Đặc điểm thơ Nguyễn Hoa

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

VŨ THANH HUYỀN

ĐẶC ĐIỂM THƠ NGUYỄN HOA

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

VŨ THANH HUYỀN

ĐẶC ĐIỂM THƠ NGUYỄN HOA

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã ngành: 60.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Thị Bích Thu

THÁI NGUYÊN - 2017

i

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin trân trọng bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến người hướng dẫn

khoa học - PGS.TS Nguyễn Thị Bích Thu, cô đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo

và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu. Đặc biệt, tôi cũng xin bày tỏ

lòng biết ơn sâu sắc tới nhà thơ Nguyễn Hoa và gia đình đã hết sức tạo điều

kiện, quan tâm giúp đỡ để tôi có thể hoàn thành luận văn tốt nghiệp này.

Luận văn này là kết quả của một quá trình học tập và nghiên cứu. Vì

vậy, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến những người thầy, người cô đã giảng dạy

các chuyên đề cao học cho lớp Văn học Việt Nam K9 (2015 - 2017) tại

trường Đại học Khoa học - Đại học Thái Nguyên.

Tôi xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè và những người thân đã

luôn ủng hộ động viên tôi trong quá trình học tập và thực hiện luận văn.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2017

Tác giả luận văn

Vũ Thanh Huyền

ii

iii

MỤC LỤC

LỜI CẢM ƠN................................................................................................... i

MỤC LỤC........................................................................................................ii

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài....................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề ........................................................................................... 2

3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu............................................................ 5

4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ..................................................... 5

5. Phạm vi nghiên cứu................................................................................... 5

6. Cấu trúc của luận văn................................................................................ 6

7. Đóng góp của luận văn.............................................................................. 6

Chương 1. THƠ NGUYỄN HOA TRONG DÒNG CHẢY CỦA THƠ

VIỆT NAM TỪ SAU 1975 ĐẾN NAY...................................... 7

1.1. Khái lược thơ Việt Nam từ sau 1975 đến nay ....................................... 7

1.1.1. Những tiền đề lịch sử thẩm mĩ........................................................ 7

1.1.2. Sự đổi mới trong tư duy thơ Việt Nam sau 1975............................ 8

1.2. Hành trình thơ Nguyễn Hoa................................................................. 17

1.2.1. Vài nét về cuộc đời ....................................................................... 17

1.2.2. Hành trình thơ Nguyễn Hoa.......................................................... 19

1.3. Quan niệm về thơ ................................................................................. 23

Tiểu kết chương 1............................................................................................ 28

Chương 2. CẢM HỨNG CHỦ ĐẠO VÀ HÌNH TƯỢNG CÁI TÔI

TRONG THƠ NGUYỄN HOA ............................................... 29

2.1. Cảm hứng chủ đạo trong thơ Nguyễn Hoa .......................................... 29

2.1.1. Cảm hứng về Tổ quốc, về người lính ........................................... 30

2.1.2. Cảm hứng về quê hương, về mẹ, về đất đai.................................. 41

2.1.3. Cảm hứng về thiên nhiên .............................................................. 48

iv

2.2. Hình tượng cái tôi trong thơ Nguyễn Hoa ........................................... 51

2.2.1. Cái tôi chân thật, trong trẻo, giản dị, chân thành.......................... 53

2.2.2. Cái tôi đầy trách nhiệm, giàu niềm tin khao khát vươn lên khẳng

định mình ................................................................................................ 59

2.2.3 Cái tôi suy tư, chiêm nghiệm ......................................................... 62

Tiểu kết chương 2............................................................................................ 73

Chương 3. ĐẶC ĐIỂM THƠ NGUYỄN HOA NHÌN TỪ NGÔN NGỮ,

CẤU TỨ, THỂ THƠ................................................................. 74

3.1. Ngôn ngữ.............................................................................................. 74

3.1.1. Sử dụng lớp từ ngữ, hình ảnh đơn giản, bình dị, quen thuộc. ...... 75

3.1.2. Sử dụng lớp từ ngữ, hình ảnh tinh tế, biểu cảm, mới mẻ,

sáng tạo................................................................................................... 77

3.2. Cấu tứ ................................................................................................... 79

3.2.1. Cấu tứ theo dòng tâm trạng........................................................... 80

3.2.2. Cấu tứ theo mạch triết lí................................................................ 82

3.3. Thể thơ ................................................................................................. 86

3.3.1. Thơ dài .......................................................................................... 86

3.3.2. Thơ ngắn ....................................................................................... 91

Tiểu kết chương 3............................................................................................ 96

KẾT LUẬN.................................................................................................... 98

TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 100

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Đại thắng mùa xuân 1975 có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với nhân dân ta:

đất nước thống nhất, non sông liền một dải, một kỉ nguyên mới mở ra cho dân tộc.

Cùng với sự đổi thay của đất nước là sự phát triển đổi mới của văn học, trong đó thể

loại xung kích bao giờ và trước hết cũng là thơ ca. Sau 1975, do tự thân phát triển

của thơ, do nhu cầu đổi mới của nhà thơ, thơ ca đã phát triển mạnh mẽ và đạt được

nhiều thành tựu đáng kể. Đặc biệt từ năm 1986, sự nghiệp đổi mới diễn ra ở mọi cấp

độ đã làm thay đổi diện mạo đất nước, ảnh hưởng trực tiếp đến tư tưởng, tình cảm

và tư duy sáng tạo nghệ thuật của các nhà thơ cũng như các văn nghệ sĩ nói chung.

Chính điều này đã tạo nên một diện mạo mới, phong phú, phức tạp nhưng cũng rất

ấn tượng, độc đáo của thơ. Có thể nói, thơ sau 1975 đến nay vẫn là một mảnh đất

màu mỡ để người đọc thỏa sức khám phá và trải nghiệm.

Trong đội ngũ các nhà thơ xuất hiện đông đảo sau 1975, Nguyễn Hoa là một

trong số đó. Đọc thơ Nguyễn Hoa, ta đã gặp được những bài thơ, câu thơ hay, xúc

động mà giản dị, ta thấy cảm mến một con người vừa có tài, có tâm, có vốn sống

dày dặn và lao động nghệ thuật nghiêm túc. Gần 50 năm làm thơ, Nguyễn Hoa với

những bước đi lặng lẽ mà bền bỉ cho thấy ở ông một sự thủy chung gắn bó máu thịt

với công việc làm thơ. Nguyễn Hoa yêu thơ, đam mê thơ và với ông viết dường như

chỉ để trải lòng mà không hề suy tính thiệt hơn, thậm chí không mong chờ vào sự

vinh danh.

Dù tuổi không còn trẻ, và đã đi hết gần quãng đời thăng trầm của một thi sĩ

nhưng Nguyễn Hoa vẫn mải miết với những trang thơ, mải miết cống hiến và chắt

lọc tinh hoa cho đời. Với một lớp vỏ bọc khá giản dị về ngôn từ nhưng những vần

thơ của Nguyễn Hoa lại mang nhiều suy tư chiêm nghiệm. Đó là những vần thơ “tụ

gom thành nhị và lặng lẽ tỏa hương” [6]. Ông đã nhận được những giải thưởng

đáng kể, cần phải nhắc đến: Giải thưởng Ủy ban toàn quốc Liên hiệp các Hội

VHNT Việt Nam năm 2002, giải C với tập thơ Mùa xuân không bị bỏ quên; Giải

thưởng Ủy ban toàn quốc Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam 2013 với tập thơ

Thắp xanh niềm tôi; Giải thưởng Văn học nghệ thuật, báo chí 5 năm (2009-2014),

giải C với tập thơ Máy bay đang bay và những bài thơ khác. Với những thành tựu

2

nhất định, thơ Nguyễn Hoa đã được người đọc và giới phê bình quan tâm. Đã có

nhiều bài viết nhận xét, đánh giá về thơ Nguyễn Hoa, chủ yếu đó là tình cảm yêu

mến của những người bạn từng đọc thơ và hiểu về tâm hồn thơ của tác giả. Tuy

nhiên cho đến nay vẫn còn thiếu những công trình nghiên cứu mang tính chuyên sâu

về thơ Nguyễn Hoa. Đây chính là lí do để chúng tôi lựa chọn đề tài Đặc điểm thơ

Nguyễn Hoa với mong muốn ghi nhận những thành công nhất định về nội dung và

nghệ thuật trong thơ Nguyễn Hoa cùng những đóng góp của thơ ông trong đời sống

thi ca Việt Nam từ 1975 đến nay.

2. Lịch sử vấn đề

Sáng tác thơ của Nguyễn Hoa đã được giới phê bình và khá nhiều bạn yêu

thơ biết đến. Nhìn chung các bài viết đều thống nhất đánh giá tài năng và ghi nhận

những đóng góp của Nguyễn Hoa trong dòng thơ đương đại.

Trong Nguyễn Hoa và thơ [51], Nguyễn Trọng Tạo nhận thấy đọc thơ

Nguyễn Hoa “mà hình dung ra cả con đường đầy nhọc nhằn gian khó của đời lính,

đời thơ, đời sông, đời núi. Những bài thơ trải lòng nhà thơ sau những cuộc đi dài,

sau những chiêm nghiệm đời người đêm trắng, sau những gian lao được mất sống

còn”, đó là “một Nguyễn Hoa trăn trở suy nghĩ ghi ghi chép chép, trang trải nợ

đời”. Nguyễn Hoa đã từng nói: “Tôi có lòng chân thành không biết sợ”, và Nguyễn

Trọng Tạo cho rằng: “ Đó chính là lòng chân thành của thi sĩ đã trổ lá, trổ hoa lên

cái cây ngôn ngữ”, và đó cũng là “ cái gốc của người thơ, cái gốc của thơ” [51] .

Đọc thơ Nguyễn Hoa, tác giả Đoan Trang cảm nhận: “Thế giới trong thơ

Nguyễn Hoa là thế giới của cái đẹp, của những mảnh hồi ức, những kỉ niệm ngọt

ngào, những cảnh sắc quê hương … luôn ăm ắp sự sống và tâm trạng. Cảm thức về

cuộc sống và triết lí nhân sinh luôn xuất hiện trong thơ Nguyễn Hoa. Chúng đồng

hành và đan xen nhau gây nên những hiệu quả bất ngờ về cảm xúc và gây ấn

tượng.”… “Có lẽ những tháng năm gia nhập quân ngũ cùng với niềm đam mê triết

học đã trang bị cho Nguyễn Hoa một kinh nghiệm sống khá dày dặn, vì thế trong

những câu thơ của anh, ta có cảm giác như vừa gặp sự tri âm, những lời tự sự được

bật lên bởi những chiêm nghiệm, những suy tư và khát vọng cần được chia sẻ trong

mỗi cuộc đời”… “Cảm hứng chủ đạo và bao trùm trong các bài thơ của Nguyễn

Hoa chính là sự đằm thắm, sâu lắng của cảm xúc, hướng về tình yêu đối với con

người và quê hương” [56].

3

Bước vào thế giới nghệ thuật thơ Nguyễn Hoa, nhà nghiên cứu Hồ Thế Hà

phát hiện: Thơ Nguyễn Hoa là những mảnh vỡ thời gian và nỗi nhớ buốt nhức nỗi

niềm nhân thế, chúng có khả năng vẫy gọi liên chủ thể tiếp nhận và đồng cảm. Nó

như ước muốn của nhà thơ: Ước muốn tôi bài thơ không lặp lại.” [20].

Tác giả Hồ Sĩ Vịnh trong bài viết: Thơ Nguyễn Hoa- Nguồn thơ sáng tạo,

đánh giá: “Thơ Nguyễn Hoa như một cuốn nhật kí của một người lính, sống với quê

hương sông Chu, trải nghiệm với chiều dài đất nước, nhưng tứ thơ của ông không

miên man, kể lể, miêu thuật sự kiện mà đi tìm tâm lí của sự kiện” [59].

Nét độc đáo trong quá trình sáng tác của Nguyễn Hoa chính là thơ ngắn. Nói như

Hồ Sĩ Vịnh “Thơ ngắn có thể là một sở trường của Nguyễn Hoa”. Đã có khá nhiều ý

kiến nhận xét trước những vần thơ lạ, kiệm lời của nhà thơ. Nguyễn Trọng Tạo viết:

“Anh (Nguyễn Hoa) muốn thơ phải tốc độ và anh đã viết ngắn lại những bài thơ có thể

viết dài. Anh không quan niệm tình cảm phải nhiều nước mắt, nên thơ anh là thứ thơ

“nước mắt lặn vào trong”. Và anh trở thành một nhà thơ trọng chữ, kiệm lời.” [51].

Trịnh Thanh Sơn cũng có những đánh giá tương tự về thơ ngắn Nguyễn Hoa:

“Anh kiệm lời trong giao tiếp đã đành, đến kiệm chữ trong thơ mới thực là riết róng

… Vì kiệm lời nên Nguyễn Hoa có ý thức dụng công tinh lọc chữ … Trong những

trường hợp thành công, chữ của Nguyễn Hoa như những tín hiệu, lại như bấm

huyệt, khiến người đọc ngạc nhiên đến sững sờ” [47].

Trần Hoài Anh trong bài viết của mình đã nhận thấy: “với Nguyễn Hoa, chữ

trong thơ không chỉ là kết quả của sự cày xới, mà đó chính là một thân phận, một số

kiếp, một duyên nghiệp được anh gọi là kiếp chữ ... Với Nguyễn Hoa, chữ là hiện

thân của thơ và thơ là hóa thân của chữ” [3].

Nhân đọc thơ ngắn Nguyễn Hoa, Nguyễn Văn Tông nhận xét: “đúng như tên

gọi của tập thơ, gồm toàn những bài thơ ngắn, khổ thơ ngắn và đa phần câu thơ

ngắn, chắt lọc ngôn từ, biến tấu linh hoạt, giàu cảm hứng, thẩm sâu ý tứ, nhà thơ

muốn tạo dựng phong cách mới, rất riêng của mình.” [52].

Tác giả Mai Bá Ấn trong bài viết “Thơ Nguyễn Hoa- Tụ gom thành nhị và

lặng lẽ tỏa hương” (Tạp chí Văn nghệ Hội VHNT Vĩnh Phúc số 11+12 năm 2013) đã

nhận xét: “Thơ Nguyễn Hoa không chú tâm đến màu sắc của những cánh hoa mà

anh chỉ chú tâm đến cái nhị hoa khuất sau những cánh hoa khoe sắc, nơi tụ gom tinh

túy hoa để lặng lẽ tỏa hương dịu dàng trong gió”, “Đọc thơ Nguyễn Hoa, bất luận là

thơ ngắn hay thơ dài, ta vẫn dễ dàng nhận ra những câu thơ, đoạn thơ mà bản thân

4

nó có thể trở thành một đơn vị thơ độc lập, ẩn chứa những thông tin thẩm mỹ đầy

khơi gợi.”; nhận xét về thơ ngắn, tác giả bài viết cũng khẳng định: “Thông thường

những người làm được thơ ngắn hay, tất nhiên họ đã phải trải qua một quá trình liên

tưởng chiêm nghiệm dài cả một đời người. Chính trường liên tưởng rộng này đã đưa

đến cho Nguyễn Hoa những bài thơ ngắn, những đoạn thơ, câu thơ mang tính chắt

lọc cao”, Mai Bá Ấn phát hiện ra “còn có một Nguyễn Hoa thơ văn xuôi, thơ dài bên

cạnh những dòng thơ ngắn với một khả năng liên tưởng rộng…”[6].

Ngoài trường liên tưởng, Mai Bá Ấn đã cho rằng: “Thơ Nguyễn Hoa dễ đọc

và cũng dễ tìm thấy những tứ thơ đọng lại.”[6].

Tác giả Bùi Xuân trong bài viết Như muối ướp nỗi đau tươi mãi, đã khẳng

định: Cái làm nên bản sắc những bài thơ ngắn Nguyễn Hoa chính là sự gắn kết ba

trong một: ý, tứ, chữ. Chữ trong thơ Nguyễn Hoa không làm kiếp phu chữ bình

thường mà hóa thân vào ý và tứ, đồng hành cùng ý và tứ, làm nên giá trị của câu

thơ, bài thơ” [61].

Trong bài viết nhân đọc Thắp xanh niềm tôi (tập thơ của Nguyễn Hoa, NXB

Hội Nhà văn 2013), tác giả Trần Hoàng Vy có nhận xét:Tập thơ mỏng, 65 trang, nhưng

đầy ắp nội lực của một cây bút thơ đã nửa thế kỉ làm thơ chan chứa những tình cảm

sâu lắng, hàm súc những ngôn từ với những ẩn dụ thơ có khi như huyễn mộng nhưng

có khi cũng thực là đời… Năm mươi tư bài thơ, nhà thơ Nguyễn Hoa không lẩy ra

những câu thơ làm đề từ song lại đưa ra ở bìa 4 của tập thơ như một lập ngôn: “Hoa

trong vườn ngủ hết/ Còn thức hoa bóng đèn/ Sương gió lùa điệp điệp/ Vẫn đốt lòng

mình lên”… Nguyễn Hoa “Vẫn đốt lòng mình lên qua hình tượng một loại hoa gọi tên

là “hoa bóng đèn” (hoa đăng) để soi tỏ cõi mình, cõi đời và cõi thơ”[ 60].

Không chỉ thành công ở thơ ngắn, Nguyễn Hoa còn viết khá nhiều thơ dài.

Hồ Sĩ Vịnh đã phát hiện: “Nguyễn Hoa có nhiều tiền đề, thi hứng để viết trường

ca” [59]…Tập thơ Máy bay đang bay và những bài thơ khác là một tập thơ được

khá nhiều bạn yêu thơ chú ý. Tác giả Hà Đức Ái trong bài viết Máy bay đang bay

hay người bay.. đã cảm nhận: “thật ngỡ ngàng, sửng sốt khi đọc tập thơ mới của

Nguyễn Hoa… Chỉ gói gọn trong 20 bài thơ mà có đến 118 trang in. Bài thơ dài

nhất 19 trang, còn bài ngắn nhất 2 trang nhưng có đến 30 câu…”

Tác giả Bùi Xuân cũng đã nhận xét về tập thơ này: “Tôi thấy Nguyễn Hoa như

có sẵn một niềm tin vững chắc, như anh tin “đường thơ còn dài”. Đọc bài thơ “Máy

bay đang bay” như thấy được cái bỡ ngỡ, dễ thương khi ngồi trong khoang bay, nhưng