Đặc điểm thơ Phạm Quốc Ca

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

LƯU THỊ TUYẾT NHUNG

ĐẶC ĐIỂM THƠ PHẠM QUỐC CA

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2019

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

LƯU THỊ TUYẾT NHUNG

ĐẶC ĐIỂM THƠ PHẠM QUỐC CA

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã ngành: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Lưu Khánh Thơ

THÁI NGUYÊN - 2019

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung

thực và chưa hề được sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Mọi sự giúp đỡ cho việc

thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đã

được chỉ rõ nguồn gốc rõ ràng và được phép công bố.

Thái Nguyên, ngày 15 tháng 5 năm 2019

Tác giả luận văn

Lưu Thị Tuyết Nhung

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn này, tác giả đã nhận được sự quan tâm, động viên,

giúp đỡ từ các thầy cô, gia đình và bạn bè, đồng nghiệp.

Trước hết, xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến PGS.TS Lưu Khánh Thơ, người

hướng dẫn khoa học đã dành nhiều thời gian, công sức hướng dẫn tôi trong suốt quá

trình thực hiện luận văn.

Xin trân trọng cảm ơn Tiến sĩ, Nhà thơ Phạm Quốc Ca đã tận tình giúp đỡ tôi

về thông tin tư liệu và góp nhiều ý kiến quý báu để thực hiện luận văn.

Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu cùng toàn thể các thầy cô giáo

Trường Đại học Khoa học Thái Nguyên đã tận tình truyền đạt những kiến thức quý

báu, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu.

Tuy đã cố gắng, nhưng luận văn không tránh khỏi thiếu sót. Kính mong quý

thầy cô, những người quan tâm đến đề tài, đồng nghiệp và bạn bè tiếp tục có những

ý kiến đóng góp để luận văn được hoàn thiện.

Xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 5 năm 2019

Tác giả luận văn

Lưu Thị Tuyết Nhung

Tiến sĩ, Nhà thơ Phạm Quốc Ca

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN..................................................................................................................ii

MỤC LỤC ......................................................................................................................iii

MỞ ĐẦU .........................................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài .........................................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề..............................................................................................................1

3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu...............................................................................6

4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu........................................................................6

5. Phạm vi nghiên cứu .....................................................................................................8

6. Cấu trúc của luận văn...................................................................................................8

7. Đóng góp của luận văn ................................................................................................8

NỘI DUNG…………………………………………………………….………………..9

Chương 1: THƠ PHẠM QUỐC CA TRONG DÒNG CHẢY THƠ VIỆT NAM ĐƯƠNG

ĐẠI ..................................................................................................................................9

1.1. Khái quát thơ Việt Nam giai đoạn từ 1975 đến nay .................................................9

1.2. Phạm Quốc Ca – cuộc đời và văn nghiệp ...............................................................14

1.2.1.Vài nét về tiểu sử nhà thơ Phạm Quốc Ca............................................................14

1.2.2. Quan niệm thơ của Phạm Quốc Ca .....................................................................17

1.2.3. Hành trình thơ Phạm Quốc Ca............................................................................21

Tiểu kết chương 1 ..........................................................................................................23

Chương 2: NỘI DUNG TRỮ TÌNH THƠ PHẠM QUỐC CA .....................................24

2.1. Thơ thể tài lịch sử dân tộc của Phạm Quốc Ca.......................................................24

2.1.1.Thơ sử thi giai đoạn kháng chiến chống Mỹ, cứu nước........................................24

2.1.2. Thơ tái hiện chiến tranh sau 1975 .......................................................................28

2.1.3.Thơ về quê hương, đất nước .................................................................................30

2.2. Thơ trữ tình đời tư...................................................................................................36

2.2.1.Thơ tình yêu ..........................................................................................................36

2.2.2.Thơ về gia đình .....................................................................................................44

2.3. Thơ thế sự ...............................................................................................................55

2.3.1. Thơ hiện thực thế sự.............................................................................................55

2.3.2. Thơ trào lộng thế sự.............................................................................................62

Tiểu kết chương 2 ..........................................................................................................65

iv

Chương 3: THƠ PHẠM QUỐC CA TỪ GÓC NHÌN NGHỆ THUẬT ........................66

3.1. Thời gian nghệ thuật ...............................................................................................66

3.1.1. Thời gian hiện tại.................................................................................................66

3.1.2. Thời gian quá khứ................................................................................................69

3.1.3. Thời gian tương lai ..............................................................................................73

3.2. Không gian nghệ thuật............................................................................................75

3.2.1. Không gian chiến trận .........................................................................................76

3.2.2. Không gian làng quê............................................................................................80

3.2.3. Không gian đời tư ................................................................................................83

3.3. Ngôn ngữ thơ ..........................................................................................................85

3.3.1. Ngôn ngữ giàu hình ảnh ......................................................................................85

3.3.2. Ngôn ngữ lạ hóa, giàu tính sáng tạo....................................................................87

3.4. Giọng điệu...............................................................................................................91

3.4.1. Giọng điệu hùng tráng.........................................................................................92

3.4.2. Giọng điệu cảm thương .......................................................................................93

3.4.3. Giọng điệu yêu thương, ngọt ngào.......................................................................95

3.4.4. Giọng điệu suy tư, triết lý ....................................................................................96

3.4.5. Giọng điệu cay đắng ............................................................................................97

3.4.6. Giọng điệu hài hước ............................................................................................98

3.5. Các thủ pháp nghệ thuật..........................................................................................99

3.5.1. So sánh.................................................................................................................99

3.5.2. Nhân cách hóa ...................................................................................................103

3.5.3. Cường điệu.........................................................................................................106

3.5.4. Sử dụng từ láy ....................................................................................................108

KẾT LUẬN..................................................................................................................111

TÀI LIỆU THAM KHẢO ...........................................................................................113

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong lực lượng sáng tác thơ đông đảo, nhiều thế hệ của nền thơ đương đại

Việt Nam, Phạm Quốc Ca là một trong những nhà thơ có nhiều thành tựu, được đông

đảo bạn đọc yêu mến.

Thơ Phạm Quốc Ca đằm sâu vẻ đẹp tâm hồn người lính không chỉ trong chiến

tranh mà còn trong cả cuộc sống thường ngày với bao trăn trở, suy tư, chiêm nghiệm.

Thơ ông vừa phát huy những vẻ đẹp truyền thống, vừa nỗ lực cách tân, tạo nên một

phong cách độc đáo. Đọc thơ Phạm Quốc Ca, ta bắt gặp một trí tuệ mẫn tiệp, một tâm

hồn chan chứa tình người, tình đời, một giọng thơ đa thanh, đa sắc. Có những bài thơ

của ông khiến ta lặng người, rưng rưng cảm xúc. Đến với thơ ông, người đọc cảm

thấy xốn xang như bắt gặp những suy tư, trăn trở, những cảm xúc của chính mình.

Thơ Phạm Quốc Ca giản dị, thâm trầm, sâu sắc, được chắt lọc từ chính cuộc đời người

lính, người thầy giáo, người nghệ sĩ ngôn từ.

Thơ ông được các nhà thơ, nhà phê bình có uy tín đánh giá cao, được nhiều

bạn đọc yêu quý, mến mộ. Tìm hiểu thơ Phạm Quốc Ca- thơ của một người lính

chống Mỹ, một trí thức trong giai đoạn Đổi mới sẽ có nhiều điều bổ ích và thú vị. Vì

những lẽ trên, chúng tôi chọn đề tài "Đặc điểm thơ Phạm Quốc Ca" cho luận văn

Thạc sĩ của mình.

2. Lịch sử vấn đề

Thơ Phạm Quốc Ca đã được các nhà phê bình, các nhà thơ danh tiếng như: Chế

Lan Viên, Thanh Thảo, Nguyễn Bùi Vợi, Nguyễn Trọng Tạo, Lò Ngân Sủn, Trịnh Thanh

Sơn… đồng cảm, tri âm và đánh giá cao. Sau đây là những ý kiến tiêu biểu:

2.1.Về các tập thơ của Phạm Quốc Ca

Trong lời tựa tập thơ đầu tay Tiếng trầm (Sở Văn hoá- Thông tin Lâm Đồng,

1984), Nhà thơ Thanh Thảo đã tinh tế nhận ra một nét đặc điểm phong cách đáng

quý:“Thơ Phạm Quốc Ca chuộng những màu đạm, những nét thanh. Mỗi bài thơ với

2

mức độ thành công khác nhau đều là một giao tiếp chân tình, một lời thủ thỉ. Mong

thơ anh cứ như bông hoa đồng nội giản dị với hương thơm kín đáo” [5].

Nhà phê bình Trần Thanh Đạm đánh giá cao đặc điểm trữ tình nồng hậu, gây

xúc động sâu sắc của tập thơ:“Đọc thơ Phạm Quốc Ca tôi thấy những người tuyển

chọn và trao giải thưởng cho thơ anh quả là biết người, biết thơ. Tôi đã đọc một mạch

tập thơ "Tiếng trầm" và đã ngồi lặng đi hồi lâu vì xúc động…. Quả thật ở anh tôi đã

gặp một nhà thơ, một tâm hồn chân thành, nồng hậu và cao quý” [20].

Chân trời mở (Nxb Văn hoá- Thông tin, 1994) là tập thơ được Hội Liên hiệp

Văn học Nghệ thuật Việt Nam trao Tặng thưởng hạng B năm 1995. Trong bài viết

“Chân trời mở từ những câu thơ”, Nhà thơ Lò Ngân Sủn đã chỉ ra một số đặc điểm

đáng quý. Nổi bật hơn cả là sự hài hoà cảm xúc và trí tuệ:“Thơ Phạm Quốc Ca đằm

sâu suy tưởng, dồi dào vốn sống, bố cục chặt chẽ, câu chữ chính xác, đề tài đa dạng,

phong phú. Đó là thơ của người có tình, luôn chìm đắm trong dạt dào cảm xúc. Đó

là thơ của người có học, hiểu biết sâu rộng” [58].

Làng trong nỗi nhớ (Nxb Thanh niên, Hà Nội,1996) là tập thơ về đề tài quê

hương. Nhà thơ Vương Tùng Cương đã có nhận xét: "Với Phạm Quốc Ca, điểm xuất

phát và luôn trở về của thơ anh là làng quê ven sông Bùng, Diễn Châu, xứ Nghệ. Ta

thấy rõ bản ngã thi nhân, một người con luôn trân trọng những kỷ niệm chốn quê như

báu vật riêng mình. Chính tình cảm và lẽ sống ấy đã tạo cho tác giả nguồn cảm hứng

thi ca dồi dào”[9, tr. 8].

Tập thơ Những cánh rừng những bài ca (Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội, 2004)

được trao Giải thưởng Văn học Nghệ thuật Lâm Đồng lần thứ I, 2013. Nhà phê bình

Trịnh Thanh Sơn đã chỉ ra đặc điểm của thơ Phạm Quốc Ca là nhiều nghĩ suy, chiêm

cảm:“Có thể thấy qua“Những cánh rừng những bài ca” một hồn thơ nhiều chiêm

cảm, mực thước mà tài hoa, rưng rưng nỗi niềm thường nhật mà suy tưởng đằm sâu.

Thơ Phạm Quốc Ca lặng lẽ đi vào lòng người, không ồn ã mà thấm thía, cẩn trọng

mà dịu dàng, minh triết mà dân dã, hồn nhiên. Thơ ấy là thơ của một người thơ thứ

thiệt, có thể đồng hành cùng thơ trong một tin cậy dài lâu”[57].

3

Phạm Quốc Ca đã có một tập thơ riêng về chủ đề tình yêu là Thơ viết trong

album (Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội, 2010). Về tập thơ này, Nhà thơ Vương Tâm đã

viết:“Phạm Quốc Ca đã bày tỏ thật nhiều điều ẩn chứa trong tim… Thơ tình của anh

vừa thanh thoát, lãng mạn dành cho tình yêu của mọi lứa đôi, vừa gần gũi tình vợ

chồng”[61].

Cơn mưa mạ vàng (Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội, 2018) là tuyển tập thơ sau gần

năm mươi năm sáng tác của Phạm Quốc Ca. Trong lời giới thiệu tập thơ, Nhà thơ

Vương Tùng Cương đã chỉ ra nét phong cách nổi bật: “ Vốn sống, vốn tri thức phong

phú, niềm đam mê và lao động sáng tạo nghệ thuật nghiêm túc đã hình thành ở Phạm

Quốc Ca một hồn thơ đa sắc, giàu nội lực… Nhưng điều quan trọng hơn cả là Phạm

Quốc Ca đã khẳng định được bản sắc riêng, cốt lõi trên con đường thơ của mình. Nói

một cách nôm na là một tạng thơ đã được xác lập- đó là bình dị mà ám ảnh”[9, tr. 6,7].

Gần đây nhất, ngày 17.10.2018, Phạm Tuấn Vũ với bút danh Tư Hương có bài

viết Một hồn thơ đằm sâu suy tưởng trên báo Bình Định.com.vn. Trong bài viết này,

tác giả đã đánh giá: "Đọc "Cơn mưa mạ vàng"ta thấy một hồn thơ rộng mở, giàu cảm

xúc nhưng cũng thật lắng sâu, đầy vẻ đẹp trí tuệ... Có thể nói "Cơn mưa mạ vàng" là

thành quả ngọt ngào của gần năm mươi năm lao động nghệ thuật nghiêm túc và đam

mê của Nhà thơ Phạm Quốc Ca. Tuyển tập thơ này có thể xem là chân dung toàn vẹn

của “một hồn thơ bình dị mà ám ảnh” [70].

Thơ hài hước của Phạm Quốc Ca chưa được in thành tập nhưng nhiều bài đã

được in trên các báo, tạp chí. Nhà thơ Hoàng Trọng Hà bất ngờ với gần trăm bài thơ

vui và chỉ ra những đặc điểm nghệ thuật gây cười:“Ngòi bút của Phạm Quốc Ca hết

sức dí dỏm... Thơ hài của anh cô đọng, thường mỗi bài chỉ 4 hoặc 6 câu, mỗi câu 5,

6 từ. Mỗi bài thơ đều có cấu tứ chặt chẽ, chứa đựng sự bất ngờ. Chỉ qua mấy câu thơ

ngắn gọn, vài chi tiết và từ ngữ độc đáo, anh đã tạo được tình huống gây cười”[28].

2.2.Về những bài thơ hay của Phạm Quốc Ca

Phạm Quốc Ca có nhiều bài thơ hay, trong đó một số bài đã được trao giải

thưởng.Mỗi bài thơ hay của Phạm Quốc Ca có một vẻ riêng nhưng đều có nét chung

là cấu tứ độc đáo. Nhà thơ Chế Lan Viên trong báo cáo chung khảo Cuộc thi thơ do

4

Hội Nhà văn và Thành đoàn thành phố Hồ Chí Minh phối hợp tổ chức năm 1981 đã

nhận xét:"Từ cánh cổng hố bom" là một bài thơ có tứ hay, vì vậy viết về một đề tài cũ

mà vẫn ánh lên những vẻ đẹp mới mẻ”[ 7, tr.55].

Trên báo Người Hà Nội ra ngày 24/10/2008, Nhà thơ Lý Hoài Xuân đã nhận

xét: “Thơ Phạm Quốc Ca thấm đẫm tình yêu quê hương, tổ quốc, tình bạn và tình

cảm gia đình ruột thịt. Bài thơ nào cũng có tứ, nhiều đoạn, nhiều câu thơ hay”[72].

Đọc bài thơ“Với các em tôi", Võ Vĩnh Khuyến trên tạp chí Văn nghệ Long

An, số tháng 11- 2004, đã đánh giá cao nội lực sáng tạo của Nhà thơ Phạm Quốc

Ca: “Một năng lượng tinh thần trầm tích, chất chứa bao năm chiêm nghiệm đã tạo

nên sự thăng hoa trong cảm xúc…Bản lĩnh người lính đã tạo nên bản lĩnh ngòi bút.

Phạm Quốc Ca đã chọn riêng cho mình một cách thể hiện vừa thâm trầm vừa sâu

sắc. Nhưng trước hết và bao trùm là nhãn quan biện chứng trên cơ sở một tư duy

sắc sảo, mẫn tuệ”.

Nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo đã có lời bình rất hay bài thơ Ba cây thông và

nhận xét: "Bài thơ kết cấu theo trục thời gian tuần tự nhưng thời gian nghệ thuật

được đẩy dần lên tới đỉnh điểm qua từng nấc thang rất chắc chắn và sắc bén, gây bất

ngờ cho người đọc. Bài thơ có tình thật, hình ảnh đẹp, pha thủ pháp của thơ siêu

thực, ngôn ngữ giản dị mà xúc động lòng người" (Tuyển tập Văn học dân tộc và miền

núi, tập 3, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1999).

2.3.Về các phương diện khác trong thơ Phạm Quốc Ca

Nhà thơ Nguyễn Trọng Bản đã có bài viết Hình tượng người mẹ trong thơ

Phạm Quốc Ca. Ông nhận xét về đặc điểm vừa cụ thể, sinh động, vừa khái quát:

"Phạm Quốc Ca đã khắc tạc bằng ngôn ngữ thơ bức chân dung rất riêng về người

mẹ của mình. Nhưng không chỉ thế. Là nhà thơ anh còn muốn vượt lên cái riêng để

nói những điều có tính chất chung ở mọi người mẹ”[4].

Về ngôn ngữ thơ Phạm Quốc Ca, Nhà thơ Vương Tùng Cương đã nhận xét:

“ Ngôn ngữ thơ Phạm Quốc Ca nghiêng về vẻ đẹp truyền thống dễ tiếp nhận. Sự

chuyển tải nội dung trong thơ anh rất hiệu quả do ngôn ngữ giản dị nhưng là giản dị

đầy tính nghệ thuật, sàng lọc, lựa chọn cẩn trọng. Từ ngữ trong thơ anh được đặt

5

đúng chỗ và thật đắt, mang lại hiệu quả bất ngờ, đột biến cho câu thơ, tạo dư ba, ám

ảnh trong lòng người đọc”[9, tr.11].

Trần Huyền Nhung cũng đã nhận xét: “Điều làm tôi trân trọng nhất trong thơ

anh là sự chân tình trong cảm xúc, là vẻ đẹp tinh tế đến độ tự nhiên của ngôn từ,

không phô trương, đánh bóng câu thơ”[54].

Nhà thơ Lò Ngân Sủn tâm đắc với tính đa nghĩa trong ngôn ngữ thơ Phạm

Quốc Ca:“Những câu thơ đã nói lên được nỗi niềm của tác giả, tôi chẳng biết nói gì

thêm. Nhất là những câu thơ, những bài thơ chứa đựng trong đó nhiều tầng, nhiều

nghĩa, đa phương, đa chiều mà chính tác giả chưa chắc đã hiểu hết được thơ mình.

Bởi nếu thơ vừa đọc mà hiểu được ngay tất cả thì có lẽ chỉ là thơ bình dân chứ không

phải thơ thâm trầm, bay bổng, sâu xa…Chân trời sáng tạo của Phạm Quốc Ca đã

được mở ra từ những câu thơ như thế” [58].

Trong bài Người hoạ bức tranh quê bằng ngôn từ, Bùi Khánh Ly đã viết về

đặc điểm giàu hình ảnh trong ngôn ngữ thơ ông:"Thơ Phạm Quốc Ca đa dạng về đề

tài, phong phú về hình ảnh. Trong đó, bức tranh quê bằng ngôn từ của nhà thơ là một

giá trị nghệ thuật thật đáng yêu, đáng quý… Tất cả được thể hiện trong những vần

thơ thành bức tranh quê tuyệt đẹp"[48].

Năm 2009 Hồ Thị Hà (Trường Đại học Đà Lạt) làm Khóa luận tốt nghiệp Đại

học với đề tài "Tìm hiểu thơ PhạmQuốc Ca". Khoá luận đã đề cập tới những giá trị

nội dung cũng như nghệ thuật cơ bản nhất của thơ Phạm Quốc Ca. Luận văn có đoạn:

"Thơ Phạm Quốc Ca hay từ ý, tứ, điệu, tình. Hàng trăm bài thơ, mỗi bài mỗi vẻ, bài

nào cũng có cái hay riêng với nhiều cách thể hiện đa dạng. Thơ Phạm Quốc Ca là

thơ của tâm hồn yêu cuộc sống thiết tha, dù trong hoàn cảnh nào cũng le lói ánh sáng

của niềm tin và hy vọng, tin tưởng vào tương lai cuộc đời, tương lai đất nước. Ánh

sáng đó khi như ngọn đuốc không ngừng tỏa sáng, khi như đốm than hồng âm ỉ cháy

trong đám tro tưởng chừng như nguội lạnh bên ngoài”[27].

Song khoá luận mới khảo sát 5 tập thơ, chưa có tuyển tập Cơn mưa mạ

vàng(2018). Chúng tôi nhận thấy những gì khoá luận này đã viết vẫn chưa đủ để xứng

tầm với những đóng góp của thơ Phạm Quốc Ca đối với nền thơ Việt Nam đương đại.