Đời sống văn hóa người mông ở huyện Mai Châu tỉnh Hòa Bình (1986-2010)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

BÙI TUẤN AN

ĐỜI SỐNG VĂN HÓA NGƯỜI MÔNG

Ở HUYỆN MAI CHÂU TỈNH HÒA BÌNH

(1986 – 2010)

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LỊCH SỬ

Thái Nguyên, 2013

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

BÙI TUẤN AN

ĐỜI SỐNG VĂN HÓA NGƯỜI MÔNG

Ở HUYỆN MAI CHÂU TỈNH HÒA BÌNH

(1986 – 2010)

Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam

Mã số: 60.22.03.13

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LỊCH SỬ

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS.NGND. Nguyễn Cảnh Minh

Thái Nguyên, 2013

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Các nội

dung nêu trong luận văn là kết quả làm việc của tôi và chưa được công bố

trong bất cứ một công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2013

Tác giả luận văn

Bùi Tuấn An

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

ii

LỜI CẢM ƠN

Lời đầu tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới tất cả các thầy cô giáo

trong Khoa Lịch sử, đặc biệt là những thầy cô giáo ở chuyên ngành Lịch sử

Việt Nam, những người đã giảng dạy và động viên tôi trong suốt hai năm học

vừa qua giúp tôi hoàn thành nghiên cứu và hoàn thiện nghiên cứu đề tài.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS.NGND. Nguyễn Cảnh Minh,

người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu.

Qua đây, cũng xin gửi lời cảm ơn tới gia đình và bạn bè tôi, những người

đã luôn ở cạnh tôi trong những lúc khó khăn nhất và giúp tôi có được thành

quả ngày hôm nay.

Luận văn này là kết quả bước đầu của quá trình nghiên cứu khoa học

song do điều kiện năng lực và thời gian còn hạn chế, đề tài nghiên cứu không

tránh khỏi những sơ suất, thiếu sót. Rất mong được sự đóng góp, bổ sung của

các thầy cô và các bạn để công trình thêm hoàn thiện

Tác giả luận văn

Bùi Tuấn An

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

iii

MỤC LỤC

Trang

Trang phụ bìa

Lời cảm ơn......................................................................................................... i

Lời cam đoan .................................................................................................... ii

Mục lục............................................................................................................iii

MỞ ĐẦU .........................................................................................................1

Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ HUYỆN MAI CHÂU TỈNH HÒA BÌNH ..... 11

1.1. Khái quát huyện Mai Châu tỉnh Hòa Bình .............................................. 11

1.1.1 Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên.......................................................... 11

1.1.2. Lịch sử hình thành............................................................................ 14

1.1.3. Tình hình kinh tế, văn hóa - xã hội ................................................... 15

1.2. Khái quát về người Mông ở huyện Mai Châu ......................................... 17

1.2.1. Nguồn gốc, quá trình nhập cư và định cư ......................................... 17

1.2.2. Khái quát về văn hóa của người Mông ở huyện Mai Châu tỉnh Hòa

Bình trước năm 1986 ................................................................................. 21

Chương 2 VĂN HÓA VẬT CHẤT CỦA NGƯỜI MÔNG Ở HUYỆN

MAI CHÂU TỈNH HÒA BÌNH TỪ (1986 – 2010)...................................... 24

2.1. Hoạt động kinh tế ................................................................................... 24

2.2.1. Canh tác nông nghiệp....................................................................... 24

2.1.2. Chăn nuôi......................................................................................... 30

2.1.3 Săn bắn và hái lượm.......................................................................... 32

2.1.4. Nghề phụ gia đình ............................................................................ 34

2.2. Ẩm thực.................................................................................................. 37

2.3. Trang phục ............................................................................................ 39

2.4. Bản Mường, nhà cửa .............................................................................. 41

2.4.1. Bản Mường ...................................................................................... 41

2.4.2. Nhà cửa............................................................................................ 42

2.5 Giao thông............................................................................................... 45

2.6. Những chuyển biến trong văn hóa vật chất của người Mông ở huyện

Mai Châu tỉnh Hòa Bình................................................................................ 46

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

iv

Chương 3. VĂN HÓA TINH THẦN NGƯỜI MÔNG Ở HUYỆN MAI

CHÂU- TỈNH HÒA BÌNH ( 1986– 2010) .................................................... 52

3.1. Tín ngưỡng tôn giáo ............................................................................... 52

3.2. Phong tục tập quán ................................................................................. 60

3.2.1. Nghi lễ khi sinh................................................................................ 60

2.2.2. Nghi lễ trong hôn nhân..................................................................... 62

2.2.3. Nghi lễ trong tang ma....................................................................... 73

3.3. Lễ hội ..................................................................................................... 83

3.3.1. Lễ cúng Đa Zồng.............................................................................. 84

3.3.2. Lễ hội mùa xuân............................................................................... 84

3.4. Văn hóa dân gian.................................................................................... 87

3.4.1 Văn học dân gian............................................................................... 87

3.4.2. Nghệ thuật dân gian.......................................................................... 89

3.5. Ngôn ngữ................................................................................................ 90

3.6. Những chuyển biến trong văn hóa tinh thần của người Mông ở huyện

Mai Châu tỉnh Hòa Bình................................................................................ 92

3.8. Mỗi quan hệ giao lưu văn hóa giữa người Mông với các tộc người

khác trong huyện .......................................................................................... 95

KẾT LUẬN ................................................................................................... 99

TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 104

PHỤ LỤC

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

1

MỞ ĐẦU

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Nói đến dân tộc là nói đến văn hóa, đến truyền thống và khả năng sáng

tạo văn hóa của mỗi dân tộc. Văn hóa của mỗi dân tộc, mỗi cộng đồng, cá

nhân là vấn đề không thể thay thế được và bản sắc văn hóa của mỗi dân tộc

được hình thành và phát triển qua sự sáng tạo của chính dân tộc đó. Nếu để

mất đi bản sắc văn hóa dân tộc thì không còn chính dân tộc mình nữa.Vì vậy

giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống các dân tộc là một việc làm hết sức quan

trọng và cấp bách nhằm triển khai thực hiện tốt Nghị quyết của Đảng về công

tác văn hóa. Đặc biệt trong giai đoạn hiện nay trên thế giới và khu vực đang

diễn ra quá trình khu vực hóa và toàn cầu hóa.

Việt Nam từ khi lập nước (Văn Lang – Âu Lạc) đã là quốc gia đa dân

tộc. Tính đa dân tộc ngày càng được củng cố và tăng cường trong quá trình

phát triển của lịch sử, tạo thành một trong những đặc điểm nổi bật của nước

ta. Hiện nay nước ta có 54 thành phần dân tộc trong đó đa số là người kinh,

còn lại 53 dân tộc thiểu số anh em, các dân tộc Việt Nam đã không ngừng đấu

tranh xây dựng và bảo vệ nền độc lập dân tộc và tạo dựng nền văn hóa Việt

Nam “đậm đà giàu bản sắc”.

Nói đến văn hóa (vật chất, văn hóa xã hội, văn hóa tinh thần) là nói đến

những sản phẩm do trí óc và bàn tay con người sáng tạo nên. Đất nước Việt

Nam có được ngày hôm nay là thành quả to lớn, là sức sáng tạo không mệt

mỏi của 54 dân tộc anh em. Việt Nam là một quốc gia đa dân tộc, có nền văn

hóa chung “thống nhất trong đa dạng”, song mỗi dân tộc lại có địa vực cư

trú, điều kiện hoàn cảnh lịch sử địa lý văn hóa riêng, trong quá trình hình

thành và phát triển của mỗi dân tộc lại tạo dựng nên một truyền thống văn hóa

mang đặc trưng của dân tộc đó, và chính yếu tố đó đã tạo nên tổng thể bản sắc

của dân tộc Việt đa dạng và phong phú.

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

2

Tính đa dạng của văn hóa dân tộc nước ta thể hiện trong sắc thái văn

hóa vùng miền, mỗi vùng miền lại mang những yếu tố, sắc thái văn hóa riêng

được thể hiện trong mọi mặt đời sống, văn hóa vật chất cũng như văn hóa tinh

thần. Trong văn hóa của mỗi dân tộc, đều có sự kết tinh của tinh hoa văn hóa

các dân tộc khác (văn hóa các dân tộc lân cận, văn hóa vùng và văn hóa nhân

loại). Trong quá trình giao lưu và tiếp biến giữa các quốc gia, dân tộc với

nhau, làm cho nền văn hóa mang đậm bản sắc riêng của mỗi dân tộc luôn có

sự ảnh hưởng tác động qua lại lẫn nhau.

Văn hóa Việt Nam là nền văn hóa có đặc điểm bao trùm “thống nhất

trong đa dạng”. Đây là nét truyền thống văn hóa của dân tộc, nó vừa là nét

đặc thù vừa là nét hấp dẫn. Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội là sản

phẩm của trí tuệ, tài năng, đạo lý của cả cộng đồng, là sự kết tinh những giá

trị tốt đẹp nhất trong mối quan hệ tương tác giữa con người – xã hội – tự

nhiên. Văn hóa vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát triển kinh tế xã hội của

đất nước. Bản sắc văn hóa Việt Nam được hình thành và phát triển trong

những điều kiện tự nhiên của lịch sử và con người cụ thể.

Nói đến văn hóa các dân tộc ở nước ta, đây là vấn đề mang tính chiến

lược lâu dài, mang tính thời sự nóng bỏng, đó là mối quan hệ giữa yếu tố

truyền thống và hiện đại. Bởi vì bản thân văn hóa là một phạm trù lịch sử, nó

luôn sống động và chịu ảnh hưởng bởi các nhân tố nội sinh và ngoại sinh.

Trong đó yếu tố ngoại sinh là quan trọng không thể thiếu. Nhằm bảo tồn giữ

gìn, phát huy bản sắc văn hóa của các dân tộc thiểu số nói riêng và bản sắc

văn hóa Việt Nam nói chung theo nghị quyết 5, BCH Trung ương Đảng cộng

sản Việt Nam (VIII) đã đề ra 10 nhiệm vụ cụ thể trong công cuộc xây dựng và

phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Nghị quyết

còn khẳng định, nhấn mạnh việc “coi trọng và bảo tồn, phát huy những giá

trị truyền thống và xây dựng phát triển ngững giá trị mới về nền văn hóa,

văn nghệ thuật các dân tộc thiểu số”.

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

3

Mỗi dân tộc trên đất nước ta dù miền suôi hay miền ngược, đồng bằng

hay miền núi trong quá trình phát triển đếu sáng tạo nên một nền văn hóa có

bản sắc và có giá trị.

Việc nghiên cứu văn hóa truyền thống của các tộc người thiểu số nói

chung là một việc làm cần thiết, phù hợp với tinh thần nghị quyết ban chấp hành

TW lần thứ 9 (khóa IX) Đảng ta: “Phải nghiên cứu để bảo tồn và phát huy

những di sản văn hóa truyền thống của các dân tộc ít người ở Việt Nam”

Trên tinh thần đó việc nghiên cứu sưu tầm một cách đầy đủ, có hệ

thống kho tàng văn hóa dân gian của các dân tộc là việc làm thiết thực, nhằm

nâng cao hiểu biết về giá trị văn hóa của các dân tộc ít người, nhằm góp phần

bảo tồn và phát huy những di sản văn hóa truyền thống, tạo lập cơ sở khoa

học cho các giải pháp hữu hiệu phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội, củng cố và

nâng cao tinh thần đoàn kết dân tộc, thực hiện thành công các chủ trương,

chính sách dân tộc của Đảng và Nhà nước.

Hòa Bình là một tỉnh miền núi, nằm ở cửa ngõ của Tây Bắc vốn là quê

hương của “nền văn hóa Hòa Bình” nổi tiếng, đã để lại nhiều di chỉ từ thời đồ

đá giữa, cách đây hàng vạn năm.

Tỉnh Hòa Bình có nhiều dân tộc anh em cùng sinh sống, dân cư trong

tỉnh gồm 7 dân tộc: Mường, Thái, Kinh, Tày, Dao, Mông, Hoa với tổng dân

số 803,3 nghìn người (theo danh mục điều tra dân số năm 2004). Trong đó

dân tộc Mông sống tập trung chủ yếu ở hai xã Hang Kia và xã Pà Cò thuộc

huyện Mai Châu tỉnh Hòa Bình, có quá trình lịch sử định cư lâu dài ở đây. Tại

hai địa bàn này từ xa xưa đã hình thành hai nhóm người Mông: người Mông

Đen và Mông Hoa. Có thể thấy cho đến ngày nay người Mông vẫn lưu giữ

được những nét bản sắc văn hóa riêng mang tính đặc thù, tiêu biểu của dân

tộc mình.

Là một người con của tỉnh Hòa Bình, được tận mắt chứng kiến những

giá trị văn hóa rất đặc sắc của các dân tộc trong vùng. Tôi thấy rằng những

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

4

phong tục tập quán của người Mông ở huyện Mai Châu tỉnh Hòa Bình còn

gần như lưu giữ được những giá trị văn hóa truyền thống. Chính vì vậy tôi đã

mạnh dạn chọn đề tài: Đời sống văn hòa người Mông ở huyện Mai Châu tỉnh

Hòa Bình (1986 – 2010) làm luận văn thạc sỹ của mình. Luận văn sẽ góp

phần giáo dục truyền thống yêu nước, yêu quê hương bản mường và lòng tự

hào dân tộc cho con em các dân tộc trong tỉnh Hòa Bình nói chung và người

Mông ở huyện Mai Châu – tỉnh Hòa Bình nói riêng.

Việc chọn đề tài này chắc chắn có hiệu quả thiết thực trong việc đưa

nghị quyết của Đảng vào cuộc sống và phát triển đời sống văn hóa – xã hội

của các dân tộc tỉnh Hòa Bình nói chung và dân tộc Mông ở huyện Mai Châu

nói riêng.

2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ

“Nền văn hóa Việt Nam là nền văn hóa thống nhất mà đa dạng trong

cộng đồng các dân tộc Việt Nam” (Trích nghị quyết 5 khóa VIII Ban chấp

hành TW Đảng – phần nói về văn hóa các dân tộc thiểu số) [3-15].

Hơn 50 dân tộc trên đất nước ta đều có giá trị và sắc thái văn hóa riêng,

các giá trị và sắc thái đó bổ sung cho nhau, làm phong phú nền văn hóa Việt

Nam. Việc giữ gìn và phát huy nền văn hóa dân tộc Mông ở Việt Nam nói

chung và dân tộc Mông ở Huyện Mai Châu – tỉnh Hòa Bình nói riêng là góp

phần quan trọng vào việc giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa dân tộc

trong các vùng miền khác.

Cộng đồng người Mông trong quá trình thiên di và định cư lâu dài trên

lãnh thổ Việt Nam, họ đã sáng tạo nên một nền văn hóa mang sắc thái riêng

của tộc người. Cho đến nay việc sưu tầm và nghiên cứu văn hóa của người

Mông vẫn đang là đề tài thu hút nhiều nhà khoa học nghiên cứu.

Trong những năm qua đã có một số công trình nghiên cứu về văn hóa

người Mông với các tác giả như:

Cuốn Lịch sử người Mèo, 1924, của cha cố Savina (người Pháp), xuất

bản tại Hồng Kông. Đây là công trình nghiên cứu về đặc điểm trong đời sống

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

5

văn hoá và xã hội của người Mông để phục vụ cho mục đích truyền đạo và

thiết lập ách thống trị của thực dân Pháp ở vùng người Mông. Vì vậy, công

trình này mang nặng quan điểm của thực dân Pháp áp đặt khiên cưỡng khi

cho rằng người Mông và văn hoá người Mông có nguồn gốc sâu xa từ phương

Tây. Mặc dù vậy, công trình này cũng có giá trị về mặt tư liệu trong việc

nghiên cứu về nguồn gốc và những tập tục xã hội của người Mông;

Cuốn Dân ca Mông của nhà sưu tầm văn hoá dân gian Doãn Thanh,

1984, NXB Văn học, là công trình sưu tập có hệ thống các bài hát dân ca của

người Mông - một yếu tố quan trọng làm nên văn hoá tinh thần của dân tộc

Mông. Tác giả Bế Viết Bảng (chủ biên), 1987, Dân tộc Mèo – Các dân tộc ít

người ở Việt Nam (các tỉnh phía Bắc), NXB Khoa học xã hội, cũng đề cập tới

các mặt đời sống văn hóa của các tộc người ở vùng Tây bắc Việt Nam;

Cuốn Dân tộc Mông ở Việt Nam của hai tác giả Hoàng Nam và Cư Hoà

Vần, 1994, NXB Văn hoá dân tộc. Các tác giả đã giới thiệu khái quát về lịch

sử di cư, tên gọi, địa bàn cư trú, phân nhóm, sinh hoạt vật chất và tinh thần

của nguời Mông ở Việt Nam, trong đó có đề cập tới người Mông ở Mù Cang

Chải. Tác giả Trần Hữu Sơn, 1996, Văn hóa Mông, NXB văn hóa dân tộc, tác

phẩm đã nêu khái quát về những nét văn hóa đắc sắc của người Mông;

Cuốn Âm nhạc dân tộc Mông của Hồng Thao, 1997, NXB Văn hoá dân

tộc. Trong tác phẩm này tác giả đi sâu nghiên cứu về các nhạc khí của dân

tộc Mông, lời ca trong bài hát Mông, trên cơ sở đó tác giả rút ra những đặc

điểm của âm nhạc Mông. Đây là một tài liệu có giá trị quan trọng để nghiên

cứu về văn hoá tinh thần của người Mông ở Việt Nam nói chung và người

Mông ở huyện Mai Châu tỉnh Hòa Bình nói riêng;

Tác giả Bùi Xuân Trường, 1999, với tác phẩm: Tác dụng của luật tục

đối với việc quản lý xã hội ở các dân tộc Thái, Mông – Tây Bắc Việt Nam.

NXB – VHDT, các tác phẩm này đã đề cập đến những phong tục tập quán của

một số dân tộc ở vùng Tây Bắc, trong đó có đề cập đến phong tục tập quán

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

6

của người Mông. Tiếp theo nhóm tác giả Ngô Ngọc Thắng, Lê Sỹ Giáo,

Hoàng Nam (2002), đã cho ra đời tác phẩm: Văn hóa bản làng truyền thống

các dân tộc Thái, H’Mông vùng Tây Bắc Việt Nam. NXB-VHDT: đã cho biết

thêm về những yếu tố văn hóa truyền thống của người Mông ở các tỉnh Tây

Bắc Việt Nam. Tiếp theo là tác giả Phạm Đức Dương với tác phẩm: Người

H’Mông và tiếng nói của họ ( Bản thảo – tài liệu lưu trữ của viện Đông Nam

Á), tác phẩm đã đi sâu nghiên cứu về ngôn ngữ của tộc người Mông;

Cuốn Văn hoá tâm linh của người Mông ở Việt Nam truyền thống và

hiện đại của tác giả Vương Duy Quang, NXB - Văn hoá Thông tin, 2005. Tác

giả viết về đời sống tâm linh truyền thống của người Mông, những nét mới

trong đời sống tâm linh của người Mông hiện nay và những tác động của sự

biến đổi đó tới văn hoá người Mông, trong đó tác giả có đề cập tới đời sống

tâm linh của người Mông ở Mù Cang Chải;

Ngoài ra còn phải kể tới cuốn Văn hóa truyền thống một số tộc người ở

Hòa Bình của PGS.TS. Nguyễn Thị Thanh Nga, 2007, đã đề cập đến những

khía cạnh về đời sống văn hóa của người Mông ở xã Pà Cò huyện Mai Châu

tỉnh Hòa Bình. Tuy nhiên tác phẩm này chưa nghiên cứu một cách toàn diện

và sâu sắc vế toàn bộ đời sống văn hóa của người Mông ở huyện Mai Châu -

tỉnh Hòa Bình. Vì vậy tôi đã chọn đề tài tìm hiểu “Đời sống văn hóa người

Mông ở huyện Mai Châu tỉnh Hòa Bình (1986 -2010)” làm luận văn thạc sỹ

của mình.

3. ĐỐI TƯỢNG - PHẠM VI NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu: Luận văn tập trung nghiên cứu về đời sống văn

hóa người Mông ở huyện Mai Châu tỉnh Hòa Bình (1986 – 2010), với hai lĩnh

vực là: Đời sống văn hóa vật chất và đời sống văn hóa tinh thần.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

+ Giới hạn về không gian: Luận văn nghiên cứu văn hóa người Mông

ở huyện Mai Châu tỉnh Hòa Bình.

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/