Nghiên cứu tác động của biến đổi khí hậu đến sinh kế và khả năng thích ứng của cộng đồng tại huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre giai đoạn 2016-2021

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

NGUYỄN VĂN HÀ

NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU

ĐẾN SINH KẾ VÀ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG CỦA CỘNG ĐỒNG

TẠI HUYỆN THẠNH PHÚ, TỈNH BẾN TRE GIAI ĐOẠN 2016-2021

LUẬN VĂN THẠC SĨ

QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG

Chuyên ngành: Quản lý tài nguyên và môi trƣờng

Mã số: 8850101

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Đỗ Thị Vân Hƣơng

Thái Nguyên, năm 2022

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên

cứu đƣợc trình bày trong luận văn là trung thực, khách quan và chƣa từng dùng bảo vệ

để lấy bất kỳ học vị nào.

Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn đã đƣợc cảm ơn,

các thông tin trích dẫn trong luận văn này đều đƣợc ghi rõ nguồn gốc.

Thái nguyên, ngày tháng 5 năm 2022

Tác giả luận văn

Nguyễn Văn Hà

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn, tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo Trƣờng Đại

học Khoa học Thái nguyên, các thầy cô giáo trong Khoa Tài nguyên và Môi trƣờng,

những ngƣời đã trang bị cho tôi những kiến thức, tạo điều kiện cho tôi hoàn thành tốt

luận văn tốt nghiệp này. Đặc biệt tôi xin chân thành cảm ơn TS. Đỗ Thị Vân Hƣơng đã

tận tình hƣớng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình tôi thực hiện luận văn.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Quản lý TW các dự án Thủy lợi (CPO), Sở

Nông nghiệp và PTNT tỉnh Bến Tre, Ban Quản lý dự án đầu tƣ xây dựng các công

trình nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Bến Tre, UBND huyện Thạnh Phú,

Phòng Tài nguyên và Môi trƣờng huyện, UBND các xã, thị trấn của huyện Thạnh Phú

đã tạo điều kiện thuận lợi, tận tình giúp đỡ trong quá trình tôi thu thập số liệu, điều tra

phỏng vấn tại địa phƣơng.

Cuối cùng tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới gia đình, bạn bè đã hết lòng tạo

điều kiện, động viên, giúp đỡ và luôn ở bên tôi trong suốt quá trình học tập và rèn

luyện.

Do trình độ và thời gian có hạn nên luận văn không thể tránh khỏi những sai sót và

hạn chế. Vì vậy, tôi rất mong nhận đƣợc sự quan tâm, đóng góp ý kiến của các thầy giáo,

cô giáo cùng các bạn học viên cao học để luận văn hoàn thiện hơn.

Tôi xin chân thành cảm ơn!

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU .........................................................................................................................1

1. Tính cấp thiết của vấn đề.............................................................................................1

2. Mục tiêu nghiên cứu....................................................................................................2

4. Ý nghĩa của nghiên cứu...............................................................................................2

5. Những đóng góp mới của nghiên cứu .........................................................................3

6. Cấu trúc của Luận văn.................................................................................................3

CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU...........................................4

1.1. Cơ sở lý luận.............................................................................................................4

1.1.1. Một số khái niệm cơ bản liên quan đến biến đổi khí hậu ..................................4

1.1.2. Khái niệm sinh kế ..............................................................................................5

1.2. Cơ sở thực tiễn..........................................................................................................6

1.2.1. Những nghiên cứu tại Việt Nam........................................................................6

1.2.2. Mô hình đề xuất nghiên cứu......................................................................9

1.2.3. Xác định kịch bản BĐKH tỉnh Bến Tre và cho huyện Thạnh Phú..................11

1.2.4. Biến đổi khí hậu tại tỉnh Bến Tre và huyện Thạnh Phú ..................................15

1.2.5 Cơ sở pháp lý – căn cứ nghiên cứu của đề tài ............................................19

1.2.6. Khái quát chung về khu vực nghiên cứu huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre ..........20

CHƢƠNG 2: ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG..................................................31

VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..........................................................................31

2.1. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ..........................................................................31

2.1.1. Đối tƣợng nghiên cứu ......................................................................................31

2.1.2. Phạm vi nghiên cứu .........................................................................................31

2.2. Nội dung nghiên cứu ..............................................................................................31

2.3. Quan điểm nghiên cứu............................................................................................32

2.4. Phƣơng pháp nghiên cứu........................................................................................33

2.4.1. Phƣơng pháp thu thập và kế thừa số liệu tài liệu thứ cấp ................................33

2.4.2. Phƣơng pháp khảo sát thực địa ........................................................................33

2.4.3. Các phƣơng pháp nghiên cứu có sự tham gia (PRA) của nông thôn...............33

2.4.4. Phƣơng pháp xử lý số liệu ...............................................................................35

2.4.5. Phƣơng pháp so sánh, đánh giá........................................................................35

2.4.6. Phƣơng pháp chuyên gia..................................................................................35

CHƢƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ......................................36

3.1. Biểu hiện của biến đổi khí hậu tại huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre giai đoạn 2016 -

2021 ...............................................................................................................................36

3.2.1. Đánh giá và xếp loại ƣu tiên đối với các thành phần sinh kế ..........................40

3.2.2. Tác động tổng thể của các hiện tƣợng BĐKH lên các hoạt động sản xuất –

sinh kế của ngƣời dân ................................................................................................45

3.3. Đánh giá năng lực thích ứng với BĐKH của cộng đồng tại huyện Thạnh Phú .....49

3.3.1. Đặc điểm nhận thức của hộ dân.......................................................................49

3.3.2. Các nguồn vốn sinh kế.....................................................................................51

3.3.3. Sự thích ứng của ngƣời dân địa phƣơng trong hoạt động sản xuất trƣớc những

tác động của BĐKH...................................................................................................54

3.3.4. Các chƣơng trình, mô hình sinh kế..................................................................58

3.4. Các giải pháp ứng phó biến đổi khí hậu tại huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến tre..........59

3.4.1. Căn cứ và những định hƣớng đề xuất giải pháp ..............................................59

3.4.2. Những giải pháp chung đối với tỉnh Bến Tre ..................................................60

3.5. Đề xuất và kiến nghị các giải pháp ứng phó với BĐKH đảm bảo an ninh sinh kế

huyện Thạnh Phú...........................................................................................................61

3.5.1. Đối với sản xuất nông nghiệp ..........................................................................61

3.5.2. Nuôi trồng và đánh bắt thủy hải sản ................................................................66

3.5.3. Du lịch biển, các ngành nghề và dịch vụ khác ................................................69

3.5.4. Những mô hình ứng dụng ứng phó với BĐKH huyện Thạnh Phú..................69

KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ.............................................................................................74

1. Kết luận......................................................................................................................74

2. Kiến nghị ...................................................................................................................75

TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................................76

PHỤ LỤC ......................................................................................................................80

DANH MỤC TỪ, THUẬT NGỮ VIẾT TẮT

BĐKH : Biến đổi khí hậu

BVMT : Bảo vệ môi trƣờng

CSHT : Cơ sở hạ tầng

ĐKTN : Điều kiện tự nhiên

IPCC : Ủy ban Liên chính phủ về biến đổi khí hậu

KNK : Khí nhà kính

KT-XH : Kinh tế - xã hội

NN&PTNT : Nông nghiệp và phát triển nông thôn

NLN : Nông lâm nghiệp

NTTS : Nuôi trồng thuỷ sản

RCP : Kịch bản nồng độ khí nhà kính (KNK)

RCP4.0 : Kịch bản nồng độ KNK thấp

RCP4.5 : Kịch bản nồng độ KNK trung bình thấp

SXNN : Sản xuất nông nghiệp

TNMT : Tài nguyên môi trƣờng

PTBV : Phát triển bền vững

UBND : Ủy ban nhân dân

DANH MỤC BẢNG

Bảng 1.1. Mực nƣớc biển dâng theo kịch bản BĐKH (cm)..........................................13

Bảng 1.2. Diễn biến mực nƣớc lớn nhất vùng cửa biển ................................................16

Bảng 1.3. Nguy cơ ngập đối với huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre ................................17

Bảng 3.1. Lịch sử thiên tai tại huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre ....................................39

Bảng 3.2. Danh mục các thành phần sinh kế và nguồn lực phát triển ..........................40

Bảng 3.3. Xếp loại ƣu tiên các sinh kế trƣớc thách thức BĐKH và nƣớc biển dâng....41

Bảng 3.4. Nhận thức của ngƣời dân về ảnh hƣởng của BĐKH đối với canh tác nông

nghiệp của hộ gia đình giai đoạn 2016 – 2021 (đvt: %)................................................42

Bảng 3.5. Nhận thức của ngƣời dân về ảnh hƣởng của BĐKH đến ngành chăn nuôi của

hộ gia đình giai đoạn 2016 – 2021 (ĐVT: %)...............................................................43

Bảng 3.6. Nhận thức của ngƣời dân về ảnh hƣởng của BĐKH đến nuôi trồng thuỷ hải

sản của hộ gia đình giai đoạn 2016 – 2021 (ĐVT: %)..................................................43

Bảng 3.7. Nhận thức của ngƣời dân về ảnh hƣởng của BĐKH đến đánh bắt hải sản của

hộ gia đình giai đoạn 2016 – 2021 (ĐVT: %)...............................................................45

Bảng 3.8. Thang điểm quy đổi mức độ tác động của BĐKH........................................46

Bảng 3.9. Tổng hợp mức độ tác động của các yếu tổ BĐKH đến các lĩnh vực sinh kế ....46

Bảng 3.10. Bảng so sánh mức độ tác động của các hiện tƣợng BĐKH........................47

Bảng 3.11. Bảng quy đổi điểm đánh giá mức độ tác động của BĐKH.........................47

Bảng 3.12. Đánh giá kết quả tác động dựa trên tần suất và mức độ tác động...............48

Bảng 3.13. Kết quả tác động tổng hợp của các hiện tƣợng BĐKH...............................48

Bảng 3.14. Nhận thức của ngƣời dân về BĐKH...........................................................50

Bảng 3.15. Các phƣơng pháp ứng phó của ngƣời dân ..................................................51

Bảng 3.16. Phƣơng thức ứng phó với BĐKH trong canh tác nông nghiệp (ĐVT: %) .55

Bảng 3.17. Phƣơng thức ứng phó với BĐKH trong nuôi trồng và đánh bắt thủy sản ..56

Bảng 3.18. Một số mô hình ứng phó BĐKH, thiên tai..................................................58

Bảng 3.19. Các công trình, dự án đã hoàn thành phục vụ thích ứng và giảm nhẹ tác

động của BĐKH ............................................................................................................58

Bảng 3.20. Các mô hình sinh kế của ngƣời dân huyện Thạnh Phú ứng phó với BĐKH...71

DANH MỤC HÌNH

Hình 1.1: Khung khái niệm đánh giá năng lực thích ứng .............................................10

Hình 1.2. Biểu đồ kịch bản biến đổi lƣợng mƣa ...........................................................11

Hình 1.3. Biểu đồ kịch bản nhiệt độ cực trị trung bình năm [31] .................................12

Hình 1.4. Kịch bản nhiệt độ đến năm 2030 [31]...........................................................13

Hình 1.5. Kịch bản nƣớc biển dâng khu vực ven biển tỉnh Bến Tre [31]....................13

Hình 1.6. Kịch bản nguy cơ ngập tỉnh Bến Tre năm 2030 kịch bản RCP4.5 [31]........14

Hình 1.7: Bản đồ xâm nhập mặn tỉnh Bến Tre [31]......................................................15

Hình 1.8: Sơ đồ mực nƣớc lớn nhất trong năm tại trạm bể Trại ...................................17

Hình 1.9. Sơ đồ vị trí khu vực nghiên cứu [36].............................................................21

Hình 1.10. Mạng lƣới sông khu vực huyện Thạnh Phú [36].........................................24

Hình 3.1. Bản đồ xâm nhập mặn cao nhất năm 2016....................................................37

Hình 3.2. Lịch mùa vụ gắn với thời tiết ở huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre..................62

Hình 3.3.Trồng lúa kết hợp nuôi tôm............................................................................65

Hình 3.4. Mô hình trồng rau trên vƣờn treo ..................................................................66

Hình 3.5. Hệ thống lƣới chắn quanh ao.........................................................................68

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của vấn đề

Biến đổi khí hậu (BĐKH) đang ngày càng diễn biến phức tạp và tác động trực

tiếp đến toàn lƣu vực sông Mê Kông. Hậu quả là, BĐKH đã tác động đến chế độ thủy

động lực trên sông Mê Kông và vùng ven biển làm gia tăng hạn hán, xâm nhập mặn và

xói lở, ảnh hƣởng lớn đến sản xuất và sinh kế ngƣời dân địa phƣơng; là mối đe dọa và

thách thức rất lớn đối với tài nguyên thiên nhiên, môi trƣờng và sự phát triển kinh tế,

xã hội của ĐBSCL.

Bến Tre nằm ở hạ lƣu sông Mê Kông, giáp với biển Đông, với mạng lƣới sông

ngòi dày đặc, có tổng chiều dài xấp xỉ 6.000 km, trong đó có sông Cổ Chiên dài 82

km, sông Hàm Luông dài 71 km, sông Ba Lai dài 59 km, sông Mỹ Tho dài 83 km.

Khu vực có địa hình thấp so với mặt nƣớc biển. Địa bàn của tỉnh Bến Tre có đƣờng bờ

biển dài 65km, bên trong nội đồng đƣợc chia cắt bởi hệ thống sông rạch, kênh mƣơng

chằng chịt. Hệ thống sông ngòi ở Bến Tre rất thuận lợi về giao thông đƣờng thủy,

nguồn thủy sản phong phú, nƣớc tƣới cho cây trồng ít gặp khó khăn. Tuy nhiên, đây

cũng là trở ngại đáng kể cho giao thông đƣờng bộ, cũng nhƣ việc cấp nƣớc vào mùa

khô, khi thủy triều biển Đông đƣa mặn vào sâu trong kênh rạch. Trong điều kiện

BĐKH gia tăng, tỉnh Bến Tre phải gánh chịu những mối nguy hiểm, chịu sự tác động

và ảnh hƣởng mạnh mẽ đỏi hỏi ngƣời dân và các cấp quản lý phải có các giải pháp

hiệu quả ứng phó với BĐKH.

Huyện Thạnh Phú là một trong ba huyện ven biển của tỉnh Bến Tre và đƣợc bao

bọc bởi sông Tiền, sông Hàm Luông và Biển Đông. Toàn huyện có 18 đơn vị hành

chính (17 xã và 1 thị trấn), tổng diện tích tự nhiên 422,7 km2, dân số 127.553 ngƣời và

mật độ 302 ngƣời/km2

. Thạnh Phú là một trong các huyện có tốc độ phát triển KT-XH

chậm của tỉnh Bến Tre, cơ sở hạ tầng (CSHT) kỹ thuật nghèo nàn, đặc biệt là điều kiện

giao thông còn rất hạn chế, khó khăn… Bên cạnh đó, huyện Thạnh Phú cũng luôn phải

đối mặt với các điều kiện khó khăn về thiên nhiên nhƣ: tình trạng xói lở bờ biển, mất

rừng phòng hộ ven biển diễn ra ngày càng nghiêm trọng; tình trạng úng ngập khi triều

cƣờng và trong mùa mƣa, hạn hán trong mùa khô; thiếu nguồn nƣớc ngọt vào mùa khô

do bị nhiễm mặn… gây mất ổn định, khó khăn cho sản xuất, thiệt hại rất lớn về kinh tế

và ảnh hƣởng nghiêm trọng đến môi trƣờng tự nhiên.

Từ thực trạng BĐKH nêu trên và yêu cầu thực tế, nghiên cứu tác động của

2

BĐKH đến sinh kế và khả năng thích ứng của cộng đồng tại huyện Thạnh Phú, tỉnh

Bến Tre giai đoạn 2016-2021, nhằm đƣa ra các giải pháp góp phần triển khai thực hiện

các giải pháp ứng phó hiệu quả hơn là vấn đề rất cần thiết.

Xuất phát từ thực tế đó, đề tài “Nghiên cứu tác động của biến đổi khí hậu đến

sinh kế và khả năng thích ứng của cộng đồng tại huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre giai

đoạn 2016 -2021” đƣợc tiến hành thực hiện.

2. Mục tiêu nghiên cứu

Nghiên cứu đƣợc tác động của BĐKH đến sinh kế và khả năng thích ứng của

cộng đồng tại huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre, từ đó đề xuất thực hiện một số giải

pháp, mô hình ứng phó BĐKH tại huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre.

3. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Phân tích đƣợc hiện trạng biến đổi khí hậu tỉnh Bến Tre và huyện Thạnh Phú;

- Đánh giá đƣợc mức độ tác động của biến đổi khí hậu đến các ngành sản xuất

và sinh kế của ngƣời dân huyện Thạnh Phú;

- Đánh giá đƣợc năng lực thích ứng với BĐKH của cộng đồng tại huyện Thạnh

Phú, từ đó đề xuất đƣợc các giải pháp ứng phó BĐKH tại huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre.

4. Ý nghĩa của nghiên cứu

- Trong học tập và nghiên cứu khoa học: Kết quả nghiên cứu nhằm bổ sung

những kiến thức đã học trong nhà trƣờng, học hỏi và tiếp nhận những kiến thức cũng

nhƣ kinh nghiệm thực tế. Luận văn cũng giúp hiểu rõ hơn về hiện trạng, các tác động

của BĐKH tỉnh Bến Tre, từ đó phân tích đƣợc các tác động của BĐKH đến sinh kế và

đề xuất các giải pháp ứng phó với BĐKH tại huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre;

Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể là nguồn tài liệu tham khảo cần thiết và

đáng tin cậy đối với cơ quan nhà nƣớc có thẩm quyền phụ trách vấn đề BĐKH của

huyện Thạnh Phú, học viên và sinh viên.

- Ý nghĩa trong thực tiễn: Quá trình nghiên cứu đã giúp đánh giá đƣợc các tác

động của BĐKH đang diễn ra tại huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre. Từ đó, đề xuất các

giải pháp thiết thực cho cơ quan quản lý Nhà nƣớc, các chƣơng trình, dự án của các tổ

chức hỗ trợ phát triển bền vững, khu vực huyện Thạnh Phú, tỉnh Bến Tre nhằm thích ứng

BĐKH.