Giáo dục hướng nghiệp trong dạy học các môn khoa học tự nhiên ở trường trung học phổ thông khu vực trung Nam bộ

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

PHẠM VĂN KHANH

GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP TRONG

DẠY HỌC CÁC MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN

Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

KHU VỰC TRUNG NAM BỘ

Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ GIÁO DỤC

Mã số: 62.14.01.01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ GIÁO DỤC HỌC

Người hướng dẫn khoa học: GS.TSKH. NGUYỄN VĂN HỘ

THÁI NGUYÊN - 2012

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu riêng của tôi. Các số liệu và

kết quả nêu trong Luận án này là trung thực.

Nếu nội dung Luận án có sự sai sót, sao chép thành quả của người khác,

tôi sẽ hoàn toàn chịu trách nhiệm.

Tác giả Luận án

Phạm Văn Khanh

ii

LỜI CẢM ƠN

Luận án này được thực hiện và hoàn thành với sự giúp đỡ của các tập

thể, cá nhân, quí thầy cô, bạn bè đồng nghiệp và các em học sinh, tác giả luận

án xin bày tỏ lời cảm ơn trân trọng tới:

Với tấm lòng tri ơn sâu sắc, xin chân thành cảm ơn GS.TSKH Nguyễn

Văn Hộ và PGS.TS Nguyễn Thị Tính đã tận tình giúp đỡ, hướng dẫn và động

viên tôi trong suốt quá trình làm luận án.

Xin chân thành cảm ơn quí Thầy, Cô Trường Đại học Sư phạm - Đại học

Thái Nguyên, Cán bộ chuyên viên Sở Giáo dục và Đào tạo các tỉnh khu vực

Trung Nam bộ, các bạn đồng nghiệp, quí Thầy Cô và các em học sinh các

trường Trung học phổ thông đã giúp đỡ tạo điều kiện tốt cho tôi hoàn thành

Luận án này.

Trân trọng!

Tác giả Luận án

Phạm Văn Khanh

iii

MỤC LỤC

Lời cam đoan...................................................................................................... i

Lời cảm ơn ........................................................................................................ii

Mục lục.............................................................................................................iii

Danh mục các kí hiệu, các chữ viết tắt............................................................ vii

Danh mục các bảng ........................................................................................viii

Danh mục các biểu đồ ....................................................................................... x

Danh mục các sơ đồ .......................................................................................... x

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài........................................................................................... 1

2. Mục đích nghiên cứu..................................................................................... 3

3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu .............................................................. 3

3.1. Khách thể nghiên cứu............................................................................. 3

3.2. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................ 3

4. Giả thuyết khoa học ...................................................................................... 3

5. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 4

6. Giới hạn nghiên cứu...................................................................................... 4

6.1. Về phạm vi ............................................................................................. 4

6.2. Về địa bàn .............................................................................................. 4

6.3. Về thời gian............................................................................................ 5

7. Các luận điểm bảo vệ .................................................................................... 5

8. Quan điểm tiếp cận và phương pháp nghiên cứu.......................................... 5

8.1. Quan điểm tiếp cận................................................................................. 5

8.2. Phương pháp nghiên cứu........................................................................ 6

9. Những đóng góp của luận án ........................................................................ 7

9.1. Về lý luận ............................................................................................... 7

9.2. Về thực tiễn ............................................................................................ 7

10. Kết cấu luận án............................................................................................ 8

iv

Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP

TRONG TRƯỜNG PHỔ THÔNG....................................................................................................9

1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu ........................................................... 9

1.1.1. Sơ lược lịch sử phát triển các tư tưởng hướng nghiệp.................... 9

1.1.2. GDHN của một số nước trên thế giới ........................................... 11

1.1.3. GDHN trong các trường phổ thông Việt Nam.............................. 13

1.1.4. Một số công trình nghiên cứu ở Việt Nam về GDHN trong

dạy học các môn học ở trường phổ thông............................................... 15

1.2. Một số khái niệm cơ bản của đề tài...................................................... 16

1.2.1. Về khái niệm hướng nghiệp.......................................................... 16

1.2.2. Giáo dục hướng nghiệp................................................................. 18

1.2.3. GDHN qua môn học ..................................................................... 19

1.2.4. Quy trình GDHN trong dạy học các môn học .............................. 19

1.2.5. Phân luồng HS sau trung học........................................................ 20

1.2.6. Các khái niệm liên quan với GDHN............................................. 20

1.3. GDHN trong trường THPT.................................................................. 22

1.3.1. Mục đích, yêu cầu, chức năng, nhiệm vụ GDHN......................... 22

1.3.2. Nội dung GDHN ở trường THPT ................................................. 27

1.3.3. Con đường, nguyên tắc và biện pháp GDHN ở trường THPT........ 31

1.4. GDHN trong dạy học các môn học ở trường THPT........................... 33

1.4.1. Sự cần thiết phải GDHN trong dạy học các môn học ở

trường THPT ..................................................................................................33

1.4.2. Khả năng GDHN trong dạy học các môn học ở trường THPT...................34

1.4.3. Cách thức lồng ghép, tích hợp GDHN trong dạy học các

môn học ở trường THPT.............................................................. 35

1.4.4. GDHN cho HS trong dạy học các môn KHTN ở trường THPT....... 36

Tiểu kết chương 1........................................................................................ 41

v

Chương 2. CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA GIÁO DỤC HƯỚNG

NGHIỆP TRONG DẠY HỌC CÁC MÔN KHOA HỌC TỰ

NHIÊN Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG KHU VỰC

TRUNG NAM BỘ......................................................................................... 43

2.1. Tổ chức nghiên cứu thực tiễn............................................................... 43

2.1.1. Mục đích và nội dung nghiên cứu................................................. 43

2.1.2. Địa bàn nghiên cứu ....................................................................... 44

2.1.3. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn ............................................... 47

2.2. Thực trạng nhận thức về GDHN cho HS THPT khu vực

Trung Nam Bộ .................................................................................... 49

2.2.1. Nhận thức của GV và CB quản lý giáo dục về GDHN ................ 49

2.2.2. Nhận thức của HS và phụ huynh .................................................. 52

2.3. Thực trạng GDHN trong dạy học các môn khoa học ở trường

THPT khu vực Trung Nam Bộ ........................................................... 54

2.3.1. Thực trạng GDHN qua các môn khoa học trong trường THPT ......... 54

2.3.2. Thực trạng GDHN trong dạy học các môn KHTN....................... 54

2.3.3. Thực trạng về sử dụng các hình thức, phương pháp GDHN

trong dạy học các môn KHTN...................................................... 56

2.3.4. Thực trạng về kết quả GDHN trong dạy học các môn khoa học ........ 58

2.3.5. Thực trạng về kết quả phân luồng HS sau THPT......................... 64

2.4. Thực trạng về sử dụng các biện pháp GDHN trong dạy học các

môn khoa học ở trường THPT khu vực Trung Nam Bộ..................... 67

2.4.1. Thực trạng sử dụng các biện pháp GDHN.................................... 67

2.4.2. Những khó khăn và nguyên nhân của thực trạng ......................... 69

Tiểu kết chương 2........................................................................................ 71

vi

Chương 3. CÁC BIỆN PHÁP GIÁO DỤC HƯỚNG NGHIỆP

TRONG DẠY HỌC CÁC MÔN KHOA HỌC TỰ NHIÊN Ở

TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG KHU VỰC TRUNG

NAM BỘ......................................................................................................... 72

3.1. Cơ sở và nguyên tắc đề xuất biện pháp GDHN.................................. 72

3.1.1. Cơ sở lý luận và thực tiễn đề xuất biện pháp................................ 72

3.1.2. Nguyên tắc đề xuất biện pháp ....................................................... 73

3.2. Các biện pháp GDHN trong dạy học các môn KHTN ở trường

THPT khu vực Trung Nam Bộ ........................................................... 74

3.3. Giai đoạn 1: Biên soạn tài liệu và xây dựng quy trình GDHN

trong dạy học các môn KHTN ở trường THPT.................................. 77

3.3.1. Mục đích yêu cầu biên soạn tài liệu và xây dựng Quy trình ........ 77

3.3.2. Nguyên tắc, tiêu chuẩn, cấu trúc nội dung GDHN trong

Quy trình ....................................................................................... 78

3.3.3. Các bước thực hiện Quy trình....................................................... 81

3.3.4. Xây dựng chuẩn đánh giá, thang đánh giá Quy trình ................... 85

3.4. Giai đoạn 2: Thực nghiệm sư phạm..................................................... 90

3.4.1. Mục đích thực nghiệm .................................................................. 90

3.4.2. Cách thức tiến hành thực nghiệm sư phạm................................... 90

3.4.3. Cách thức đánh giá tính khả thi của Quy trình ............................. 90

3.4.4. Thực nghiệm vòng 1 ..................................................................... 91

3.4.5. Thực nghiệm vòng 2 ..................................................................... 97

3.4.6. Phân tích kết quả thực nghiệm sư phạm và tính khả thi của

Quy trình ..................................................................................... 102

Tiểu kết chương 3...................................................................................... 105

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ............................................................. 106

1. Kết luận ................................................................................................. 106

2. Khuyến nghị.......................................................................................... 109

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ................................. 111

TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 113

PHỤ LỤC

vii

DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT

TT Viết tắt là Diễn giải

01 CB, GV, HS Cán bộ, giáo viên, học sinh

02 GDTX, GDTX-HN Giáo dục thường xuyên - Hướng nghiệp

03 GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo

04 GDHN Giáo dục hướng nghiệp

05 GDNN Giáo dục nghề nghiệp

06 KHTN Khoa học tự nhiên

07 KHXH&NV Khoa học xã hội và nhân văn

08 KTTH-HN Kỹ thuật tổng hợp - hướng nghiệp

09 TCCN, CĐ, ĐH Trung cấp chuyên nghiệp, Cao đẳng, Đại học

10 THPT, THCS Trung học phổ thông, Trung học cơ sở

11 Quy trình Quy trình giáo dục hướng nghiệp

viii

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 2.1: Danh sách và đặc điểm của 12 trường được khảo sát .................... 49

Bảng 2.2: Thực trạng về sử dụng phương pháp GDHN trong dạy học

các môn KHTN............................................................................. 56

Bảng 2.3: Thực trạng về sử dụng hình thức GDHN trong dạy học các

môn KHTN ................................................................................... 57

Bảng 2.4: Tỷ lệ % chọn phân ban của HS THPT theo địa bàn năm học

2009-2010 ..................................................................................... 58

Bảng 2.5: Tỷ lệ % chọn phân ban của HS THPT theo tỉnh thuộc khu

vực Trung Nam bộ năm học 2009-2010....................................... 59

Bảng 2.6: Mức độ ảnh hưởng của đặc điểm ngành nghề đào tạo đối

với việc chọn ngành, nghề của HS ............................................... 61

Bảng 2.7: Những hướng dự định của HS lớp 12 sau khi tốt nghiệp

THPT theo năng lực học tập ......................................................... 62

Bảng 2.8: Tỷ lệ% phân luồng HS sau THPT khu vực Trung Nam bộ

qua 3 năm học ............................................................................... 65

Bảng 3.1: Bảng mô tả chi tiết cấu trúc nội dung GDHN được lồng ghép........... 80

Bảng 3.2: Thang đánh giá và tiêu chí đánh giá, xếp loại bài soạn.................. 86

Bảng 3.3: Thang đánh giá và tiêu chí đánh giá xếp loại bài giảng ................. 87

Bảng 3.4: Thang đánh giá và tiêu chí đánh giá Quy trình .............................. 88

Bảng 3.5: Thang đánh giá và tiêu chí tự đánh giá của HS sau khi dự

tiết học có lồng ghép nội dung GDHN theo Quy trình................. 89

Bảng 3.6: Số lượng GV, HS của 6 trường tham gia thực nghiệm ................. 91

Bảng 3.7: Kết quả tự đánh giá của HS qua 6 tiết Vật lý thực nghiệm ............ 95

Bảng 3.8: Kết quả tự đánh giá của HS qua 6 tiết Sinh học thực nghiệm ............ 96

Bảng 3.9: Số lượng GV, HS của 3 trường tham gia thực nghiệm ................. 98

Bảng 3.10: Kết quả tự đánh giá của HS qua 6 tiết Vật lý ............................. 100

ix

Bảng 3.11: Kết quả tự đánh giá của HS qua 6 tiết Sinh học (vòng 2).......... 101

Bảng 3.12: So sánh kết quả thực nghiệm sư phạm soạn, giảng môn

Vật lý........................................................................................... 103

Bảng 3.13: So sánh kết quả thực nghiệm sư phạm soạn, giảng môn

Sinh học ...................................................................................... 103

Bảng 3.14: So sánh kết quả tự đánh giá của HS qua thực nghiệm sư

phạm môn Vật lý......................................................................... 104

Bảng 3.15: So sánh kết quả tự đánh giá của HS qua thực nghiệm sư

phạm môn Sinh học .................................................................... 104

x

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ 2.1: Thái độ sẵn sàng của HS lớp 12 trong chọn trường dự thi ....... 63

Biểu đồ 3.1: Kết quả đánh giá Quy trình của GV và chuyên gia.................. 102

DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ

Sơ đồ 1.1: Hướng nghiệp theo quan điểm mới ............................................... 14

Sơ đồ 1.2: Các bộ phận hợp thành hệ thống hướng nghiệp ........................... 23

Sơ đồ 1.3: Nhiệm vụ của GV THPT trong công tác hướng nghiệp................ 26

Sơ đồ 1.4: Miền chọn nghề tối ưu của HS ...................................................... 30

Sơ đồ 1.5: Hệ thống tổ chức hoạt động GDHN trong trường THPT.............. 30

Sơ đồ 3.1: Sơ đồ chi tiết 6 bước thực hiện lồng ghép nội dung GDHN

vào soạn, giảng.............................................................................. 83

Sơ đồ 3.2: Quy trình lồng ghép nội dung GDHN trong soạn, giảng của GV..... 84

MỞ ĐẦU

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

1.1. GDHN là một trong những thành phần tạo nên giáo dục toàn diện

nhằm hình thành và phát triển nhân cách HS. GDHN giúp HS lựa chọn nghề

đúng đắn, phù hợp với năng lực của bản thân và yêu cầu của xã hội. GDHN

góp phần cho việc phân luồng HS sau trung học được hợp lý.

Trong trường THPT, GDHN có vai trò quan trọng trong việc hình

thành cho HS tri thức về thế giới nghề nghiệp, những hiểu biết về về hệ thống

giáo dục nghề nghiệp, các trường đào tạo và nhu cầu lao động của xã hội bên

cạnh hệ thống tri thức nền tảng của học vấn phổ thông.

Tổng thể những tri thức và kỹ năng đó bước đầu giúp cho HS lựa chọn

con đường và hướng đi phù hợp sau trung học.

1.2. Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IV (1976), lần thứ V (1980)

đều nhấn mạnh nguyên lý giáo dục “Học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với

lao động sản xuất, nhà trường gắn liền với xã hội” [37], [38]. Vận dụng quan

điểm nói trên của Đảng, ngày 19/3/1981 Hội đồng Chính phủ đã ban hành Quyết

định 126/CP chính thức đưa công tác GDHN vào trường phổ thông.

Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX cũng nêu rõ: “Coi trọng

công tác hướng nghiệp và phân luồng HS trung học, chuẩn bị cho thanh niên,

thiếu niên đi vào lao động nghề nghiệp phù hợp với sự chuyển dịch cơ cấu

kinh tế trong cả nước và từng địa phương” [41]. Hiện nay, đứng trước yêu

cầu về thực hiện 3 đột phá chiến lược và nhiệm vụ “Đổi mới căn bản và toàn

diện nền giáo dục quốc dân” [42] theo tinh thần Nghị quyết Đại hội toàn

quốc lần thứ XI của Đảng, vấn đề nâng cao chất lượng đào tạo nguồn nhân

lực nói chung và chất lượng, hiệu quả GDHN nói riêng càng trở nên cấp thiết.

Đặc biệt đối với khu vực Trung Nam bộ vùng Đồng bằng sông Cửu Long nơi

đang chuyển đổi mạnh mẽ cơ cấu kinh tế, phát triển nông nghiệp, xây dựng

2

nông thôn mới, nhu cầu đào tạo nhân lực tăng cao nhưng công tác GDHN còn

yếu kém.

1.3. Hoạt động GDHN cho HS hiện nay được thực hiện ở các trường

phổ thông, các trung tâm KTTH-HN, các trường đào tạo, các cơ sở sản xuất

và các doanh nghiệp.

Nhưng trong trường phổ thông, hoạt động GDHN đa dạng hơn, toàn

diện và sâu sắc hơn như: giảng dạy kỹ thuật tổng hợp hướng nghiệp; tổ chức

dạy nghề phổ thông; hoạt động hướng nghiệp; tư vấn hướng nghiệp và GDHN

trong dạy học các môn khoa học… Tất cả điều đó cho thấy vai trò và vị trí

quan trọng của nhà trường phổ thông trong GDHN, đặc biệt là trường THPT,

nơi mà HS sắp sửa ra trường, phải lựa chọn cho mình một trường đào tạo, một

nghề nghiệp trong tương lai.

1.4. Trong hơn 30 năm qua, công tác GDHN ở trường phổ thông đã có

nhiều đổi mới, đạt được nhiều thành tựu quan trọng qua thực hiện đổi mới

chương trình, giảm tải nội dung, giảm lý thuyết tăng thực hành và GDHN cho

HS theo hướng: “Học để biết, học để làm, học để sống chung và học để tự khẳng

định mình” [58]. Tuy nhiên chất lượng của công tác này chưa cao và chưa đáp

ứng được yêu cầu của thực tiễn, công tác hướng nghiệp và phân luồng HS sau

trung học đang đứng trước những yếu kém kéo dài. Một trong những lý do quan

trọng của thực trạng này là do công tác tổ chức GDHN ở trường THPT chưa phù

hợp, kém hiệu quả. Đặc biệt, trường THPT chưa khai thác được tiềm năng, ưu

thế GDHN qua môn học nhất là lồng ghép, tích hợp các nội dung GDHN vào

công tác soạn, giảng của GV. Công tác quản lý GDHN cũng còn nhiều vấn đề

cần tháo gỡ.

Bên cạnh đó, các công trình nghiên cứu về vấn đề này chưa nhiều và

chưa có những nghiên cứu sâu về GDHN qua môn học ở trường THPT. Trong

những năm gần đây có một số công trình nghiên cứu về GDHN như: Năm

3

2009 ở Trường Đại học Sư phạm Hà Nội có công trình “Biện pháp tổ chức hoạt

động GDHN cho HS THPT miền núi Tây Bắc” của tác giả Nguyễn Thị Nhung;

công trình “Xây dựng mô hình tư vấn nghề trong nhà trường THPT khu vực

miền núi Đông Bắc Việt Nam” của tác giả Nguyễn Thị Thanh Huyền ở

Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên; công trình “Quản lý GDHN THPT

tạo nguồn nhân lực cho các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2020”

của tác giả Hồ Văn Thống ở trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Các công trình

nói trên đồng thời cũng là luận án Tiến sĩ nhưng không có công trình nào

nghiên cứu về GDHN trong dạy học các môn khoa học ở trường THPT.

Xuất phát từ những lý do nêu trên chúng tôi chọn đề tài luận án với nội

dung vận dụng những nguyên tắc, lý luận cơ bản của GDHN trong dạy học

các môn khoa học ở trường THPT. Đề tài được diễn đạt với tên gọi: “Giáo

dục hướng nghiệp trong dạy học các môn khoa học tự nhiên ở trường

Trung học phổ thông khu vực Trung Nam bộ”.

2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU

Trên cơ sở các lý luận và thực tiễn GDHN trong trường phổ thông,

Luận án đề xuất một hệ thống các biện pháp bồi dưỡng, chuyển giao quy

trình GDHN cho GV nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả GDHN cho HS

trong dạy học các môn KHTN ở trường THPT khu vực Trung Nam bộ.

3. KHÁCH THỂ VÀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU

3.1. Khách thể nghiên cứu

Hoạt động GDHN trong trường THPT.

3.2. Đối tượng nghiên cứu

Biện pháp GDHN trong dạy học các môn KHTN ở trường THPT khu

vực Trung Nam bộ.

4. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC

Chất lượng, hiệu quả GDHN cho HS trong dạy học các môn KHTN ở

trường THPT khu vực Trung Nam bộ có thể được nâng cao nếu xây dựng

4

được biện pháp GDHN theo quy trình phù hợp với nguyên tắc, yêu cầu hướng

nghiệp, phát huy được ưu thế của GDHN trong dạy học các môn khoa học và

quy trình đó được chuyển giao cho GV vận dụng trong soạn, giảng.

5. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU

5.1. Xác định các cơ sở lý luận, xây dựng các khái niệm công cụ về

hướng nghiệp và GDHN trong dạy học các môn KHTN ở trường THPT.

5.2. Tìm hiểu cơ sở thực tiễn của vấn đề GDHN trong dạy học các môn

KHTN cho HS THPT khu vực Trung Nam bộ.

5.3. Xây dựng hệ thống các biện pháp GDHN trong dạy học các môn

KHTN ở trường THPT.

5.4. Thực nghiệm sư phạm, đánh giá tính khả thi của quy trình GDHN

trong dạy học các môn KHTN.

6. GIỚI HẠN NGHIÊN CỨU

6.1. Về phạm vi

Các môn KHTN hiện nay trong trường THPT gồm có 4 môn: Toán

học, Vật lý, Hóa học và Sinh học, nhưng do thời gian nghiên cứu không

nhiều, nên chúng tôi chỉ chọn 2/4 môn để nghiên cứu. Trong 4 môn học này,

môn Toán được xem như môn công cụ nên không chọn. Trong 3 môn còn lại,

môn Vật lý và Sinh học được chọn vì 2 môn này vừa đặc trưng cho KHTN

vừa phù hợp với GDHN cho HS khu vực Trung Nam bộ. Do vậy Luận án giới

hạn chỉ tiến hành nghiên cứu, thực nghiệm trên hai môn Vật lý và Sinh học

các lớp 10,11,12 chương trình THPT hiện hành.

6.2. Về địa bàn

Đề tài chọn 12 trường THPT thuộc 4 tỉnh khu vực Trung Nam bộ để

triển khai phần khảo sát, đánh giá thực trạng. Mỗi tỉnh chọn 3 trường, mỗi

trường đại diện cho 1 trong 3 khu vực thành phố, thị trấn và nông thôn. Cách

chọn bắt thăm ngẫu nhiên.