Giáo trình chăn nuôi thú y cơ bản

S Ở GIÁ O DỤ C V À ĐÀ O TẠ O H À NỘ I

KSCN . TRẦ N TH Ị THUẬ N (Chủ biên)

GIA O TRIN H

CHÂN NUÔI THÚ Y cơ BẢN

(Dùng trong các trường THCN)

N H À XUẤ T BẢ N H À NỘ I - 200 5

4

N H À XUẤ T BẢ N H À NÔ I

- TỐN G DU Y TÂN , QUẬ N HOÀ N KIÊM , H À NỘ I

Đ T : (04) 8252916, 8257063 - FAX : (04) 8257063

GIÁ O TRÌN H

CHĂN NUÔI THÚY Cơ BẢN

NHÀ XUẤT BẢN HÀ NỘI - 2005

Chủ biên

KSCN. TRẦN TH Ị THUẬ N

Tham gia biên soạn

BS Thú y: NGUYỄN MIN H TÂM

BS Thú y: NGHIÊM THỊ AN H ĐÀO

KSCN: TRẦN THỊ THUẬN

ThS CN: NGUYỄN THỊ LỆ HẰNG

Chịu trách nhiệm xuất bản:

NGUYỄN KHẮC OANH

Biên tập:

TRƯƠNG ĐỨC HÙNG.'i'

Bìa: ••'

PHAN ANH TÚ

Kỹ thuật vi tính:

H ẢI Y Ế N

Sửa bản in:

ĐÀM LY

373 - 373.7

M ã s ố xuấ t bản : 17/407 - 05

H N - 05

I n 1310 cuốn , kh ổ 17 X 24 em, tạ i Côn g t y I n Kho a học K ỹ thuậ t - H à Nội.

Sô in : 177. Giấ y phé p xuấ t bả n số: 17GT/40 7 CX B cấ p ngà y 29/3/2005.

I n xon g v à nộ p lư u chiể u qu ý l i nă m 2005.

L ờ i gi ớ i thiê u

ước ta đang bước vào thời kỳ công nghiệp hóa, hiện

đại hóa nhằm đưa Việt Nam trở thành nước công

nghiệp văn minh, hiện đại.

Trong sự nghiệp cách mạng to lớn đó, công tác đào tạo

nhãn lực luôn giữ vai trò quan trọng. Báo cáo Chính trị của

Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam tại

Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX đã chỉ rõ: "Phá t triể n

giá o dục và đà o tạo là mộ t trong những đ ộ n g lực quan trọng

thú c đ ẩ y sự nghiệ p công nghiệp hóa, hiện đại hóa, là đi ề u

kiệ n đ ể phá t triể n nguồn lực con ngư ờ i - y ế u t ố c ơ bản đ ể

phá t triể n x ã hội, tăn g trưởng kin h t ế nhanh và b ề n v ữ ng" .

Quán triệt chủ trương, Nghị quyết của Đảng và Nhà nước

và nhận thức đúng đắn về tầm quan trọng của chương trình,

giáo trình đối với việc nâng cao chất lượng đào tạo, theo đề

nghị của Sở Giáo dục và Đào tạo Hà Nội, ngày 23/9/2003,

ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội đã ra Quyết định số

5620/QĐ-UB cho phép Sở Giáo dục và Đào tạo thực hiện đề

án biên soạn chương trình, giáo trình trong các trường Trung

học chuyên nghiệp (THCN) Hà Nội. Quyết định này thể hiện

sự quan tâm sâu sắc của Thành ủy, UBND thành phố trong

việc nâng cao chất lượng đào tạo và phát triển nguồn nhân

lực Thủ đô.

Trên cơ sở chương trình khung của Bộ Giáo dục và Đào

tạo ban hành và những kinh nghiệm rút ra từ thực tế đào tạo,

Sở Giáo dục và Đào tạo đã chỉ đạo các trường THCN tổ chức

biên soạn chương trình, giáo trình một cách khoa học, hệ

3

thống và cập nhật những kiến thức thực tiễn phù hợp với đối

tượng học sinh THON Hà Nội.

Bộ giáo trình này là tài liệu giảng dạy và học tập trong

các trường THCN ở Hà Nội, đồng thời là tài liệu tham kháo

hữu ích cho các trường có đào tạo các ngành kỹ thuật - nghiệp

vụ và đông đảo bạn đọc quan tâm đến vấn đề hướng nghiệp,

dạy nghề.

Việc tổ chức biên soạn bộ chương trình, giáo trình này

là một trong nhiều hoạt động thiết thực của ngành giáo dục

vù đào tạo Thủ đô đế kỷ niệm "50 năm giải phóng Thủ đô ",

"50 năm thành lập ngành " và hướng tới kỷ niệm "1000 năm

Thăng Long - Hà Nội".

Sở Giáo dục và Đào tạo Hà Nội chân thành cảm ơn Thành

ủy, UBND, các sở, ban, ngành của Thành phố, Vụ Giáo dục

chuyên nghiệp Bộ Giáo dục và Đào tạo, các nhà khoa học, các

chuyên gia đầu ngành, các giảng viên, các nhà quản lý, các

nhà doanh nghiệp đã tạo điều kiện giúp đỡ, đóng góp ý kiến,

tham gia Hội đồng phản biện, Hội đồng thẩm định và Hội

đồng nghiệm thu các chương trình, giáo trình.

Đây là lần đầu tiên Sở Giáo dục và Đào tạo Hà Nội tổ

chức biên soạn chương trình, giáo trình. Dù đã hết sức cố

gắng nhưng chắc chắn không tránh khỏi thiếu sót, bất cập.

Chúng tôi mông nhận được những ý kiến đóng góp của bạn

đọc đế từng bước hoàn thiện bộ giáo trình trong các lần tái

bản sau.

GIÁM ĐỐC SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

4

L ờ i nó i đ ầ u

Trong những năm gần đây, phù hợp với xu thế phát triển chung của đất

nước, tỷ trọng ngành chăn nuôi trong hoạt động sản xuất nông nghiệp ngày

càng tăng. Sản phẩm của ngành chăn nuôi đang nqày càng đa dạng về chủng

loại và trở thành nguồn thu nhập cơ bán, vững chắc của nhiêu bộ phận dân cư

cũng như của các doanh nghiệp nông nghiệp. Để góp phần nâng cao kiến thức

cơ bán vê ngành chăn nuôi cho các kỹ thuật viên nông nghiệp nói chung,

trường Trung học Nông nghiệp - Hà Nội cho biền soạn giáo trình Chăn nuôi

thú y cơ bản.

Chủ biên: Kỹ sư chăn nuôi Trần Thi Thuận

Tham qia biên soạn gồm có:

Bác sĩ thú y Nguyễn Minh Tâm, biên soạn chương Ị, chương 6 và phần

bệnh của lợn vù gà.

Bác sĩ thú ỵ Nghiêm Thị Anh Đào, biên soạn chương 3 và chương 4.

Kỹ sư chăn nuôi Trần Thi Thuận, biên soạn chương 5.

Thạc sĩ chăn nuôi Nguyễn Thị Lệ Hằng, biên soạn chương 2 và phần

thực hành.

Giáo trình được biên soạn trên cơ sở những kiến thức cơ bán, những thônq

tin cập nhật về giòi phẫu - sinh lý, dược lý thít y, thức ăn dinh dưỡng, quy trình

chăm sóc nuôi dưỡng và phòng trị một số bệnh thường gặp ở các giống gia súc,

gia cầm hiện nuôi tại khu vực Hà Nội và các vùng lân cận. Giáo trình này có

thể dùng làm tài liệu giảng dạy và tham khảo cho giáo viên, học sinh ngoái

ngành chăn nuôi thú y của các trường trung học nông nghiệp.

Ban Chăn nuôi thú V, trường Trung học Nông nghiệp - Hà Nội xin trân

trọng giới thiệu cùng các thầy giáo, cô giáo, học sinh và bạn dọc gần xa

giáo trình Chân nuôi thú y cơ bản. Rất mong nhận được những ý kiến đóng

góp quý báu của độc giả để giáo trình ngày càng hoàn thiện.

CÁC TÁC GIẢ

5

B à i m ở đ ầ u

1. Vị trí - tín h chấ t c ủ a mô n họ c

Đ â y là một mô n học bổ trợ cho ngàn h trồng trọt - bảo vệ thực vật, cơ khí và

quản trị doanh nghiệp, nhằm giúp cho học sinh:

- Hiể u được vị trí và t ầm quan trọng của ngàn h chăn nuôi - thú y trong lĩnh

vực nôn g nghiệp.

- Hiể u biết thêm một số kiế n thức trong lĩnh vực chăn nuôi - thú y.

- T ầ m quan trọng của việc phát triển cân đ ố i giữa chăn nuôi với trồng trọt,

chăn nuôi với cơ kh í và chă n nuôi với quản trị doanh nghiệp.

2. M ụ c tiê u c ủ a mô n họ c

H ọc sinh hiểu những kiế n thức cơ bản về kỹ thuật chăn nuôi và thú y. Mộ t

số cơ sở lý luận căn bản về c á c khâu chủ yếu trong chăn nuôi - thú y, để có thể:

- ứng dụng được k ỹ thuật chăn nuôi và cách phòn g trị một số bệnh thường

gập ớ vật nuôi vào thực tế.

- Tiế p cận và á p dụng được những thành tựu khoa học k ỹ thuật tiên tiến vào

thực t ế chăn nuôi.

- Tậ n dụng tố i đ a những phụ phẩm của ngàn h trồng trọt cho chăn nuôi một

cách có hiệu quả và ngược lại; sử dụng hợp lý những má y mó c k ỹ thuật dùn g

trong chăn nuôi và biế t các h tổ chức, quản lý hoạt động chân nuôi.

3. Phâ n b ố thờ i gia n

- Lý thuyết: 27 tiế t

-Th ự c hành : 14 tiết

- Kiế m tra: 4 tiết

Tổn g sô : 45 tiế t

7

Chươn g Ì

ĐẠI CƯƠNG GIẢI PHẪU -

SIN H L Ý C ơ TH Ể GI A sú c

Mục tiêu

- Về kiên thức: Thuộc được vị trí, cấu tạo và trình bày được hoạt động sinh lý của cơ

quan tiêu hoa và cơ quan sinh dục.

- Về kỹ năng: Xác định được vị trí của cơ quan tiêu hoa và cơ quan sinh dục.

- Về thái độ: Hiểu được vai trò quan trọng của cơ quan tiêu hoa, sinh dục trong quá

trình khai thác vật nuôi.

Tóm tắt nội dung chính của chươn g

- Hê thống các cơ quan bộ máy trong cơ thể gia súc.

- Cấu tao cơ quan tiêu hoa

- Sinh ly cơ quan tiêu hoa

- Câu tạo và chức năng sinh lý của cơ quan sinh dục cái

- Cấu tao và chức năng sinh lý của cơ quan sinh dục đực

ì. HỆ THỐNG CÁC Cơ QUAN, BỘ MÁY TRONG cơ THỂ GIA súc

Cơ thể của đ ộ n g vật được cấu tạo từ cá c t ế bào . Nhiề u t ế b à o c ó cùn g cấu

tạo và chức năn g sinh lý hợp thàn h m ô (Ví dụ: m ô cơ, m ô liên kết...). Nhiề u

m ô thực hiện cùn g mộ t chức năn g sắp x ế p thàn h mộ t b ộ phận, m ỗ i b ộ phận có

một chức năn g nhất định trong c ơ th ể (Ví dụ: d ạ dà y đ ể tiêu hoa thức ăn, thận

đế lọc chất đ ộ c trong máu...). Nhiề u bộ phận được liên h ệ v ớ i nhau đ ê thực

hiện một nhiệm vụ sẽ hợp thàn h bộ má y hay cò n gọ i là h ệ thống.

Trong cơ th ể c ó cá c hệ thống: vận đ ộng ; thần kinh ; tiêu hoa; h ô hấp; tuần

hoàn; tiết niệu ; sinh dục; hệ thống bạch huyết; hệ thống nộ i tiết; c á c giá c quan.

Tấ t cá cá c hệ thống đ ể u hoạt đ ộ n g đ ổ n g thời, dư ớ i sự chí đ ạ o của hệ thống thần

kinh, trong một c ơ th ế thôn g nhất. Cá c b ộ phận và hệ thống hoạt đ ộ n g phố i hợp

8

với nhau rất chặt chẽ nh ằm mục đích duy trì sự cân bằng sinh lý trong cơ thê .

Tấ t cá cá c hoạt đ ộ n g đ ề u mang tính thôn g nhất giữa bê n trong và bên ngoà i cơ

thế , dư ớ i sự chí đ ạ o của thần kinh trung ương.

li. Cơ QUAN TIÊU HOA

1. Cấ u tạ o c ủ a c ơ qua n tiê u ho a

Cơ quan tiêu hoa g ồ m :

- Ôn g tiêu hoa: ống dài, to, nhỏ khá c nhau tuy từng đo ạ n , ké o dà i từ miện g

đ ế n hậu môn .

- Tuyế n tiêu hoa: tuyến nước bọt. tuyến mật, tuyến tuy, cá c tuyến nhỏ phân

b ố ở ruột. d ạ dày .

1.1. Xoan g miện g v à tuyế n nước bọ t

Xoang miện g là đo ạ n đ ầ u tiên của ống tiêu hoa, được gi ớ i hạn bởi hà m trên

và hà m dư ớ i, phí a trước c ó môi, hai bê n là má , phí a trên có vòm khẩ u cái, trong

miện g c ó lưỡi và răng .

- Lư ỡ i là c ơ quan rất linh đ ộng , trên bề mặt có nhiều thụ cảm quan thần

kin h là cá c gai hìn h sợi, hìn h đài, hình nấm có nhiệm vụ vị giá c là chính , ngoà i

ra cò n có nhiệm vụ cảm nhận đ ộ nón g lạnh, cứng mềm .

- Răn g là phần cứng nhất của ống tiêu hoa, tuy theo hìn h dạng và chức

năng , phâ n ra làm 3 loại:

+ Răn g cửa dùn g đ ể cắt thức ăn.

+ Răn g nanh dùn g đ ể xé thức ăn.

+ Răn g hà m dùn g đ ể nghiền thức ăn.

Tuy loạ i đ ộ n g vật m à số lượng m ỗ i loạ i răn g khá c nhau, phụ thuộc vào đặc

đ i ểm của thức ăn.

Gia súc c ó 3 đ ỏ i tuyế n nước bọt g ồm tuyến mang tai, tuyế n dư ớ i hàm,

tuyến dư ớ i lưỡi đ ổ nước bọt vào xoang miệng .

1.2. H ầ u v à thực quả n

- H ầ u là b ộ phận tiế p theo xoang miệng , là khoảng thôn g chung với xoang

mũi, xoang miệng , thanh quản, thực quản.

- Thực quản là mộ t ốn g nố i từ hầu đ ế n d ạ dày , c ó nhiệm vụ chuyến thức ăn

từ miện g xuốn g d ạ dày . Thực quản có cấu tạo từ hai lớp cơ: vòn g trong, dọc

ngoài. Riên g thực quản loài nhai lạ i c ó thêm lớp c ơ kế t tóc giú p cho thức ăn đi

9

ngược từ d ạ dà y lên miện g đ ể nhai lại. Cá c trường hợp khác , nếu thực quản nhu

động ngược từ d ạ dà y lên miện g đ ề u là khôn g bình thường.

1.3. D ạ dà y

Đ â y là phần rộng nhất của ống tiêu hoa, c ó nhiệm vụ chứa v à tiêu hoa một

phần thức ăn. Cá c loạ i gia súc khá c nhau thì d ạ dà y cấu tạo khá c biệ t nhau,

được chia làm 2 nhó m d ạ dà y đơ n và d ạ dà y kép .

1.3.1. Dạ dày đơn

Loạ i nà y c ó ở đ ộ n g vật ăn tạp và ăn thịt. D ạ dà y đơ n n ằ m lệch về phí a bên

trái xoang bụng, phí a sau c ơ hoàn h và gan, đ ầ u trên nố i v ớ i thực quản, đ ầ u dưới

n ố i với ruột non. D ạ dà y c ó hìn h hạt đ ậ u g ồm hai đườ n g cong lớn và nhỏ. Phần

thôn g với thực quản là thượn g vị c ó l ỗ thượn g vị. Phần thôn g với ruột non có l ỗ

hạ vị có van đón g m ở theo phản xạ.

D ạ dà y cấu tạo g ồ m 3 lớp: ngoà i cùn g là màn g liên kết; giữa c ó 3 lớp cơ

trơn: vòn g trong, dọc ngoài, ché o giữa; lớp trong là niêm mạ c được chia làm

nhiều miề n rõ rệt:

- Miê n khôn g tuyến : xung quanh l ỗ thượn g vị.

- Miề n thượn g vị: niêm mạc mà u trắng khôn g c ó tuyế n tiế t dịch tiêu hoa

nhưn g có tuyến tiết dịch nháy .

- Miề n thân vị: niêm mạ c mà u hồng sáng , c ó tuyế n tiế t dịch nhá y và tuyến

tiết dịch tiêu hoa.

- Miề n hạ vị: c ó tuyế n tiế t dịch vị, niêm mạ c c ó mà u vàn g nhạt do sắc tố

mật ở ruột non tràn lên theo nhu đ ộng .

1.3.2. Dạ dày kép

Có ở loài đ ộ n g vật nhai lại. D ạ dà y ké p rất lớn, chiếm hết nửa trái xoang

bụng, c ó 4 túi, kh i trưởng thàn h t ỷ l ệ của 4 túi nà y nh ư sau:

+ D ạ cỏ 80% + D ạ lá sác h 7 - 8%

+ D ạ tổ ong 5% + D ạ mú i k h ế 7 - 8%

Đôi với ngh é m ớ i sinh, d ạ cỏ và d ạ lá sách bằng 1/2 d ạ mú i khế , c ò n dạ tổ

ong khôn g c ó nhiệm vụ gì.

- D ạ cỏ là túi lớn nhất có nhiệm vụ là túi chứa thức ăn, thức ăn được lên

men nhờ hệ vi sinh vật sôn g cộng sinh trong d ạ cỏ.

- D ạ tổ ong là mộ t túi nh ỏ nhất, niêm mạ c mà u xá m đe n c ó những nếp

nhăn hình đ a giác . Nhiệ m vụ của d ạ tổ ong là chứa thức ăn lỏng và kiể m tra độ

cứng m ề m của thức ăn.

10

- D ạ lá sác h là mộ t túi nhỏ, hơi cứng nằm lệch sang bê n phải, niêm mạ c có

nhiều phiến mỏ n g hìn h lưỡi liề m x ế p song song theo hệ thống. D ạ lá sách c ó

nhiệm vụ nghiền nát và é p c á c thức ăn đã nhai lại.

- D ạ mú i k h ế là d ạ dà y chín h của loài nhai lại, c ó chức năn g tương tự như

d ạ dà y đơn .

1.4. Ruộ t

Ruột là ống dà i gấp đi gấp lạ i nhiều lần, nố i d ạ dà y đ ế n hậu môn . Tuy theo

chức năn g và kíc h thước ruột được chia làm 2 phần là ruột non và ruột già.

1.4.1. Ruột non

Là đo ạ n nố i từ d ạ dà y đ ế n ruột già, ở b ò ruột non dà i 40m với đườ n g kín h 5

đ ế n 6 em; ở l ợ n ruột non dà i 12m đường kính 2 đ ế n 3cm. Ruột non được chia

làm 3 đo ạ n khôn g c ó ranh giới rõ ràng: tá tràng, khôn g tràng, h ồ i tràng. Cá c

đ o ạ n ruột được c ò định bới màn g treo ruột, trong màn g treo c ó nhiều thần kinh,

mạch má u và cá c hạch bạch huyết.

Cấu tạo ruột non g ồ m 3 lớp:

- Ngoà i cùn g là màn g liên kết.

- Giữa là lớp c ơ trơn, vòn g trong, dọc ngoài.

- Trong cùn g là niêm mạc có nhiều nếp nhăn, trên có nhiều nhung mao nhỏ.

Riên g tá tràn g c ó l ỗ đ ổ ra cửa ống d ẫ n dịch tuy và dịch mật.

1.4.2. Ruột già

Ruột gi à to hơ n ruột non và thắt lạ i ở từng đo ạ n , ở b ò ruột gi à dà i khoảng

Ì Om, đườ n g kín h 8 - lOcm; ở l ợ n ruột gi à dài khoảng 4m, đườ n g kín h 5 - 6cm.

Ruột gi à được chia làm 3 phần: manh tràng, k ế t tràng, trực tràng. Giữa ruột non

và ruột gi à c ó van h ồ i - manh tràng giú p cho cá c chất chứa trong ruột chỉ

chuyển một chiều từ trên xuốn g dư ớ i.

Cấu tạo của ruột gi à tương tự ruột non, nhưn g khôn g c ó nhung mao trên

niêm mạ c và khôn g c ó tuyế n tiế t dịch tiêu hoa. Cơ ở thàn h ruột gi à phâ n b ố

khôn g đ ề u , do vậy đườ n g kín h của ruột già cũng khôn g đ ề u .

1.5. (ỉ a n , tuy

1.5.1. Gan

Gan là mộ t tuyế n lớn nhất của cơ thể , nằm sau cơ hoàn h và trước d ạ dày .

Nhiệ m vụ của gan:

- Tiế t ra mậ t đ ể tiêu hoa thức ăn, nhất là chất béo .

- Gan c ó nhiệm vụ d ự trữ glycozen.

l i