Confirmatory

Factor Analysis (CFA) and the Structural Equation Modeling (SEM) were

used in the study. The results show that the impact of information technology

on the 6 factors that make up the competitiveness of enterprises is:

Marketoriented capability, Capital mobilization capacity, Marketing capacity,

Organizational capacitymanagement, Capacity to mobilizeresources, Capacity

for social relations.Through the analysis and measurement by the

aforementioned tools, the author draws conclusions and implications to

confirm hypotheses and propose administrative implications to promote the

application of information technology to improve the competitiveness of

businesses in Can Tho city.

vi

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự

hướng dẫn của PGS.TS. Lưu Thanh Đức Hải. Các số liệu trong luận án là

trung thực, những kết quả trong luận án chưa được công bố trong các công

trình khác.

Tác giả luận án

Nguyễn Trung Nhân

vii

MỤC LỤC

CHƢƠNG 1:GIỚI THIỆU ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU.................................... 1

1.1 ĐẶT VẤN ĐỀ VÀ SỰ CẦN THIẾT........................................................ 1

1.1.1 Đặt vấn đề ......................................................................................... 1

1.1.2 Sự cần thiết của nghiên cứu ............................................................... 3

1.1.3 Tính mới của luận án ......................................................................... 5

1.2 MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU...................................................................... 6

1.2.1 Mục tiêu chung.................................................................................. 6

1.2.2 Mục tiêu cụ thể .................................................................................. 6

1.3 CÂU HỎI NGHIÊN CỨU......................................................................... 6

1.4 ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ......................................... 7

1.4.1 Đối tượng nghiên cứu ........................................................................ 7

1.4.2 Phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 7

1.4.2.1 Phạm vi không gian ............................................................................... 7

1.4.2.2 Phạm vi thời gian................................................................................... 7

1.4.2.3 Phạm vi nội dung ................................................................................... 7

1.5 Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA LUẬN ÁN ................. 7

1.5.1 Ý nghĩa khoa học............................................................................... 7

1.5.2 Ý nghĩa thực tiễn ............................................................................... 8

1.6 KẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN ...................................................................... 8

CHƢƠNG 2: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU.............................................. 10

2.1 CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VỀ KHUNG KIẾN TRÚC

CNTT .............................................................................................................. 10

2.2 CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VỀ NLCT.................................. 27

2.3 CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VỀ CÁC YẾU TỐ CẤU

THÀNH NLCT............................................................................................... 30

2.4 CÁC NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CNTT ĐẾN YẾU TỐ CẤU

THÀNH NLCT CỦA DN .............................................................................. 43

2.5 ĐÁNH GIÁ TỔNG QUAN TÀI LIỆU NHÂN TỐ CNTT TÁC ĐỘNG

CÁC YẾU TỐ NLCT CỦA DN.................................................................... 51

2.5.1 Về khung lý thuyết nền cho nghiên cứu: .......................................... 51

viii

2.5.2 Về khung lý thuyết đánh giá tác động CNTT đến các yếu tố cấu thành

NLCT của DN: ......................................................................................... 52

CHƢƠNG 3: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

.......................................................................................................................... 54

3.1 CƠ SỞ LÝ THUYẾT............................................................................... 54

3.1.1 Cơ sở lý thuyết về CNTT, các nhân tố liên quan CNTT trong DN ... 54

3.1.1.1 Cơ sở lý thuyết về thông tin ................................................................. 54

3.1.1.2 Cơ sở lý thuyết về Công nghệ thông tin............................................... 57

3.1.1.3 Cơ sở lý thuyết về các nhân tố CNTT trong DN.................................. 58

3.1.2 Cơ sở lý thuyết về ứng dụng CNTT trong DN ................................. 61

3.1.3 Cơ sở lý thuyết về cạnh tranh và NLCT của DN .............................. 64

3.1.3.1 Cơ sở lý thuyết về cạnh tranh .............................................................. 64

3.1.3.2 Về khả năng cạnh tranh....................................................................... 66

3.1.3.3 Về lợi thế cạnh tranh ........................................................................... 68

3.1.3.4 Cơ sở lý thuyết về NLCT của DN......................................................... 70

3.1.4 Cơ sở lý thuyết về các yếu tố cấu thành NLCT của DN ................... 78

3.1.4.1 Mô hình “5 áp lực cạnh tranh” của M. Porter.................................. 79

3.1.4.2 Mô hình phân tích SWOT .................................................................... 80

3.1.4.3 Mô hình phân tích PESTEL ................................................................. 81

3.1.4.4 Lý thuyết về CNTT tác động đến NLCT của DN ................................. 85

3.2 PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......................................................... 89

3.2.1 Phương pháp thu thập số liệu........................................................... 89

3.2.1.1 Số liệu thứ cấp ..................................................................................... 89

3.2.1.2. Số liệu sơ cấp...................................................................................... 90

3.2.2 Phương pháp phân tích số liệu ......................................................... 93

3.2.2.1 Nghiên cứu định tính sơ bộ.................................................................. 93

3.2.2.2 Nghiên cứu định lượng sơ bộ............................................................... 97

3.2.2.3 Phương pháp nghiên cứu định tính chính thức ................................. 100

3.2.2.4 Nghiên cứu định lượng chính thức .................................................... 101

3.2.3 Quy trình nghiên cứu định lượng ................................................... 109

3.2.4 Các giả thuyết nghiên cứu cần kiểm định....................................... 112

ix

3.2.5 Mô hình nghiên cứu đề xuất........................................................... 117

3.2.6 Thang đo và các giả thuyết nghiên cứu .......................................... 120

CHƢƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .................. 126

4.1 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ĐỊNH TÍNH............................................. 126

4.1.1 Những chính sách và quá trình ứng dụng CNTT ở Việt Nam ......... 126

4.1.2 Đánh giá về thực trạng DN tại TPCT ............................................. 131

4.1.2.1 Số lượng và quy mô DN..................................................................... 131

4.1.2.2 Ngành nghề của DN........................................................................... 135

4.1.2.3 Kết quả hoạt động kinh doanh của DN tại TPCT.............................. 136

4.1.3 Các chỉ số đánh giá liên quan ứng dụng CNTT trong các DN tại TPCT .... 138

4.1.3.1. Đánh giá xếp hạng chỉ số EBI của TPCT......................................... 139

4.1.3.2 Chỉ số NLCT cấp tỉnh (PCI - Provincial Competitiveness Index)..... 140

4.1.3.3 Chỉ số sẵn sàng cho phát triển và ứng dụng CNTT-TT (VietNam ICT

Index) ............................................................................................................. 142

4.1.3.4 Chỉ số đổi mới sáng tạo toàn cầu (GII- Global Innovation Index)... 145

4.1.4 Đánh giá thực trạng việc ứng dụng CNTT trong DN tại TPCT ...... 147

Cũng theo Cục Thống kê thành phố Cần Thơ, mục đích sử dụng Internet

của các DN như sau:............................................................................... 149

4.1.5 Tình hình ứng dụng CNTT trong hoạt động của các DN được khảo sát ..... 151

4.1.6 Nhận xét ........................................................................................ 156

4.2. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ĐỊNH LƢỢNG ....................................... 160

4.2.1 Kết quả nghiên cứu định lượng sơ bộ............................................. 160

4.2.1.1 Thống kê mô tả quan sát nghiên cứu ................................................. 160

4.2.1.2 Kiểm định thang đo qua hệ số Cronbach’s Alpha ....................... 161

4.2.1.3 Kiểm định mối quan hệ các biến số trong mô hình bằng phân tích

nhân tố khám phá EFA ........................................................................... 165

4.2.2 Kết quả nghiên cứu định lượng chính thức..................................... 167

4.2.2.1 Thống kê mô tả quan sát nghiên cứu ................................................. 167

4.2.2.2 Kiểm định thang đo qua hệ số Cronbach’s Alpha............................. 168

4.2.2.3 Kiểm định mối quan hệ các biến số trong mô hình bằng phân tích

nhân tố khám phá EFA ........................................................................... 172

x

4.2.2.4 Kiểm định SEM về sự tác động của CNTT đến các yếu tố cấu thành

NLCT của DN......................................................................................... 177

4.2.2.5 Kiểm định ước lượng mô hình bằng Bootstrap ................................. 180

4.2.2.6 Kết luận về các giả thuyết nghiên cứu............................................... 180

CHƢƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý QUẢN TRỊ................................. 184

5.1 KẾT LUẬN............................................................................................. 184

5.2 HÀM Ý QUẢN TRỊ............................................................................... 186

5.2.1 Nâng cao năng lực định hướng thị trường ...................................... 186

5.2.2 Nâng cao năng lực huy động vốn ................................................... 187

5.2.3 Nâng cao năng lực marketing ........................................................ 187

5.2.4 Nâng cao năng lực tổ chức quản lý ................................................ 188

5.2.5 Nâng cao năng lực ứng dụng công nghệ......................................... 189

5.2.6 Nâng cao năng lực huy động nguồn lực ......................................... 189

5.2.7 Nâng cao năng lực Quan hệ xã hội................................................. 190

5.3 KIẾN NGHỊ ĐỐI VỚI CÁC CƠ QUAN NHÀ NƢỚC...................... 190

5.4 HẠN CHẾ VÀ CÁC HƢỚNG NGHIÊN CỨU TIẾP THEO............ 191

5.4.1 Hạn chế của luận án....................................................................... 191

5.4.2 Hướng nghiên cứu tiếp theo........................................................... 192

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ..... 194

TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................... 195

xi

DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU

TT Tên bảng Trang

2.1 Khung kiến trúc cơ bản của Zachman 10

2.2

Tóm tắt một số lý thuyết về Khung kiến trúc hoặc Mô hình CNTT

trong DN

23

2.3

Tổng hợp các nhân tố liên quan trong khung kiến trúc, mô hình

CNTT trong DN

26

2.4 Các công trình nghiên cứu về NLCT trong nước 29

2.5 Các nghiên cứu về các yếu tố cấu thành NLCT của DN 42

2.6 Tổng hợp các yếu tố NLCT chịu tác động của CNTT 51

2.7 Tổng hợp kế thừa các nghiên cứu tổng quan 53

3.1 Bảng phân phối cỡ cấu mẫu theo nhóm ngành 92

3.2 Tóm tắt các giả thuyết về cạnh tranh 118

3.3 Tóm tắt các nhân tố CNTT 118

3.4

Mã hóa các biến quan sát tác động đến các yếu tố cấu NLCT của

DN

123

3.5 Mã hóa các biến CNTT 124

4.1 Số lượng DN vốn và lao động của DN TPCT 132

4.2 Số DN theo quy mô lao động phân theo ngành kinh tế năm 2018 133

4.3 Số DN theo quy mô vốn và loại hình DN năm 2018 134

4.4 Kết quả hoạt động của các DN qua các năm 2014 - 2018 136

4.5 Thu nhập bình quân/tháng người lao động từ 2014 - 2018 137

4.6

Các chỉ số đánh giá việc ứng dụng CNTT trong các DN tại thành

phố Cần Thơ

140

4.7 Tỷ lệ lao động thường xuyên sử dụng máy tính phân theo ngành 148

4.8 Tỷ lệ lao động ít sử dụng máy tính phân theo ngành 148

4.9 Tổng số DN có kết nối Internet 2013 - 2016 149

4.10 Mục đích sử dụng Internet 150

4.11 Mục đích sử dụng Website của DN 151

4.12 Thông tin sử dụng phần cứng 152

4.13 Tình hình sử dụng mạng nội bộ (LAN) của các DN khảo sát 152

xii

4.14 Tình hình sử dụng phần mềm ứng dụng trong DN qua khảo sát 153

4.15 Kết quả khảo sát tình hình sử dụng Internet trong DN 154

4.16 Mức độ sử dụng email của lãnh đạo và nhân viên trong DN 154

4.17 Tình hình ứng dụng website (trang thông tin) trong DN 155

4.18 Kết quả phân tích thống kê mô tả 159

4.19 Kết quả thống kê mô tả mẫu sơ bộ theo quy mô doanh nghiệp 161

4.20 Kết quả thống kê mô tả mẫu sơ bộ theo lĩnh vực hoạt động 161

4.21 Kết quả đánh giá sơ bộ độ tin cậy của các thang đo 162

4.22 Kết quả phân tích EFA 165

4.23 Kết quả phân tích EFA biến phụ thuộc 167

4.24 Kết quả thống kê mô tả mẫu theo quy mô doanh nghiệp 167

4.25 Kết quả thống kê mô tả mẫu theo lĩnh vực hoạt động 168

4.26 Kết quả đánh giá độ tin cậy của các thang đo 169

4.27 Kết quả phân tích EFA biến độc lập 172

4.28 Kết quả phân tích EFA biến phụ thuộc 174

4.29 Kết quả kiểm định giá trị phân biệt (CFA) 176

4.30 Kết quả phân tích giá trị phân biệt (SEM) liên quan nhân tố CNTT 179

4.31 Kết quả phân tích bootstrap 180

xiii

DANH MỤC CÁC HÌNH

TT Tên hình Trang

2.1 Khung lập kế hoạch kiến trúc DN của Spewak 13

2.2 Cấu trúc của Phương pháp phát triển kiến trúc TOGAF 15

2.3 Khung kiến trúc CPĐT tổng thể cấp quốc gia Việt Nam v1.0 19

2.4 Khung kiến trúc khái quát CPĐT Việt Nam – Phiên bản 2.0 22

2.5 Ảnh hưởng của CNTT đối với khách sạn cao cấp tại Hàn Quốc 44

2.6 Mô hình Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến chiến lược sử dụng 46

2.7 Năng lực CNTT trong DN nhỏ và vừa tại Italy 47

3.1 Sơ đồ của hệ thống truyền thông tổng quát của Claude E. Shannon 55

3.2 Mô hình LTCT trong DN 69

3.3 Mô hình 5 áp lực cạnh tranh của M. Porter 80

3.4 Mô hình phân tích SWOT 81

3.5 Mô hình phân tích PESTEL 81

3.6 Mô hình PESTEL phân tích môi trường bên ngoài của DN 84

3.7 Mối quan hệ giữa nguồn lực và hiệu quả DN theo lý thuyết RBV 86

3.8 Mô hình phát triển năng lực động của DN 88

3.9 Quy trình nghiên cứu 111

3.10 Mô hình nghiên cứu lý thuyết dự kiến 117

3.11 Mô hình nghiên cứu chính thức 119

4.1 Các cuộc cách mạng công nghiệp và tầm nhìn tương lai 130

4.2 Chỉ số PCI Cần Thơ qua các năm 141

4.3 Chỉ số thành phần PCI qua các năm 142

4.4 Kết quả phân tích hệ số khẳng định CFA 175

4.5 Kết quả kiểm định SEM 178

xiv

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Chữ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt

AGA

Australia Government

Architecture

Kiến trúc Chính phủ Úc

AI Artificial Intelligence Trí tuệ nhân tạo

CFA

Confirmatory Factor

Analysis

Phân tích yếu tố xác định

CIEM

Central Institute for

Economic Management

Viện nghiên cứu quản lý kinh

tế Trung ương

CIO Chief Information Officer

Lãnh đạo về thông tin

(CNTT)

EA Enterprise Architechter Kiến trúc DN

EFA Exploratory Factor Analysis Phân tích nhân tố khám phá

EIF

European Interroperability

Framework

Khung tham chiếu châu Âu

EBI E- Business Index Chỉ số Thương mại điện tử

FEAF

Federel Enterprise

Architechter Framework

Khung kiến trúc DN Liên

bang

ISA

International Society of

Automation

Hiệp hội tự động hóa quốc tế

IoT Internet of Thing Internet vạn vật

PCI

Provincial Competitiveness

Index

Chỉ số năng lực cạnh tranh

cấp tỉnh

RBV Resource Based View Khái niệm về nguồn lực

SAGA

Standards and Architectures

for eGovernment

Applications

Khung kiến trúc tiêu chuẩn

cho ứng dụng CPĐT

SEM

Structural Equation

Modeling

Mô hình cấu trúc tuyến tính

SME Small and Medium Doanh nghiệp nhỏ và vừa

xv

Enterprises

NIST

National Institute of

Standards and Technology

Viện nghiên cứu quốc gia về

tiêu chuẩn và công nghệ

TOGAF

The Open Group

Architectural Framework

Khung kiến trúc nhóm mở

TPCT Thành phố Cần Thơ

VCCI

Vietnam Chamber of

Commerce and Industry

Phòng Thương mại và Công

nghiệp Việt Nam

VNPT

Vietnam Posts and

Telecommunications Group

Tập đoàn Bưu chính Viễn

thông Việt Nam

WEF World Economic Forum Diễn đàn kinh tế thế giới

CMCN 4.0

Cách mạng công nghiệp lần

thứ tư

CNTT Công nghệ thông tin

DN Doanh nghiệp

DNNN Doanh nghiệp Nhà nước

ĐBSCL Đồng bằng sông Cửu long