Đặc điểm của các địa danh thuộc huyện Võ Nhai (Thái Nguyên) từ góc độ Văn hóa

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

-------

TRƢƠNG THỊ MỲ

ĐẶC ĐIỂM CỦA CÁC ĐỊA DANH

THUỘC HUYỆN VÕ NHAI (THÁI NGUYÊN)

TỪ GÓC ĐỘ VĂN HOÁ

CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC

MÃ SỐ: 60 22 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

THÁI NGUYÊN - NĂM 2009

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

-------

TRƢƠNG THỊ MỲ

ĐẶC ĐIỂM CỦA CÁC ĐỊA DANH

THUỘC HUYỆN VÕ NHAI (THÁI NGUYÊN)

TỪ GÓC ĐỘ VĂN HOÁ

CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC

MÃ SỐ: 60 22 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC

PGS. TS. NGUYỄN ĐỨC TỒN

THÁI NGUYÊN, NĂM 2009

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các

kết quả trong luận văn là trung thực và chƣa từng đƣợc công bố trong

bất cứ công trình nào.

Tác giả luận văn

Trương Thị Mỵ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

LỜI CẢM ƠN

Luận văn này hoàn thành dưới sự hướng dẫn tận tình của của PGS. TS

Nguyễn Đức Tồn. Em xin gửi đến thầy lời cảm ơn sâu sắc.

Luận văn là kết quả của một quá trình học tập. Vì vậy em xin bày tỏ

lòng biết ơn đến những người Thầy, người Cô đã giảng dạy các chuyên đề

Cao học cho lớp Ngôn ngữ khóa 2007-2009.

Tôi xin được gửi lời cảm ơn đến bạn bè, đồng nghiệp, đặc biệt là các

em học sinh các trường THPT và nhân dân huyện Võ Nhai (Thái Nguyên),

những người đã giúp đỡ tôi nhiệt tình trong quá trình thực hiện luận văn.

Tác giả luận văn

Trương Thị Mỵ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

MỤC LỤC

Trang

MỞ ĐẦU.................................................................................................................................................8

I. TÍNH THỜI SỰ CỦA ĐỀ TÀI...................................................................................8

II. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGIÊN CỨU .............................................................9

1. Mục đích nghiên cứu ...........................................................................9

2. Nhiệm vụ nghiên cứu...........................................................................9

III. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ ..................................................................................10

1. Tình nghiên cứu địa danh trên thế giới...............................................10

2. Tình hình nghiên cứu địa danh ở Việt Nam .......................................12

3. Vấn đề nghiên cứu địa danh của Võ Nhai ..........................................15

IV. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU................................................15

1. Đối tƣợng nghiên cứu ........................................................................15

2. Phạm vi nghiên cứu ...........................................................................16

V. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN ..................................................................16

VI. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...............................................................16

VII. KẾT CẤU CỦA LUẬN VĂN ...................................................................17

Chƣơng 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT VỀ ĐỊNH DANH VÀ

ĐỊA DANH HỌC.....................................................................................................18

1.1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ ĐỊNH DANH NGÔN NGỮ .................................18

1.2. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ THUYẾT VỀ ĐỊA DANH ........................................21

1.2.1. Định nghĩa về địa danh ................................................................21

1.2.2. Phân loại địa danh theo tiêu chí tự nhiên và không tự nhiên.........22

1.2.3. Vị trí địa danh học trong ngôn ngữ học ........................................23

1.2.4. Hƣớng tiếp cận và phát triển khi nghiên cứu địa danh Việt Nam .24

1.3.ĐẶC ĐIỂM CỦA ĐỊNH DANH NÓI CHUNG VÀ ĐỊA DANH NÓI RIÊNG.....24

1.3.1. Về nguồn gốc của các định danh..................................................24

1.3.2. Về kiểu ngữ nghĩa của các định danh...........................................25

1.3.3. Cách thức biểu thị của các định danh ...........................................26

1.4. TIỂU KẾT CHƢƠNG 1.........................................................................29

Chƣơng 2: NHỮNG ĐẶC ĐIỂM ĐỊNH DANH CỦA ĐỊA DANH

VÕ NHAI....................................................................................................................31

2.1. VẤN ĐỀ TƢ LIỆU THỰC TẾ CỦA ĐỊA BÀN, ĐỊA DANH VÕ NHAI...........31

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

2.1.1. Điều kiện tự nhiên và xã hội của huyện Võ Nhai............................31

2.1.2. Phân loại địa danh Võ Nhai theo tiêu chí tự nhiên- không tự nhiên .37

2.2. ĐẶC ĐIỂM ĐỊNH DANH CỦA CÁC ĐỊA DANH THUỘC VÕ NHAI............39

2.2.1. Xét theo nguồn gốc ngôn ngữ..........................................................39

2.2.2. Đặc điểm của các địa danh thuộc Võ Nhai xét theo kiểu ngữ

nghĩa của chúng ........................................................................................43

2.2.3. Đặc điểm của các địa danh thuộc Võ Nhai xét theo cách thức biểu thị

của chúng ..................................................................................................44

2.2.4 Đặc điểm việc chọn đặc trƣng làm cơ sở cho việc đặt các địa danh

thuộc Võ Nhai............................................................................................51

2.3. KIỂU MÔ HÌNH CẤU TẠO PHỨC THỂ ĐỊA DANH VÕ NHAI ...................53

2.3.1 Mô hình cấu trúc phức thể địa danh Võ Nhai ...................................53

2.3.2. Phân tích thành tố chung trong phức thể địa danh Võ Nhai ............55

2.4.2. Đặc điểm một số kiểu cấu tạo của địa danh Võ Nhai do các

phƣơng thức định danh chi phối................................................................70

2.5. TIỂU KẾT CHƢƠNG 2 .........................................................................75

Chƣơng 3: ĐẶC TRƢNG VĂN HOÁ CỦA ĐỊA DANH VÕ NHAI ...............79

3.1 MỘT VÀI VẤN ĐỀ VỀ VĂN HOÁ VÀ NGÔN NGỮ ..................................79

3.2. ĐẶC TRƢNG VĂN HOÁ THỂ HIỆN TRONG ĐỊA DANH VÕ NHAI............82

3.2.1. Đặc trƣng văn hoá đƣợc thể hiện qua thành tố ngôn ngữ .................82

3.2.2. Sự thể hiện các dạng tồn tại của văn hoá trong địa danh Võ Nhai ...87

3.3. MỘT VÀI NHẬN VỀ ĐẶC ĐIỂM CỦA ĐỊA DANH VÕ NHAI SO VỚI

BẮC KẠN...................................................................................................96

3.4. TIỂU KẾT CHƢƠNG 3 .........................................................................99

KẾT LUẬN .............................................................................................................. 102

TÀI LIỆU THAM KHẢO..................................................................................... 108

PHỤ LỤC.................................................................................................................. 113

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6

DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT

1. Quy ƣớc về cách viết tắt trong địa danh các xã, thị trấn

- BL: Bình Long

- ĐC: Thị trấn Đình Cả

- DT: Dân Tiến

- LH: La Hiên

- LT: Lâu Thƣợng

- LM: Liên Minh

- NT: Nghinh Tƣờng

- PT: Phú Thƣợng

- PG: Phƣơng Giao

- SM: Sảng Mộc

- TS: Thần Sa

- TN: Thƣợng Nung

- TX: Tràng Xá

- VC: Vũ Chấn

2. Quy ƣớc về cách viết tắt trong loại hình địa danh

- ĐDCTGT: Địa danh các công trình giao thông

- ĐDCTXD: Địa danh các công trình xây dựng

- ĐDCTNT: Địa danh các công trình nhân tạo

- ĐDĐHTN: Địa danh địa hình tự nhiên

- ĐDĐVDC: Địa danh đơn vị dân cƣ

- ĐVDCHC: Địa danh các đơn vị dân cƣ do chính quyền hành chính đặt

- ĐVDCPK: Địa danh các đơn vị dân cƣ có từ thời chính quyền phong kiến

- SD: Sơn danh

- TD: Thủy danh

- ĐDVĐN: Địa danh các vùng đất nhỏ phi dân cƣ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

7

DANH MỤC CÁC BIỂU BẢNG

Bảng 2.1. Kết quả thu thập địa danh huyện Võ Nhai

Bảng 2.2. Kết quả thống kê theo nguồn gốc ngôn ngữ các yếu tố

Bảng 2.3. Kết quả thống kê cấu tạo của thành tố chung trong địa

danh Võ Nhai

Bảng 2.4. Kết quả thống kê sự phân bố của thành tố chung khi chuyển

hóa thành các yếu tố trong địa danh

Bảng 2.5. Thống kê địa danh Võ Nhai theo kiểu cấu tạo

DANH MỤC CÁC MÔ HÌNH SƠ ĐỒ

Mô hình 2.1. Sự phân bố các loại hình ở địa danh Võ Nhai

Mô hình 2.2. Số lƣợng các loại hình địa danh theo nguồn gốc ngôn ngữ

Mô hình 2.3.Mô hình cấu trúc phức thể địa danh Võ Nhai

Mô hình 2.4. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh khi thành tố chung

chuyển hóa thành yếu tố thứ nhất trong địa danh

Mô hình 2.5. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh khi thành tố chung

chuyển hóa thành yếu tố thứ hai trong địa danh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

8

MỞ ĐẦU

I. TÍNH THỜI SỰ CỦA ĐỀ TÀI

1.Mỗi sự vật hiện tƣợng trong thế giới khách quan đều có tên gọi cụ

thể, đó có thể là tên làng, tên núi, tên sông, tên những vật dụng….những tên

gọi đó đều do con ngƣời đặt tên và mỗi tên gọi của đối tƣợng này phải có giá

trị khu biệt nó với những cái khác. Những tên gọi đó là những tên riêng, mà

việc nghiên cứu về chúng đã hình thành nên một chuyên ngành riêng gọi là

Danh xƣng học. Danh xƣng học nghiên cứu tên ngƣời đƣợc gọi là Nhân danh

học, còn nghiên cứu tên gọi của đối tƣợng địa lí thì là Địa danh học. Nghiên

cứu địa danh là một lĩnh vực quan trọng và cần thiết trong ngôn ngữ học

truyền thống cũng nhƣ trong ngôn ngữ học hiện đại. Việc nghiên cứu địa danh

nói chung, các địa danh của một địa phƣơng nói riêng, sẽ giúp chúng ta hiểu

đƣợc ngôn ngữ của một dân tộc nói chung, ngôn ngữ đƣợc sử dụng ở một

vùng miền nói riêng.

2. Nghiên cứu địa danh cũng là một trong những bộ môn Ngôn ngữ học

góp phần nghiên cứu văn hoá một vùng lãnh thổ, một trong những vấn đề

quan trọng đang đƣợc đặt ra hiện nay. Nghiên cứu địa danh của một ngôn ngữ

cũng nhƣ của một địa phƣơng đồng thời cũng giúp hiểu đƣợc đặc điểm văn

hoá - lịch sử của một dân tộc hoặc của công đồng cƣ dân địa phƣơng nhƣ lớp

trầm tích đọng lại trong các địa danh của họ. Chẳng hạn, nếu một địa danh có

nguồn gốc Môn – Khơme hoặc Tày - Thái thì chủ thể xa xƣa của vùng đất ấy

là cộng đồng ngƣời Môn – Khơme hoặc ngƣời Tày - Thái …và kèm theo đó

là những đặc điểm văn hoá của họ đƣợc thể hiện qua chất liệu ngôn ngữ của

vùng này.

3. Nghiên cứu địa danh Võ Nhai góp phần làm sáng tỏ mối quan hệ

giữa văn hoá và ngôn ngữ trong một vùng lãnh thổ nói chung và của Võ Nhai

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

9

nói riêng, qua đó có thể hiểu thêm đƣợc sự phát triển của tiếng Việt trong mối

quan hệ vơí các tiếng địa phƣơng thuộc các lĩnh vực ngữ âm, từ vựng, ngữ

pháp qua các thời kì, giai đoạn khác nhau.

4. Võ Nhai là một vùng quê cách mạng nên rất cần tìm hiểu về lịch sử,

văn hoá của địa phƣơng nơi đây nhằm giới thiệu và giáo dục lòng yêu nƣớc

và tinh thần cách mạng cho thế hệ trẻ Việt Nam hôm nay và mai sau. Hiện

nay chƣa có một công trình nào nghiên cứu một cách đầy đủ, toàn diện và có

hệ thống về địa danh Võ Nhai dƣới góc độ ngôn ngữ - văn hoá. Do tầm quan

trọng, ý nghĩa của vấn đề, luận văn đã chọn đối tƣợng địa danh của Võ Nhai

để nghiên cứu.

II. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGIÊN CỨU

1. Mục đích nghiên cứu

Mục đích nghiên cứu của luận văn là tìm hiểu những đặc điểm của địa

danh Võ Nhai về các phƣơng diện khác nhau: ngôn ngữ, văn hoá, lịch

sử,v.v…, nhằm làm nổi bật những đặc điểm về phƣơng thức định danh từ góc

độ ngôn ngữ - văn hoá, qua đó làm sáng tỏ truyền thống lịch sử - văn hoá của

địa phƣơng.

Việc nghiên cứu đặc điểm của hệ thống địa danh Võ Nhai cũng nhằm

góp phần xây dựng bộ môn địa danh học vốn chƣa đƣợc phát triển ở

Việt Nam, đồng thời phục vụ cho việc viết cuốn dƣ địa chí, sổ tay địa danh

của huyện.

2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Để đạt đƣợc mục đích đã nêu, luận văn cần giải quyết các nhiệm vụ

nghiên cứu sau đây:

- Nghiên cứu các vấn đề lí thuyết về định danh, danh học nói chung, về

địa danh nói riêng, và vấn đề đặc trƣng văn hoá của địa danh để làm cơ sở cho

việc nghiên cứu tiếp theo;

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

10

- Tiến hành điều tra điền dã, khảo sát thực tế, thu thập tất cả các địa

danh thuộc các loại hình, đối tƣợng địa lí khác nhau đƣợc phân bố và tồn tại

trong phạm vi địa bàn huyện Võ Nhai;

- Thống kê, phân loại và phân tích, miêu tả hệ thống địa danh Võ Nhai

theo các tiêu chí danh học, sau đó rút ra những nhận xét về mặt đặc điểm cấu

tạo, phƣơng thức định danh, nguồn gốc ngôn ngữ và các yếu tố cấu tạo nên

địa danh;

- Tìm hiểu các đặc điểm văn hoá - lịch sử còn đƣợc tàng trữ trong hệ

thống địa danh của vùng dân cƣ này.

III. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ

1. Tình hình nghiên cứu địa danh trên thế giới

Địa danh là những từ ngữ đƣợc dùng làm tên riêng của các đối tƣợng

địa lí cụ thể có vị trí xác định trên bề mặt trái đất. Đối tƣợng này có thể là đối

tƣợng địa lí tự nhiên hay nhân tạo. Vấn đề nghiên cứu địa danh đã đƣợc ngôn

ngữ học thế giới quan tâm nghiên cứu từ rất sớm. Từ đầu Công nguyên ở

phƣơng Đông đã diễn ra giai đoạn khởi nguồn. Thao tác chủ yếu ở giai đoạn

này là ghi chép, sƣu tập, tổng hợp và giải thích về cách đọc, về ý nghĩa của

địa danh.Tiêu biểu nhƣ các tác phẩm Hán thư ghi chép đƣợc hơn 4000 địa

danh, Thuỷ kinh chú đề cập trên 20 000 địa danh, số đƣợc giải thích là khoảng

2300 địa danh.

Ở phƣơng Tây bộ môn địa danh học bắt đầu đƣợc nghiên cứu nhiều từ

cuối thế kỉ XIX, nhƣng trên thực tế nó đã xuất hiện từ trƣớc. Trong Thánh

Kinh của Thiên chúa giáo cũng thu thập đƣợc rất nhiều địa danh. Cuối thế kỉ

XIX, đầu thế kỉ XX là thời điểm nở rộ các công trình nghiên cứu về địa danh

và đã mang tính chất lí luận cao. Tiêu biểu là các cuốn “Địa lí từ nguyên

học”(1835) của T.A. Gibson hƣớng đến một danh sách phân loại về từ ngữ

thƣờng gặp nhƣ tiền tố, hậu tố trong phức thể của tên địa lí; cuốn “ Từ và các

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

11

địa điểm hay sự minh hoạ có tính nguyên lai về lịch sử, dân tộc học và địa lí

học” (1864) của I ssac Taylor; cuốn “Địa danh học” (1872) của J.J. Egli; cuốn

“Địa danh học” (1903) của J. W. Nagh.

Từ đầu thế kỉ XX có thêm nhiều công trình nghiên cứu đi sâu về địa

danh. Ví dụ nhƣ cuốn “Nguồn gốc và sự phát triển địa danh” (1926) của A.

Dauzat, “Các tên gọi, một khảo sát về việc đặt tên địa điểm” (1958) của

George, “Thực hành địa danh học” (1977) của P. E. Raper. Ngoài ra còn có

hàng loạt công trình của các nhà địa danh học Nga đặt nền tảng đầu tiên cho

việc xây dựng hệ thống lí luận về địa danh học. Đó là E.M.Murzaev với

“Những khuynh hướng nghiên cứu địa danh học”, A.Kapenko với tác phẩm

“Bàn về địa danh học đồng đại”, hay “Những nguyên tắc cơ bản của công

tác nghiên cứu địa danh” của A.I.Popôv, đặc biệt là công trình “Địa danh học

là gì” của A.V. Superanskaja [30] đã mang lại những định hƣớng mới cho

việc nghiên cứu địa danh, tạo ra những giá trị nhất định trong quá trình phát

triển của địa danh học.

Trong quá trình tìm hiểu địa danh, các nhà nghiên cứu đã có rất nhiều

cách phân loại địa danh khác nhau. Đáng chú ý là cách phân loại của các nhà

địa danh học Nga dựa vào đối tƣợng mà địa danh biểu thị. Chẳng hạn, G. L.

Somolisnaja và M.V. Gorbanevskij đã chia địa danh thành 4 loại:

1. Phƣơng danh: Tên các địa phƣơng.

2. Sơn danh: Tên núi, gò, đồi…

3. Thuỷ danh: Tên các dòng chảy nhƣ hồ. vũng…

4. Phố danh: Tên các đối tƣợng trong thành phố.

A. V. Superanskaja (1985) trong cuốn “Địa danh là gì” [ 30, tr.3] lại

chia địa danh thành 8 loại:

1. Tên gọi của các điểm dân cƣ;

2. Tên gọi các con sông;