Đặc điểm thơ văn Nôm của Phạm Thái

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC QUY NHƠN

NGUYỄN THỊ DIỄM

ĐẶC ĐIỂM THƠ VĂN NÔM CỦA PHẠM THÁI

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 8220121

Ngƣời hƣớng dẫn: TS. TRẦN THỊ TÚ NHI

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan công trình luận văn này là của riêng tôi. Các số

liệu, kết quả được trình bày trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai

công bố trong bất kì công trình nào khác.

Tác giả luận văn

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN

MỞ ĐẦU.......................................................................................................... 1

1. Lí do chọn đề tài........................................................................................ 1

2. Lịch sử vấn đề ........................................................................................... 2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu............................................................. 9

4. Phương pháp nghiên cứu........................................................................... 9

5. Cấu trúc luận văn..................................................................................... 10

Chƣơng 1. NHỮNG CƠ SỞ LÍ LUẬN CHUNG ....................................... 11

1.1. Thơ văn Nôm thế kỷ XVIII – đầu thế kỷ XIX ..................................... 11

1.1.1. Quá trình phát triển ........................................................................ 11

1.1.2. Đặc điểm nội dung tư tưởng........................................................... 15

1.1.3. Đặc điểm thể loại văn học .............................................................. 19

1.2. Con người và sự nghiệp thơ văn Phạm Thái ........................................ 22

1.2.1. Con người....................................................................................... 22

1.2.2. Sự nghiệp sáng tác.......................................................................... 25

Tiểu kết Chương 1....................................................................................... 27

Chƣơng 2. CÁC KHUYNH HƢỚNG CẢM HỨNG VÀ CON NGƢỜI CÁ

NHÂN TRONG THƠ VĂN NÔM PHẠM THÁI...................................... 29

2.1. Các khuynh hướng cảm hứng............................................................... 29

2.1.1. Cảm hứng thế sự............................................................................. 29

2.1.2. Cảm hứng nhân văn........................................................................ 37

2.1.3. Cảm hứng tôn giáo ......................................................................... 42

2.1.4. Cảm hứng thiên nhiên, danh lam, thắng tích.................................. 48

2.2. Con người cá nhân................................................................................ 54

2.2.1. Con người cá nhân đa tài, đa tình................................................... 54

2.2.2. Con người cá nhân ngông ngênh, kiêu bạc .................................... 57

Tiểu kết chương 2........................................................................................ 62

Chƣơng 3. NGHỆ THUẬT BIỂU HIỆN TRONG THƠ VĂN NÔM

PHẠM THÁI................................................................................................. 64

3.1. Sự đa dạng trong hệ thống thể loại....................................................... 64

3.1.1. Sử dụng điêu luyện hệ thống thể loại vay mượn............................ 64

3.1.2. Sử dụng sáng tạo hệ thống thể loại nội sinh................................... 68

3.2. Ngôn ngữ nghệ thuật ............................................................................ 74

3.2.1. Hệ thống ngôn ngữ gốc Hán .......................................................... 74

3.2.2. Ngôn ngữ dân dã, bình dị............................................................... 78

3.3. Giọng điệu thơ văn ............................................................................... 84

3.3.1. Giọng điệu ngông nghênh, kiêu bạc............................................... 85

3.3.2. Giọng điệu trữ tình, tha thiết .......................................................... 88

Tiểu kết Chương 3....................................................................................... 90

KẾT LUẬN ................................................................................................... 91

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................... 93

QUYẾT ĐỊNH GIAO ĐỀ TÀI LUẬN VĂN (BẢN SAO)

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Trong bối cảnh khốc liệt của xã hội Việt Nam những năm cuối thế kỷ

XVIII – đầu thế kỷ XIX, Phạm Thái xuất hiện trên văn đàn như một ánh sáng

lạ. Lạ từ văn chương cho đến lối sống. Trong phận vị một kẻ sĩ, giữa biến cố

Tây Sơn kéo quân ra Bắc, phế truất chúa Trịnh rồi vua Lê, Phạm Thái theo lý

tưởng của cha chống lại Tây Sơn. Lựa chọn này đưa ông vào hàng ngũ “trung

thần bất sự nhị quân”, một lý tưởng có phần cố chấp nhưng được nhiều nhà

Nho bảo thủ đề cao. Thế nhưng, trong nhiều tác phẩm văn chương, Phạm

Thái lại tỏ ra là con người đầy phá cách, tiêu biểu là thơ văn khóc Trương

Quỳnh Như, thơ tự trào, tự thuật…

Theo khảo sát, số lượng tác phẩm của Phạm Thái không nhiều. Trải qua

bao biến cố lịch sử những tác phẩm còn lại đến nay khá khiêm tốn. Theo công

bố của Sở Cuồng Lê Dư, Phạm Thái chỉ có 56 tác phẩm, mà dài hơi nhất là Sơ

kính tân trang. Phạm Thái không thể sánh với Nguyễn Du về tầm mức, không

thể sánh với Hồ Xuân Hương về tính đặc dị của đề tài, ông cũng không thể

sánh với Phạm Đình Hổ với số lượng tác phẩm khảo cứu thấm đẫm tinh thần

khảo chứng. Nhưng Phạm Thái vẫn có một chỗ đứng riêng trên văn đàn. Ở

bất kì thể loại nào, Phạm Thái cũng có những tác phẩm thành công về mặt nội

dung cũng như nghệ thuật. Về nội dung, tác phẩm của ông là tiếng nói tiến

bộ, rất riêng, thể hiện cái tôi cá tính, một nhân cách nhất quán trong cách hành

xử. Về mặt nghệ thuật, Phạm Thái là một trong những nhà thơ có khả năng

Việt hóa cao độ các loại hình thi ca gốc Hán. Ông là người đã có công đưa

khả năng tự sự vào thơ Nôm Đường luật, là người biết kết hợp đa thể loại

trong truyện thơ Nôm.

Trải qua thời gian, hậu thế cần phải có một sự nhìn nhận đúng đắn về

2

Phạm Thái cùng những thành tựu mà ông đóng góp cho nền văn học dân tộc.

Đặc biệt ở bộ phận sáng tác chữ Nôm, Phạm Thái đã thể hiện được tài năng và

nhân cách độc đáo của mình nhưng vẫn chưa được quan tâm nghiên cứu đầy đủ.

Với mong muốn góp vào quá trình nghiên cứu về Phạm Thái, chúng tôi chọn đề

tài “Đặc điểm thơ văn Nôm của Phạm Thái” làm đề tài nghiên cứu cho luận văn

thạc sĩ của mình. Qua công trình, chúng tôi mong muốn sẽ đưa ra sự đánh giá

đầy đủ, chân thực về bộ phận sáng tác thơ văn Nôm của Phạm Thái.

2. Lịch sử vấn đề

Trong nền văn học Việt Nam nói chung và văn học trung đại Việt Nam

nói riêng, thơ văn của Phạm Thái có giá trị lớn trên nhiều phương diện. Rất

nhiều nhà nghiên cứu quan tâm đến Phạm Thái ở khía cạnh con người, thời

đại, cá tính sáng tạo, cuộc bút chiến văn chương với Nguyễn Huy Lượng, mối

tình thâm sâu với Trương Quỳnh Như và các tác phẩm thơ văn của Phạm Thái

chủ yếu là Chiến tụng Tây Hồ phú, Văn tế Trương Quỳnh Như và Sơ kính tân

trang… Vẫn chưa có công trình nào tập hợp nghiên cứu đầy đủ về toàn bộ di

sản thơ văn Nôm của Phạm Thái. Với phạm vi tư liệu hiện có, chúng tôi có

thể phân chia các vấn đề nghiên cứu về Phạm Thái và thơ văn Nôm của ông

như sau:

2.1. Nghiên cứu về con người, cuộc đời và nhận định chung về thơ văn

Phạm Thái

Khởi đầu là Sở Cuồng Lê Dư với công trình Phổ chiêu Thiền sư thi tập

(1932), đã tập hợp những sáng tác của Phạm Thái gồm 56 tác phẩm cùng với

bài tựa giới thiệu khái quát về tác giả, nội dung thơ văn của ông: “Phạm Thái

là một nhà thơ nổi tiếng trong giai đoạn cuối thể kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX.

Ông chiếm một vị trí độc đáo trong lịch sử văn học bởi lẽ các tác phẩm của

ông còn lại đều là thơ Nôm, mà phần lớn đều đạt đến ngưỡng “thi trung hữu

tình” [7;152].

3

Tiếp nối sau đó, Dương Quảng Hàm trong hai bộ văn học sử Việt Nam

thi văn hợp tuyển (1943) và Việt Nam văn học sử yếu (1944) đã tuyển chọn

một số tác phẩm của Phạm Thái và đưa ra đánh giá bước đầu về tài năng văn

chương của ông.

Lịch sử văn học Việt Nam (1962) của Lê Trí Viễn, Văn học Việt Nam từ

thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX của Nguyễn Lộc đều nhắc đến Phạm Thái

và sáng tác văn chương của ông. Nguyễn Lộc khẳng định văn tài của Phạm

Thái ở thể loại truyện thơ Nôm và nhận định khuynh hướng cảm hứng chính

trong thơ ca Phạm Thái: “Có thể nói mối tình thắm thiết giữa hai người là

nguồn cảm hứng chính cho phần lớn thơ văn Phạm Thái. Về sau tình yêu

không thành, Quỳnh Như bị ép lấy người khác, nàng không chịu đã tự vẫn.

Cái chết của Quỳnh Như khắc sâu thêm những đau khổ làm nát lòng Phạm

Thái” [43;233]

Hoàng Hữu Yên khi hiệu đính, chú giải tác phẩm Sơ kính tân trang của

Phạm Thái và ra mắt năm 2002 đã có bài giới thiệu công phu về cuộc đời, sự

nghiệp của Phạm Thái, đánh giá nội dung và nghệ thuật thơ văn của ông.

Hoàng Hữu Yên cho rằng: “Không còn là chuyện ngẫu nhiên, những thành tự

mà Phạm Thái gặt hái được là những bông hoa đẹp trong vườn hoa văn học

cổ điển đang nở rộ dưới ánh nắng trời xuân của trào lưu nhân đạo chủ nghĩa,

của chủ nghĩa nhân văn Việt Nam đương thời” [46;11].

Nguyễn Văn Xung trong công trình “Phạm Thái và Sơ kính tân trang”

xuất bản năm 1973 tại ấn quán Phong Phú, Sài Gòn, đã có một bài giới thiệu

khái quát về Phạm Thái trong phần mở đầu công trình. Nguyễn Văn Xung đã

tìm hiểu bối cảnh thời đại, thân thế và tác phẩm. Về đặc điểm văn chương,

Phạm Thái được tác giả nhìn nhận như một đấng anh hùng say mê giấc mộng,

say mê tình ái, say mê giang hồ, một tráng sĩ khoác áo thiền sư. Qua công

trình, Nguyễn Văn Xung đã có những nhận định, đánh giá về địa vị của Phạm

4

Thái trong nền văn học cuối Lê đầu Nguyễn: “Phạm Thái là tác giả tên tuổi

của một thời kỳ văn học quan trọng. Khác hơn vai trò nhân tố mang chở thụ

động của nhân vật chinh phu ra đời nửa thế kỷ trước, ông đã là một chứng

nhân sống động và có ý thức của một trào lưu văn học mới mẻ, phản ánh

những xao xuyến xã hội và tự vấn về những giá trị cổ truyền. Ông vừa làm

chứng cho lịch sử vừa làm lịch sử: trên cương vị nhà văn, ông ghi chép những

diễn biến của tâm tư con người thời đại; và trên cương vị làm người, ông đã

tích cực tham dự vào những hoạt động của thế hệ ông. Phạm Thái vừa là một

giá trị văn học vừa là một giá trị nhân văn lớn” [40;50]

Nguyễn Phạm Hùng trong công trình Văn học Việt Nam (Từ thế kỷ X

đến thế kỷ XX) đã nhắc đến Phạm Thái ở giai đoạn “Văn học thời Lê Trung

Hưng – Nguyễn (Thế kỷ XVIII – đầu thế kỷ XIX)”. Ở phần viết về truyện

Nôm và phú Nôm, tác giả đã nói qua về tiểu sử Phạm Thái, tư tưởng chính trị

và tư tưởng thơ văn của ông: “Những câu thơ tình của Phạm Thái thực sự có

thể coi là những câu thơ mới trước khi có phong trào thơ Mới hơn một thế

kỷ” [20;145]

Năm 2019, Trần Trọng Dương kế thừa kết quả nghiên cứu của Sở

Cuồng Lê Dư để tổng hợp thành cuốn “Phạm Thái toàn tập”. Ở công trình

này, Trần Trọng Dương đã giới thiệu lại toàn bộ sáng tác của Phạm Thái do

Sở Cuồng Lê Dư sưu tập được và tập hợp những bài viết về Phạm Thái đã

được công bố của tác giả và một số nhà nghiên cứu trong nước. Công trình

được chia thành 2 phần: phần 1: Khảo cứu; phần 2: Tác phẩm. Trần Trọng

Dương đã phác họa về cuộc đời, con người, quá trình sáng tác của Phạm Thái

và bước đầu đánh giá về giá trị văn chương của ông. Giá trị lớn nhất của công

trình này đó là công lao tập hợp tư liệu của tác giả để cho người đọc có được

cái nhìn khái quát về con người, sự nghiệp của Phạm Thái.

Ngoài ra, một số công trình bên cạnh việc giới thiệu tiểu sử, trích dẫn

5

một vài tác phẩm thơ văn Phạm Thái còn đưa ra nhận xét về nội dung, nghệ

thuật như Việt Nam văn học sử giản ước tân biên (tập 2, tái bản 1997). Phạm

Thế Ngũ xếp Phạm Thái vào hàng ngũ những văn gia Bắc hà có thái độ phản

đối Tây Sơn. Trong công trình, Phạm Thế Ngũ phác thảo sơ lược tiểu sử

Phạm Thái, khảo sát nội dung một số tác phẩm như Chiến tụng Tây Hồ, Văn

tế Trương Quỳnh Như, các bài thơ tỏ tình thương nhớ người yêu, truyện Nôm

Sơ kính tân trang, những bài thơ ngẫu cảm… Phạm Thế Ngũ nhận định:

“Phạm Thái ở địa hạt hành động không nên trò trống gì nhưng dưới con mắt

nhà văn học, hình ảnh của ông thật quyến rũ. Người trai thời loạn ấy đã đeo

gươm tráng sĩ, đã khoác áo thiền sư, lại đóng vai tình lang nồng nhiệt, để rồi

đương tuổi thanh xuân, đeo nặng cuộc đời như một cùm xích, con người ấy

quả đã hội hợp được tất cả những gì gọi là lãng mạn trong quan niệm của

chúng ta nay” [32;316]

Nhìn chung, các nhà nghiên cứu đã tìm hiểu tương đối kỹ càng về tiểu

sử Phạm Thái và bước đầu nêu những nhận định mang tính định hướng về đặc

điểm thơ văn Phạm Thái. Hầu hết các nhà nghiên cứu đều đánh giá rất cao

khả năng văn chương của Phạm Thái và nhìn nhận ông như một nhà Nho có

cá tính sáng tạo rất riêng.

2.2. Nghiên cứu về Sơ kính tân trang

Sơ kính tân trang của Phạm Thái ra đời những năm cuối của thế kỷ

XVIII, đầu thế kỷ XIX. Là tác phẩm khá đặc biệt, thiên truyện thơ Nôm này

đã được một số nhà nghiên cứu trong giới học thuật và độc giả yêu văn thơ

chọn làm đối tượng khảo cứu. Đáng chú ý là một số bộ văn học sử, giáo trình

lịch sử văn học ở các trường đại học, chuyên khảo, tiểu luận nghiên cứu, đánh

giá về Sơ kính tân trang của Triêu Dương, Nguyễn Nghiệp, Trần Nghĩa, Tế

Hanh, Trần Nho Thìn, Lại Nguyên Ân, Phạm Thế Ngũ, Vũ Tiến Quỳnh, Đặng

Thanh Lê, Nguyễn Lộc, Nguyễn Thị Nhàn, Nguyễn Phạm Hùng, Trần Đình

6

Sử, Phạm Nam Trung, Đặng Thị Hảo...

Phạm Thái sống vào giai đoạn cuối của nền văn học trung đại nên ông

cũng sớm tiếp thu được sự chuyển biến này. Tác phẩm của ông ở bất kỳ thể

loại nào ít nhiều đều lấy cảm hứng từ câu chuyện tình của chính mình. Do đó,

đọc truyện thơ Nôm Sơ kính tân trang của Phạm Thái, các nhà nghiên cứu

văn học luôn thống nhất đây “là một thiên tự truyện” [25;134]. Thanh Lãng

khẳng định với Sơ kính tân trang, “Phạm Thái đã đem hết tâm tư thầm kín

của ông ra mà bộc lộ ở đấy: nó là một cuốn truyện tự thuật truyện đời ông và

đời của người yêu ông” [23;570]. Nguyễn Lộc cho rằng tác phẩm đã “cố gắng

diễn tả lại câu chuyện tình của chính bản thân tác giả” [25;311] để giãi bầy

nỗi vui, buồn, được, mất, bi phẫn và giấc mộng đẹp của bản thân.

Hoàng Hữu Yên, người dày công nghiên cứu, hiệu đính, chú giải Sơ

kính tân trang cũng khẳng định: “Tính độc đáo trước tiên của Sơ kính tân

trang cần được nhấn mạnh là tính tự truyện của tác giả. Phạm Thái không vay

mượn cốt truyện ở đâu cả. Ông viết lại chuyện của chính bản thân mình”

[46;161]. Đồng tình với quan điểm trên, Kiều Thu Hoạch nhận ra tính tự thuật

rất rõ trong Sơ kính tân trang. Ông khẳng định“Sơ kính tân trang là một

trường hợp khá thú vị. Đây là một tác phẩm có tính chất tự truyện của Phạm

Thái, nhằm ghi lại mối tình bi thảm giữa nhà thơ tài hoa này với Trương

Quỳnh Như. Những nhân vật chính trong tác phẩm như Phạm Kim, Trương

Quỳnh Thư… chỉ là bản sao chép từ những nguyên mẫu có thật trong hiện

thực là Phạm Thái và Trương Quỳnh Như” [18;170].

Viết Sơ kính tân trang dù với mục đích “nhằm thuật lại mối tình lỡ dở

với Trương Quỳnh Như nhưng đồng thời tự an ủi mình bằng một giấc mơ”

[2;18] hay “không nhằm mục đích dãi bầy bi kịch của đời mình bằng việc tái

sinh lại đoạn đời buồn đau đó qua những trang viết” [1;82] thì cũng không thể

phủ nhận tính tự thuật của tác phẩm. Rõ ràng, đây là việc “sử dụng đời tư của