Giáo trình Lý luận chung về nhà nước và pháp luật

Đ Ạ I HỌ C QUỐ C GI A H À NỘ I

KHO A LUẬ T

PGS.TS. HOÀN G THỊ KIM Q U Ế

(CHỦ BIÊN)

GIÁ O TRÌN H

L Ý LUẬ N CHUN G V Ê

N H À Nư ớ c V À PHÁ P LUÂ T

WSL NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐH TN http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

KHOA LUẬT

PGS. TS. HOÀNG THỊ KIM QUẾ (Chủ biên)

GIÁ O TRÌN H

L Ý LUẬ N CHUN G V Ê

N H À NƯ Ớ C V À PHÁ P LUÂ T

(In lần thứ hai)

NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI • 2007

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐH TN http://www.lrc-tnu.edu.vn

Giáo trình này được xuất bản theo Nghị quyết No 21

ngày 28 tháng 9 năm 2005 cùa Hội đong Khoa học và

đào lạo Khoa Luật trực thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội

với tính chốt là công trình khoa học của Khoa.

Chủ biên

PGS. TS. HOÀNG THỊ KIM QUẾ

Tập thể tác giả

1. PGS. TS. Hoàng Thị Kim Quê viết các chương.

í li, IU (phn li, IU, IV), VU, X, XII, XIU, XV, XVI,

XVII, XVIII, XX, XXIV

2. PGS. TS. Nguyễn Văn Động viết các chương:

IV, V (phn HI), VI, VUI, IX, XIV (phn III)

3. PGS. TS. Phạm Hữu Nghị viết các chương.

XIX, XXI, XXII

4. PGS. TSKH. Lê Văn Cảm viết chương XXIII

5. TS. Nguyễn Việt Hương viết các chương:

IU (phn ì). V (phn ì, li), XIV (phn ì, li)

© Khoa Luật ĐHQG Hà Nội giữ bản quyển

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐH TN http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI GIỚI THIỆU

Trong chương trình đào tạo củ nhân luật học và trót

hệ thống các khoa học pháp lý, Lý luận chung vé nhà nùi

và pháp luật có vị trí, vai trò đặc biệt quan trọng. Lý lúc

chung về nhà nước và pháp luật là hệ thống các tri thức í

bản, bao quát toàn bộ đi sống nhà nước và pháp hự,

Nắm vững những tri thức cơ bàn này là điều kiện cần thi

để có thể tiếp thu các tri thức chuyên ngành về nhà nước \

pháp luật ở các môn khoa học pháp lý khác.

Giáo trình Lý luận chung vê nhà nước và pháp lui

của Khoa Luật được xuất bản lần đầu vào năm 1993 ú

được sửa đổi, bổ sung và tái bản nhiêu lẩn. Đây là gió

trình, có chất lượng tốt, là nguồn tài liệu quý, phục \

tích cực cho việc nghiên cứu, giảng dạy, học rập suốt ni

thi t>ian dài. Nay căn cứ vào yêu càu đổi mới hoạt đột

đào tạo, đẩy mạnh công tác biên soạn giáo trình, kịp thi

phân ánh những vấn đẽ mới vê lý luận và thực tiễn, Khí

Luật trực thuộc Đại học Quốc qia Hà Nội quyết dinh

chức biên soạn mới giáo trình Lý luận chung vé nỉ

nước và pháp luật.

Ti 011% quá trình biên soạn, tập thế tác ẹ/ớ đã tha

kháo, kế thừa những tư liệu lý luận quý báu trong ạiứo trù

Lý luận chung về nhà nước và pháp luật trước dày CI

Khoa. các ân phẩm khoa học khác, cập nhật những thi

đổi lớn vé lý luận r thực tiễn cho phù lụrp. Hệ thống C(

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐH TN http://www.lrc-tnu.edu.vn

kiến thức cư bán cùa giáo trình được biên soạn theo yêu

cầu của giáo trình ỏ bậc đại học, có sụ kế thừa những

nguyên lý cơ bàn về nhà nước và pháp luật, bổ sung. phai

triển để phù hợp với tư duy pháp lý . chính trị hiện dội và

phù hợp với điểu kiện Việt Nam.

Giáo trình này cũng là kết quả cùa quá trình giáng dạy.

nghiên ám, khảo sát thực tiễn, -học hỏi kinh nghiệm từ

nhiều nguồn khác nhau cùa tập thể các tác giả. Các vấn đề

lý luận cơ bàn của nhà nước và pháp luật trong cuốn giáo

trình này đã mang nội dung mới, phản ánh những đổi thay

to lớn trong đi sống nhà nước và pháp luật. Hy vọng rằng

giáo trình xuất bản lân này'sẽ đáp ứng bước đầu nhu cầu

nghiên cứu, giảng dạy, học tập môn học Lý luận chung vé

nhà nước và pháp luật.

Nhà nước và pháp luật là những hiện tKỢìĩg xã hội vô

cùng đa dạng, phức tạp cá về thực tiền và lý luận, còn rất

nhiều vấn đề đang được đặt ra tranh luận sôi nổi ỏ phạm vi

quốc gia và quốc tế. Mặc dù đã có rất nhiều nỗ lực, cố

gắng trong lao động khoa học, lổ chức biên soạn song vì

đây là lĩnh vực rất phức tạp, khó khăn nên chắc chắn trong

nội dung của giáo trình này vãn còn nhiều hạn chế, khiếm

khuyết. Với tinh thán học hòi, chìa sẻ thông tin kinh

nghiệm, Khoa Luật rất mong nhạn dược những ý kiến tóp ý

cửa các đồng nghiệp, các sinh viên. học viên và đông đàn

bạn đọc quan tâm để tiếp tục hoàn thiện giáo tri,,!, CIU/VỊÌIỊ

trình giảng dạy. nghiên nhi Lý luận chung vé nhà nừơc xa

pháp luật.

KHOA LUẬT

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NÔI

4

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐH TN http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI NÓI ĐẦU

Thi cuộc mới đã và đang đặt ra cho /v luận chung Vi

nhà nước và pháp luật ở cấp độ khoa học và môn học nhũn,

thách thức, yêu cầu và điêu kiện phát triển mới. Những đố

thay lớn lao trong đi sống quốc gia và quốc tể đã và đan,

tác động mạnh mẽ đến quá trình đào tạo luật học nói chunị

giảng dạy môn Lý luận chung vê nhà nước và pháp luật né

riêng. Với rư cách là một khoa học pháp lý độc lập trong li

thống các khoa học pháp lý, Lý luận chung vê nhà nước Vi

pháp luật có vị trí, vai trò to lớn, là khoa học pháp lý cơ Si

có tính chất phương pháp luận cho các khoa học pháp ì

khác. Điều dó được xác định bởi phạm vi những vấn đế ni

khoa học pháp lý này nghiên cứu, mục riêu, định hướng đả

rạo luật học trong thi kỳ đổi mới đất nước nhằm cung cà,

những kiên thức cơ bản mang tính hệ thông, toàn diện V,

những kiến thức chuyên sâu vê các lĩnh vực của đi sông nh

nước, pháp luật. Với tư cách là một môn học, không chì dìm

lại ở việc cung cấp trí thức, Lý luận chung về nhà nước V

pháp luật còn có vai trò, nhiệm vụ tronq việc hình thành, be

dưỡng cho sinh viên tư duy pháp lý, năntị tực phân tích, né

cận các hiện tượng, các vấn đẽ chính trị - pháp lý sinh độn

và đa clạnẹ của thực tiễn.

Nhảm thực hiện yêu cấu đối mới hoạt độn% giảng dại

học tập. biên soạn giáo trình phù hợp với thực tiễn và ì

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐH TN http://www.lrc-tnu.edu.vn

luận ỏ nước ta trong giai đoạn hiện nay, được sự đồng ý.

phe duyệt của Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội. lập

thể tác già chúng tôi đã triển khai việc biên soạn mới gian

trinh Lý luận chung về nhà nước và pháp luật. Trong quá

trình biên soạn, tập thể tác giả đã tham kháo. kề thừa

những tư liệu quý từ cuốn giáo trình Lý luận chung vế nhà

nước và pháp luật trước đây cùa Khoa Luật do PGS.TS.

Nguyễn Cửu Việt làm chủ biên cùng một đội ngũ các nhà

khoa học trong và ngoài Khoa biên soạn. Tập thể tác già

cũng nhận được sự quan tám, giúp dơ, góp ý chán thanh

cùa các đồng nghiệp, các sinh viên, học viên trong việc tổ

chức biên soạn. Các tác giả đã xác định một số quan điểm

cơ bản có tính chất chỉ đạo, xuyên suốt nội dung giáo trình

như sau:

Đây là giáo trình dành cho bậc đào tạo cử nhàn ngành

luật nên mức độ, phạm vi các vấn đề trình bày phải đàm

bào tính phù hợp, tính vừa sức, tính khoa học, thực tiễn và

mục tiêu đào tạo.

Các khái niệm, phạm trù, quan điểm cơ bản vế nhà

nước và pháp luật tuy về tên gọi vẫn như cũ nhưng đã mang

nhiều nội dung mới cho phù hợp dỏng cháy cuộc sống. Đơn

cử như về bản chất nhà nước. bản chất pháp luật, nguồn

gốc pháp luật, chức năng nhà nước, vai trò nhà nước trong

"một thê giới đang chuyển đối" v.v... đã được lành bày

phản tích VỚI cách liếp cặn mới. phù hạp ven đưnq lôi

chính sách cùa Đàng và Nhủ nước la, vái tư duy /v lì

thực tiễn hiện nay. Nhiều định nghĩa vé cúc hiện lượn? ni"

nước, pháp luật đã được trình bày với nội dung vừa ca sứ kế

thừa truyền thống vừa có những yếu tố hiện dại vù phù hợp

với điều kiện thực tếViệt Nam.

6

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐH TN http://www.lrc-tnu.edu.vn

Trong từng vấn để. các tác giá còn để cập đến nhiểi

quan điểm khác nhau để gợi mở, dinh hướng nghiên cứu

suy ngầm và vận (lụng. Với cấp độ là qiáo trình bậc đại hạt

nên việc đưa thông tin lý luận vào từng vấn đê cũng có gió

hạn. Việc đi sâu nghiên cứu các vấn đê mới, phức lạp xít

được dành các giáo trình, sách chuyên khảo sau đợi học

Giáo trình mới lần này ngoài chức /ỉă/ỉẹ chinh là phục Ví

cho việc íỊÌảng dạy, học tập, nghiền cứu bậc đại hợi

ngành luật còn lủ tài liệu khoa học cỏ giá trị thơm khảo chi

học viên sau đại học và đông đào các bạn đọc quan tân

tìm hiểu những vấn đê lý luận cơ bán về nhà nước và phái

luật.

Nhà nước và pháp luật vốn là những vấn đề xã hội Vi

cùng rộng lớn, đa dạng, phức tạp, vận động không ngừng

Biên soạn giáo trình Lý luận chung về nhà nước và phái

luật, do vậy, là cônẹ việc rất khó khăn, phức tạp. Trong qui

trình tố chức biên soạn, các lác giả đã có nỗ lực lớn

nghiêm túc, tham khảo nhiều nguồn tài liệu và tiếp tìm Si

íỊÓp ý của các dồng nghiệp. Tuy nhiên đây là lĩnh vực rá

phức tạp, khó khăn nên chắc chắn tronạ nội dỉtnq của ẹ/ới

trình này vẫn còn nhiêu hạn chế, khiếm khuyết. Tập thể tá

íỊÌả rút mcmạ nhận được những ý kiến qóp ý với tinh Vi

trách nhiệm khoa học của cúc đổng nghiệp, c ác sinh viêi

học viên và đỏnạ dào bạn đọc quan tâm dữ tiếp tục hoa.

thiện ýáo trình trong ìihữntị làn xuất bủn sau.

THAY MẬT TẬP THE TÁC GIẢ

CHỦ BIÊN

PGS.TS. Hoàng Thi Kim Qué'

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐH TN http://www.lrc-tnu.edu.vn

cơ CẤU GIÁO TRÌNH

LÝ LUẬN CHUNG VẾ NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT

(LLCNNPL)

Phn Nhập môn: Phẩn Lý luận Phn Lý luận chung vé

chung vé nhà pháp luật:

nước: Nội dung chù yếu:

Nội dung chù yếu: Nội dung chù yêu: - Những khái niệm co bản

- VỊ tri, vai trò của - Những khái niệm vé pháp luật;

LLCNNPL trong hệ co bản vé nhà nước; - Vai trò pháp luật - cội

thống các khoa học - Vai trá nhà nước - nguồn và hiện tại;

pháp lý; cội nguồn vá hiện - Các mói quan hệ của

- Đói tượng, phương tại; pháp luật;

pháp nghiên cửu của - Các mói quan hệ - Các kiểu lịch sử pháp

LLCNNPL; của nhá nước trong luật;

- Phương hướng xã hội; - Các hiện tượng co bản

phát triển của - Các kiểu lịch sử của đời sóng pháp luật;

LLCNNPL. nhà nước; + Những khái niêm

- Nhá nước chung;

CHXHCN Việt Nam.

+

Vặn dụng váo diêu

kiên Việt Nam.

8

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐH TN http://www.lrc-tnu.edu.vn

PHÂN THỨ NHẮT

NHẬ P MÔ N

L Ý LUẬ N CHUN G V Ê NH À Nư ớ c

V À PHẤ P LUẬ T

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐH TN http://www.lrc-tnu.edu.vn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐH TN http://www.lrc-tnu.edu.vn

Chương ị

ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN cứu, VỊ TRÍ, VAI TRÒ

CỦA LÝ LUẬN CHUNG VÉ NHÀ Nước VÀ PHÁP LUẬT

TRONG HỆ THỐNG CÁC KHOA HỌC PHÁP LÝ,

KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHẰN VẰN

PGS.TS. Hoàng Thị Kim Qué

Trong phn Nhập môn, một tập hợp các vấn đề cơ bản

mang tính hệ thống sẽ được trình bày, qua đó phác hoa một

bức tranh tổng quan về môn học, về một ngành khoa học

trong hệ thống các khoa học pháp lý nước nhà - khoa học lý

luận chung về nhà nước và pháp luật.

ì. KHÁI QUÁT CHUNG VẾ HỆ THỐNG

CÁC KHOA HỌC PHÁP LÝ

1. Khái niệm khoa học pháp lý

Khoa học pháp lý (luật học) được xem là một trong

nhữns khoa học cổ xưa nhất, có lịch sử lâu đời. được thê

hiện trong các tư tướng, học thuyết chính trị - pháp lý của

nhân loại.

11

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐH TN http://www.lrc-tnu.edu.vn

Chương I - ĐỐI tượng nghiên cứu, vị tri, vai trò của Lý luận chung vé nhà nước vá ...

Khoa học pháp lý là hệ thống toàn diện, đy đù các tri

thức về nhà nước và pháp luật, được thế hiện tổng hóp

những khái niệm, phạm trù, quan điểm, nguyên tác: những

quy luật về sự xuất hiện, tồn tại và phát triển của nhà nước

và pháp luật.

Luật học là lĩnh vực khoa học xã hội và nhân vãn, có

tính liên ngành và đa ngành cao. Bản thân nhà nước và pháp

luật liên quan đến tất cả các lĩnh vực đòi sống xã hội. Tính

liên ngành này là quan trọng, không những trong quá trình

đào tạo, nghiên cứu mà cả trong việc hướng nghiệp, làm

việc của các sinh viên, học viên luật học khi ra truờng. Tất

cả mọi lĩnh vực hoạt động thuộc kinh tế, văn hoa - xã hội

đều cn đến các chuyên gia pháp lý - các luật gia. Luật học

là khoa học và cũng là nghệ thuật, không những cn nắm

vững các quy tắc pháp luật, quan sát và ghi nhận sự kiện,

các luật gia còn phải biết vận dụng các quy tắc đó vào từng

trường hợp cu thể của cuộc sống do vậy họ phải sáng tạo.

Trong giảng dạy luật học, không đơn thun la liệt ké, phân

tích bản thân các điều luật. Đào tạo luật học cn tập trung

vào việc hướng dn người hoe mỏ rộng kiên thức hiểu ro

giá trị cùa các quy tắc pháp luật. suy luận để ứng dụng vào

thực tiễn. Luật học nghiên cứu những phương diện pháp lý

của các hiện tượng kinh tế. chinh trị. xã hội; ván hoa V hoe

v.v... chứ không chi dừng lại việc giải thích bán thán các

điều luật.

ĩ, Phân loại các khoa học pháp lý

Khoa học pháp lý bao gồm một đội ngũ rãi dõng dào

các ngành khoa học hợp thành và ngày càng được bổ sung.

[2

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐH TN http://www.lrc-tnu.edu.vn

Chương I - Đối tượng nghiên cứu, vị tri, vai trò của Lý luận chung vé nhá nưởc và ...

hoàn thiện. Hiện nay trong lý luận có nhiều cách thức phân

loại các khoa học pháp lý dựa vào những tiêu chí khác

nhau. Phổ biến hơn cả là cách phân loại các khoa học pháp

lý thành bốn tiếu hệ thống, theo đó các khoa học pháp lý

được quy về các lĩnh vục cơ bản như: các khoa học pháp lý

cơ bản (các khoa học lý luận - lịch sử về nhà nước và pháp

luật), các khoa học pháp lý chuyên ngành và liên ngành.

các khoa học pháp lý quốc tế. các khoa học pháp lý ứng

dụng - kỹ thuật. Dưới đây là những nét khái quát nhất vé

bốn tiểu hệ thống đó.

1. Các khoa học pháp lý cơ bàn (hay còn gọi là các

khoa học lý luận-lịch sử về nhà nước và pháp luật), bao

gồm: lý luận chung về nhà nước và pháp luật, lịch sử nhà

nước và pháp luật Việt Nam, lịch sử nhà nước và pháp luật

thế giới, lịch sử các học thuyết chính trị-pháp lý, triết học

pháp luật; luật học so sánh, xã hội học pháp luật, tâm lý học

pháp luật.

2. Các khoa học pháp lý chuyên ngành và liên ngành.

bao gồm: khoa học luật hiến pháp, khoa học luật hành

chính, khoa học luật hình sự, khoa học luật dân sự, khoa

học luật tố tụng hình sự; khoa học luật tài chính: khoa học

luật hôn nhân và gia đình; khoa học luật môi trường v.v...

3. Các khoa học pháp lý nghiên cứu pháp luật quốc tế

(luật công pháp quốc tế, luật tư pháp quốc tế, luật mói

trường quốc tế, luật lao độna quốc tế v.v...). Trước đây.

thông thường các khoa học luật quốc tè thường được xếp

trong tiếu hệ thông các khoa học pháp lý chuyên ngành.

13

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐH TN http://www.lrc-tnu.edu.vn