Lịch sử thế giới - Tập 2

2

Lõch Sûã Thïë Giúái

PHÊÌN THÛÁ NHÊËT

THÚÂI TRUNG CÖÍ CHÊU ÊU

CHÛÚNG I

Tònh hònh thïë giúái vaâo cuöëi thúâi

thûúång cöí

1. Hai àïë quöëc cêìm àêìu vùn minh nhên loaåi. Àïë

quöëc La Maä vaâ àïë quöëc Trung Hoa.

2. Thïë giúái chia laâm hai vuâng riïng biïåt.

1. Vaâo àêìu kó nguyïn Da Tö, thïë giúái chia thaânh nhiïìu

quöëc gia lúán coá thïí liïn laåc vúái nhau bùçng àûúâng thuãy lêîn

àûúâng böå. Tûåu trung coá hai àïë quöëc chi phöëi caã hoaân cêìu:

àïë quöëc La Maä úã phûúng Têy vaâ àïë quöëc Trung Hoa úã

phûúng Àöng. Hai àïë quöëc êëy, àïìu coá möåt nïìn vùn minh

rêët cao vaâ coá thïí laâm thaânh trung têm baão vïå hoâa bònh cho

nhên loaåi.

Thúâi kò chiïën tranh taân khöëc trûúác kó nguyïn Da Tö

3

Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang

àaä qua röìi. Caác dên töåc lúán àïìu coá thïí tiïën triïín möåt caách

yïn öín vaâ tûå do vïì moåi mùåt.

Ngoån àuöëc soi saáng caã chêu Êu laâ àïë quöëc La Maä.

Caác dên töåc trong àïë quöëc êëy tûåa höì muöën lòa boã tinh thêìn

chuãng töåc àõa phûúng àïí cuâng hoâa lêîn trong möåt àoaân thïí

röång lúán vûúåt ra ngoaâi quöëc giúái. Tònh nhên loaåi núi hoå àaä

phaát triïín àïën chöî hoå muöën quïn ngön ngûä riïng àïí cuâng

duâng thûá ngön ngûä coá tñnh caách phöí biïën, àaåi àöìng laâ tiïëng

Hi Laåp vaâ La Tinh.

ÚÃ Trung Hoa, tònh hònh xaä höåi cuäng tûúng tûå nhû thïë.

Sau khi Têìn Thuãy Hoaâng thöëng nhêët laänh thöí vaâ nhaâ Haán

thay thïë nhaâ Têìn xêy àùæp nïìn quên chuã. Trung Quöëc àaä

thaânh möåt àïë quöëc huâng cûúâng vïì àuã caác mùåt: kinh tïë,

chaánh trõ, vùn hoáa, chi phöëi caã caác nûúác laáng giïìng.

ÚÃ ÊËn Àöå, aánh saáng vùn minh khöng keám phêìn raång

rúä. Patali Poutra laâ möåt thuã àö huy hoaâng, traáng lïå vaâo

bêåc nhêët hoaân cêìu. Khoa hoåc vùn nghïå xûá êëy àaä tiïën àûúåc

nhûäng bûúác chûa tûâng thêëy trïn lõch sûã.

Àïë quöëc Sace, chiïëm troån miïìn bùæc xûá ÊËn Àöå, laâ núi têåp

hoåp caác nguöìn vùn minh Hi Laåp, Ba Tû, ÊËn Àöå, Trung Hoa.

Ba Tû cuäng coá möåt nïìn vùn minh àaáng kïí, nhûng vò

Ba Tû bõ àoáng khuön giûäa àaåi luåc, nïn vùn minh cuãa nûúác

êëy coân giûä thaái àöå chuãng töåc cuãa möåt quöëc gia cö lêåp chó

biïët coá àõa vûåc cuãa mònh.

Trûâ vùn minh Ba Tû, vùn minh La Maä, Trung Hoa, ÊËn

Àöå àïìu coá taánh caách àaåi àöìng, möåt sûác hêëp dêîn huyïìn

4

Lõch Sûã Thïë Giúái

diïåu traân ra khùæp thiïn haå vaâ löi cuöën moåi giöëng ngûúâi

xung quanh.

2. Ngoâai nhûäng àïë quöëc vaâ quöëc gia vùn minh noái trïn,

thïë giúái coân chia ra hai vuâng riïng biïåt.

Vuâng duyïn haãi tûâ Alexandre qua ÊËn Àöå, àïën Trung

Hoa. Caác quöëc gia thuöåc vuâng naây àïìu nùçm trong phaåm

vi aánh saáng vùn minh cuãa phûúng Àöng vaâ phûúng Têy.

Ngûúâi AÁ Rêåp àaä múã àûúåc nhûäng haãi caãng rêët phöìn thõnh;

quöëc gia Meáoreá do caác hoaâng tûã Ai Cêåp thaânh lêåp giûäa

Soudan, Chêu Phi, vaâo thïë kó thûá 6 trûúác kó nguyïn Da Tö

vaâ xûá Abyssinie àaä tûâng tiïëp xuác mêåt thiïët vúái Ai Cêåp, àaä

chõu nhiïìu aãnh hûúãng töët àeåp cuãa xûá naây vaâ cuãa La Maä; caác

nûúác nùçm khoaãng giûäa ÊËn Àöå vaâ Trung Hoa; Miïën Àiïån,

baán àaão Maä Lai, Giao Chó, Chên Laåp àïìu chõu aãnh hûúãng

vùn minh ÊËn Àöå vaâ Trung Hoa chi phöëi.

Nhûng sau lûng vuâng duyïn haãi êëy coân coá möåt vuâng

maâ aánh saáng vùn minh khöng roåi túái, göìm coá nhûäng phêìn

àaåi luåc mïnh möng chiïëm caã Trung Êu, Bùæc AÁ, cao nguyïn

Têy Taång vaâ gêìn troån Chêu Phi.

Laâm chuã vuâng naây laâ nhûäng giöëng dên du muåc daä

man: Hung Nö, Möng Cöí, Thöí Nhô Kyâ, Têy Taång úã Chêu

AÁ; Germanin, Scythes úã chêu Êu. Trònh àöå vùn hoáa coân thêëp

keám, hoå söëng bùçng chùn nuöi vaâ cûúáp giêåt, laâm thaânh möåt

biïín ngûúâi luön luön chuyïín àöång, traân tûâ chöî naây àïën chöî

kia, quanh nùm chinh chiïën. Muåc àñch chiïën tranh cuãa hoå

laâ chiïëm àoaåt cuãa caãi, bùæt ngûúâi laâm nö lïå, vaâ chiïën tranh

hoå gêy ra bao giúâ cuäng hïët sûác taân khöëc.

5

Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang

Khi caác àïë quöëc Têy phûúng vaâ Àöng phûúng coân

cûúâng thõnh, giöëng rúå haáo chiïën êëy khöng thïí vûúåt khoãi

biïn giúái khu vûåc hoå sinh söëng. Nhûng àïën thïë kó thûá 3

sau T.C., àïë quöëc La Maä cuäng nhû àïë quöëc Trung Hoa

bùæt àêìu lêm vaâo tònh traång khuãng hoaãng, thoaái hoáa vaâ suy

nhûúåc, khöng àuã sûác ngùn caãn hoå àûúåc nûäa. Àïën cuöëi

thïë kó thûá 4, hoå traân ngêåp vaâo caác nûúác vùn minh nhû

nûúác vúä búâ. Àêìu thïë kó thûá 5, hoå nghiïîm nhiïn laâm chuã

caã Têy Àïë quöëc La Maä.

Trong cuöåc khuãng hoaãng ghï gúám naây chó coá àïë

quöëc Trung Hoa coân àûáng vûäng àûúåc maâ thöi. Phña Bùæc

noá thu huát àûúåc caác rúå, phña Nam tiïën ra túái búâ biïín, vaâ

àêìu thïë kó thûá 6 aãnh hûúãng cuãa noá àaä lan túái àaão Tñch

Lan, phña Nam ÊËn Àöå. Tuy nhiïn vïì sau möåt phêìn vò sûå

phaát triïín vïì mùåt biïín giaãm dêìn, möåt phêìn vò ngûúâi Thöí

Nhô Kyâ quêëy röëi úã Trung AÁ laâm cho sûå giao thûúng vúái

phña Têy gùåp nhiïìu khoá khùn, àïë quöëc Trung Hoa trúã

thaânh cö lêåp giûäa möåt thïë giúái möîi ngaây möåt giaâ cöîi. Thïë

lûåc cuãa noá bao truâm tûâ Giao Chó àïën Triïìu Tiïn vaâ nïìn

kinh tïë thöëng nhêët cuãa noá àuã cho pheáp noá söëng vûäng

trong caái tònh traång cö lêåp êëy. Khi caã thïë giúái bõ tan raä,

phên chia tûâng lônh vûåc phong kiïën, thò noá gêy àûúåc thïë

quên bònh trong chïë àöå chuyïn chïë vaâ dûåa vaâo àoá noá

töìn taåi ngoát hai ngaân nùm sau.

6

Lõch Sûã Thïë Giúái

TOÁM TÙÆT

1) Cuöëi thúâi Thûúång cöí trïn thïë giúái àaä coá nhiïìu

àïë quöëc vùn minh: Àïë quöëc La Maä, àïë quöëc Trung

Hoa, àïë quöëc ÊËn Àöå, àïë quöëc Sace, àïë quöëc Ba Tû.

Trong caác àïë quöëc êëy, àïë quöëc La Maä úã phûúng Têy vaâ

àïë quöëc Trung Hoa úã phûúng Àöng coá möåt aãnh hûúãng

maånh hún caã.

Àïë quöëc La Maä cêìm àêìu caác nûúác chung quanh

búâ biïín Àõa Trung Haãi: àïë quöëc Trung Hoa chi phöëi

caác dên töåc AÁ Àöng.

2) Tuy nhiïn bïn caånh caác dên töåc vùn minh coân

coá nhiïìu giöëng ngûúâi daä man chiïëm troån Trung Êu,

Àöng Êu, Bùæc AÁ cao nguyïn, Têy Taång vaâ gêìn hïët àaåi

luåc chêu Phi. Caác giöëng ngûúâi man rúå naây söëng bùçng

nghïì chùn nuöi vaâ giùåc cûúáp.

Cuöëi thïë kó thûá 4 nhên caác àïë quöëc La Maä vaâ

Trung Hoa suy yïëu hoå xêm lùng caác vuâng Têy vaâ Bùæc

Trung Hoa, chiïëm cûá Têy àïë quöëc La Maä, àaánh phaá

caác nûúác Àõa Trung Haãi, Àöng Êu vaâ múã àêìu thúâi kò

Trung cöí vaâ úã chêu Êu.

7

Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang

CHÛÚNG II

ÀÏË QUÖËC LA MAÄ SAU KHI CAÁC RÚÅ

XÊM LÙNG

1. Caác Rúå xêm lùng Têy àïë quöëc La Maä.

2. Vûúng quöëc Franc vaâ gioâng Meárovingien.

3. Tònh hònh xûá Gaule dûúái triïìu Meárovingien.

4. Àöng àïë quöëc La Maä vaâ vua Justinien.

5. Àïë quöëc Hi Laåp.

1. Cuöëi thïë kó thûá 4, àïë quöëc La Maä chia ra laâm hai:

Àöng àïë quöëc vaâ Têy àïë quöëc. Trong khoaãng thïë kó thûá

5, giöëng Germain bõ giöëng Hung Nö àaánh àuöíi phaãi traân

vaâo àïë quöëc La Maä maâ trûúác kia hoå àaä xêm nhêåp rêët àöng.

Khi xêm lùng caác quöëc gia vùn minh trong àïë quöëc La

Maä boån Rúå naây kheáp laåi möåt thúâi kò, thúâi kò thûúång cöí, vaâ

àaánh dêëu möåt thúâi kò múái, thúâi kò trung cöí trong lõch sûã

loaâi ngûúâi úã chêu Êu.

Tuy nhiïn trong caác cuöåc xêm lùng naây, giöëng Rúå

khöng thïí àùåt chên lïn toaân böå àïë quöëc La Maä. ÚÃ Àöng àïë

8

Lõch Sûã Thïë Giúái

quöëc, caác hoaâng àïë La Maä coân àuã sûác chêån àûáng hoå laåi, vaâ

giûä àûúåc möåt vuâng àêët khaá röång göìm coá baán àaão Ba Nhô

Caán àïën Danube úã chêu Êu, Tiïíu AÁ vaâ Syrie úã chêu AÁ, Ai

Cêåp vaâ Cyreánaique. Taåi vuâng êëy àaä coá nhûäng àö thõ quan

troång nhû Atheânes Alexadrie vaâ Constantinople.

Têy àïë quöëc thò traái laåi, loåt hùèn vaâo tay Rúå. Rúå Vandale

chiïëm cûá phña Nam Y Pha Nho vaâ Phi Chêu(1); Ostrgoth,

xûá YÁ(2); Visigoth xûá Y Pha Nho vaâ phña Nam xûá Gaule(3)

cho àïën söng Loire; Burgondre, lûu vûåc söng Rhöne(4);

Franc, toaân xûá Bó.

2. Cuöëi thïë kó thûá 5 vaâ àêìu thïë kó thûá 6, Clovis möåt

öng vua Franc thuöåc nhoám Salien(5), tûâ Bó xua quên qua

xûá Gaule, chiïëm cûá toâan xûá êëy.

Coá sûác khoãe vaâ mûu lûúåc. Clovis àaánh diïåt dêìn caác

tuâ trûúãng böå laåc khaác, buöåc toaân thïí caác ngûúâi Franc tön

mònh lïn laâm vua, röìi do àoá thöëng nhêët àûúåc möåt dên töåc

(1) 5,6 triïåu dên, chûâng 80 ngaân ngûúâi Vandales.

(2) 4,5 triïåu dên – 100.000 ngûúâi.

(3) Cuäng vêåy.

(4) 2.500 ngûúâi – Toaân dên àïë quöëc 50 triïåu ngûúâi. Rúå khöng àïën

1.000.000.

(5) Ngûúâi Franc rêët can àaãm vaâ rêët thiïån chiïën. Khi lêm naån hoå

hay duâng buáa caán ngùæn, giaáo lûúäi bùçng, àoaãn gûúm buöåc dêy

coá thïí thay thïë cho cêy lao. Hoå khöng àöåi maäo, mang giaáp muä

chó duâng caái khiïn bùçng göî hoùåc bùçng “miïn liïîu” (möåt thûá liïîu

caânh mïìm boåc da). Ngûúâi Franc chia thaânh hai ngaânh: Salien

vaâ Ripuaire. Möîi nhoám laåi chia thaânh böå laåc. Möîi böå laåc coá möåt

öng tuâ trûúãng.

9

Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang

huâng cûúâng trïn möåt àõa vûåc röång tûâ daäy Pyreáneáes àïën

söng Weser, Danube bao göìm caã xûá Thuringe, Germanie

vaâ vûúng quöëc thuöåc ngûúâi Burgondes.

Súã dô Clovis chiïën thùæng àûúåc dïî daâng laâ nhúâ coá phaái

tùng lûä Da Tö giuáp sûác. Khi lïn laâm vua, Clovis laâ ngûúâi

ngoaåi àaåo. Nhûng vò kïët hön vúái möåt cöng chuáa trong àaåo

Da Tö(1), öng chõu laâm pheáp rûãa töåi(2). Do àoá phaái tùng lûä

Da Tö mûúån tay öng àïí trûâ diïåt caác tuâ trûúãng theo àaåo

khaác thûúâng laâm trúã ngaåi sûå phaát triïín quyïìn lúåi vêåt chêët

vaâ tinh thêìn cuãa ngûúâi trong àaåo Da Tö.

Caác vua Meárovingien nöëi doäi Clovis, giûä nghiïåp àûúåc

túái nùm 751.

Nhûng sau khi Clovis chïët röìi, tuåc phên chia taâi saãn

laâm cho dên töåc Franc trúã thaânh rúâi raåc. Möîi lêìn coá möåt

öng vua chïët thò trong nûúác laåi sinh loaån vò tuåc phên chia

êëy. Caác hoaâng tûã àaánh nhau quyïët liïåt àïí giaânh giêåt, giaânh

ngöi khiïën vûúng quöëc Franc phaãi bõ qua phên.

Nhûäng vua trõ vò vaâo khoaãng 639-752 àïìu laâ bêët lûåc,

lûúâi biïëng. Chñnh quyïìn loåt vaâo tay boån àaåi thêìn.

Vua caâng yïëu thò boån voä sô bêëy lêu àûúåc vua cùæt àêët

ban thûúãng cöng lao maånh dêìn lïn, húåp thaânh möåt àùèng

cêëp àõa chuã quñ töåc rêët cûúâng ngaånh. Röët laåi vua khöng

(1) Clotildi.

(2) Sûå rûãa töåi naây xaãy ra nùm 496 do giaáo sô Sainte Reámy úã Renims,

Clovis chõu pheáp rûãa töåi cuâng vúái 3.000 voä sô cuãa mònh. Tûâ àoá

Clovis trúã thaânh möåt ngûúâi phuång sûå àùæc lûåc àaåo Da Tö.

10

Lõch Sûã Thïë Giúái

giûä àûúåc chñnh quyïìn nûäa maâ àïí loåt vaâo tay quan cung

trûúãng(1). Chûác quan naây ban àêìu chó laâ keã hêìu cêån cuãa

vua, sau thaânh ra möåt võ phoá vûúng quyïët àoaán hïët moåi

viïåc triïìu àònh.

Trong thúâi kò suy vong, xûá Gaule chia laâm nhiïìu khu vûåc töí

chûác thaânh nhûäng vûúng quöëc riïng biïåt: xûá Austrasie úã vuâng

söng Meuse, söng Rhin; xûá Neustrie úã vuâng Têy Bùæc xûá Gaule;

xûá Burgondie úã vuâng söng Saöne vaâ söng Rhöne; xûá Aquitaine

úã vuâng Nam söng Loire. Hai xûá Austrasie vaâ Neustrie luön luön

xung àöåt nhau. Chó coá hai xûá Burgondie vaâ Aquitaine coân giûä

àûúåc aãnh hûúãng cuãa vùn minh La Maä thöi.

3. Thúâi àaåi Meárovingien, sûã gia cho laâ thúâi àaåi man rúå

hoùåc muöën trúã laåi tònh traång man rúå.

Chñnh trõ trong thúâi àaåi naây bao göìm nhûäng têåp tuåc

cuãa ngûúâi man rúå vaâ ngûúâi cöí La Maä höîn húåp. Vua chó giûä

àûúåc möåt hû võ vaâ thûúâng bõ phïë, bõ giïët. Boån voä sô khöng

coá yá phoâ vua maâ dûåa vaâo thïë lûåc vua àïí cûúáp giêåt.

Muöën taái lêåp uy quyïìn, vua cöë bùæt chûúác caác hoaâng

àïë La Maä, tûå xûng tûúác hiïåu, lêåp cung àiïån, töí chûác triïìu

àònh nghi vïå nhû caác hoaâng àïë êëy. Nhûng röët cuöåc hoå chó

theo àûúåc möåt caách vuång vïì caái voã bïn ngoaâi khöng àuã

taåo cho hoå möåt chuát uy quyïìn naâo àaáng kïí.

Phaáp luêåt vaâ caách töí chûác xûã phaåt cuäng àïìu coá tñnh

caách man rúå. Möîi xûá coá möåt thûá phaáp luêåt riïng vaâ khi xûã

(1) Ngûúâi quaãn àöëc cung àiïån vua.

11

Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang

töåi, quan toâa phaãi duâng phaáp luêåt cuãa tûâng xûá maâ xûã ngûúâi

trong xûá êëy(1).

Phong tuåc cuäng hïët sûác daä man vaâ thö lêåu. Hêìu nhû

caác vua àïìu phaåm töåi saát nhên. Vua Clotaire ler duâng dao

bêìu giïët chaáu vaâ cho xûã giaão con àeã laâ Chram.

Naån nhên chñnh cuãa chïë àöå taân khöëc êëy laâ àaám dên

chuáng heân yïëu. Hoå phaãi êín nuáp dûúái boáng giaáo àûúâng.

Vaâ luác êëy chó coá giaáo àûúâng laâ coân àuã sûác àûúng àêìu vúái

boån vua chuáa, che chúã nhên dên, ra lõnh cêëm taân saát nö

lïå. Nhúâ noá maâ vùn minh La Maä úã xûá Gaule àûúåc cûáu vaän

möåt phêìn naâo.

4. Trïn àêy laâ tònh hònh àïë quöëc La Maä úã phña Têy.

Coân phña Àöng thò vaâo cuöëi thïë kó thûá 5, Àïë quöëc La Maä

coân töìn taåi àûúåc, nhûng tûúng tûå möåt ngoån àeân sùæp tùæt.

(1) Nïëu phaåm nhên chöëi vaâ quan toâa khöng àuã bùçng chûáng àïí xûã

thò phaáp luêåt cho viïån àïën caách thñ nghiïåm vaâ caách cêìu Chuáa

xûã phaåt. Thñ nghiïåm thò ngûúâi ta duâng nûúác vaâ lûãa. Keã bõ caáo

phaãi nhuáng hai baân tay vaâo nûúác àun söi, hoùåc cêëm möåt thoãi sùæt

nung àoã ài ñt bûúác. Ba ngaây sau, nïëu tay khöng bõ boãng hoùåc dêëu

boãng coá möåt traång thaái àùåc biïåt naâo àoá thò töåi nhên àûúåc coi laâ

vö töåi. Cêìu Chuáa xûã phaåt thò ngûúâi ta cho nguyïn caáo vaâ bõ caáo

hoùåc nhûäng voä si4 àaåi diïån cho ngûúâi êëy àêëu kiïëm vúái nhau.

Bïn naâo thùæng àûúåc laâ ngûúâi vö töåi, vò theo hoå Chuáa khöng bao

giúâ àïí keã vö töåi phaãi thua phaãi chïët.

Nhûäng caách xûã phaåt naây cuäng tûúng túå nhû caách xûã phaåt cuãa

vaâi giöëng Moåi úã nuái Trûúâng Sún nûúác ta. Nhûäng Moåi êëy bùæt bõ

caáo nhêån uöëng thêåt nhiïìu rûúåu, hoùåc trêìm mònh trong nûúác,

hoùåc àûa tay vaâo lûãa maâ khöng viïåc gò thò àûúåc coi laâ vö töåi.

12

Lõch Sûã Thïë Giúái

Tònh hònh trong ngoaâi àïìu höîn àöån. Ngoaâi thò caác Rúå

àe doåa. Rúå Hung Nö, Slave, ngûúâi Baão Gia Lúåi taân phaá vuâng

biïn giúái Danube; ngûúâi Ba Tû, AÁ Rêåp toan xêm chiïëm caác

tónh AÁ Chêu. Trong thò nhûäng cuöåc mûu phaãn, baåo nghõch

nhen nhoám cuâng khùæp. Vua thò sa àoåa, ngöi vua nùçm trong

tay boån àaân baâ, boån voä tûúáng. Dên chuáng cuâng khöí hïët

sûác phêîn uêët vaâ chûåc coá dõp laâ nöíi loaån.

Giûäa tònh thïë nguy ngêåp êëy, Justinien àûáng lïn khöi

phuåc laåi àïë quöëc. Lêìn lûúåt öng àaánh deåp àûúåc Rúå Vandale,

Ostrogoth, Wisigoth, thêu laåi nhûäng laänh thöí Bùæc Phi (533-

534) YÁ Àaåi Lúåi (535-554) vaâ cuâng Àöng nam Y Pha Nho

(554). Trûâ xûá Gaule vaâ caác tónh ven biïín Àaåi Têy Dûúng

cuãa xûá Y Pha Nho, àïë quöëc La Maä thêu höìi laåi àûúåc gêìn

hïët àêët àai cuä.

Àaánh deåp xong, Justinien quay sang kiïën thiïët. Vïì

phaáp àiïín öng cho sûu têåp laåi nguyïn baãn nhûäng phaáp lyá

La Maä, loåc boã nhûäng phêìn tûúng phaãn àïí laâm thaânh möåt

böå phaáp àiïín töíng húåp têët caã caác khuynh hûúáng cùn baãn

cuãa phaáp lyá La Maä.

Öng cho kiïën truác khùæp àïë quöëc nhûäng thaânh trò, cêìu

cöëng, bïånh viïån, nhaâ tùæm cöng cöång, tu viïån, giaáo àûúâng,

cung àiïån. Giaáo àûúâng Sainte Sophie laâ möåt kiïën truác vô

àaåi nhêët úã thaânh Constantinople.

Nhûng vua Justinien xa xó quaá àöå. Caái voã ngoaâi huy

hoaâng, traáng lïå maâ öng taåo ra cho mònh àoá khöng àuã che

àêåy phêìn thöëi naát, àöìi baåi bïn trong. Chiïën tranh töën keám,

triïìu àònh hoang phñ, dên chuáng khöng kham nöíi nhûäng

13

Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang

gaánh nùång möîi ngaây möåt thïm, phaãi sa dêìn vaâo caãnh khöën

cuâng. Vò vêåy maâ búâ coäi tuy àûúåc múã röång, àïë quöëc laåi ngheâo

naân kiïåt quïå. Vua Justinien vïì sau bõ dên chuáng oaán gheát.

5. Öng chïët khöng àûúåc bao lêu thò búâ coäi Àöng àïë

quöëc La Maä bõ thêu heåp laåi. Cuöëi thïë kó thûá 6, ngûúâi Lom￾bard chiïëm phña Bùæc nûúác YÁ; ngûúâi Wisigoth àoaåt laåi miïìn

Àöng nam xûá Y Pha Nho. Thïë kó thûá 7, Rúå Slave vaâ ngûúâi

Baão Gia Lúåi, keáo vaâo Ba Nhô Caán, ngûúâi AÁ Rêåp laâm chuã

caác xûá Syrie Ai Cêåp vaâ Bùæc Phi. Thïë kó thûá 8, Rúå Franc

chiïëm gêìn hïët nûúác YÁ: Dêìn dêìn àïë quöëc La Maä gom laåi

trong phaåm vi àïë quöëc Hi Laåp maâ ngûúâi ta cuäng goåi laâ àïë

quöëc Byzantin(1) göìm nhûäng xûá thuöåc aãnh hûúãng Hi Laåp

laâ xûá Hi Laåp, Maceádoine, Thrace, Tiïíu AÁ.

Àïë quöëc Byzantin töìn taåi túái nùm 1453, tûác laâ nùm quên

Thöí Nhô Kyâ chiïëm cûá Constantinople. Trong khoaãng thúâi

gian chñn thïë kó, àïë quöëc gùåp nhiïìu biïën cöë xaãy ra liïn tiïëp:

tön giaáo xung àöåt, àaão chñnh, baåo loaån. Möîi lêìn thay àöíi

triïìu àaåi laâ möîi lêìn coá bi kõch àêîm maáu diïîn ra.

Tuy nhiïn àïë quöëc Byzantin cuäng àïí laåi àûúåc nhûäng

trang sûã khaá veã vang. Noá baão vïå àûúåc búâ coäi, chiïën thùæng

nhûäng keã àõch túái xêm lêën khöng ngúát. Ngûúâi AÁ Rêåp, ngûúâi

Baão Gia Lúåi, ngûúâi Nga àaánh Constantinople, nhûng lêìn

lûúåt bõ thaãm baåi trûúác thaânh naây. Àïë quöëc Byzantin luác êëy

quaã thêåt laâ trung têm vùn minh cuãa möåt chêu Êu bõ ngûúâi

(1) Goåi laâ Àïë quöëc Byzantin vò thuã àö laâ Constantinople trûúác kia

goåi laâ Byzanc.