Các biện pháp thay thế cho hình phạt áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội trong luật hình sự năm 2015

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH

TRẦN NGỌC LAN TRANG

CÁC BIỆN PHÁP THAY THẾ

CHO HÌNH PHẠT ÁP DỤNG ĐỐI VỚI

NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI

TRONG BỘ LUẬT HÌNH SỰ NĂM 2015

LUẬN VĂN THẠC SĨ

CHUYÊN NGÀNH LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ

TP HỒ CHÍ MINH – NĂM 2017

TRẦN NG

Ọ

C LAN TRANG LU

Ậ

T HÌNH

S

Ự VÀ

T

Ố

T

ỤNG HÌNH

S

Ự KHOÁ 19-20

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

CÁC BIỆN PHÁP THAY THẾ

CHO HÌNH PHẠT ÁP DỤNG ĐỐI VỚI

NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI

TRONG BỘ LUẬT HÌNH SỰ NĂM 2015

Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng Hình sự

Mã số: 60380104

Người hướng dẫn khoa học: TS. Hoàng Thị Tuệ Phương

Học viên: Trần Ngọc Lan Trang

Lớp Cao học Luật Hình sự khoá 19-20

Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2017

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn “Các biện pháp thay thế cho hình phạt áp dụng đối

với người chưa thành niên phạm tội trong Bộ luật Hình sự năm 2015” là công trình

nghiên cứu khoa học do bản thân tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của TS.

Hoàng Thị Tuệ Phương.

Các nội dung nghiên cứu và kết quả trong luận văn này là trung thực và chưa

từng được ai công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào trước đây. Trong quá

trình nghiên cứu, luận văn có kế thừa các quan điểm, ý kiến khoa học của những nhà

nghiên cứu đã từng thực hiện về vấn đề tư pháp người chưa thành niên, và những

thông tin này khi được sử dụng đến đều được thể hiện một cách trung thực, có trích

dẫn nguồn đầy đủ trong luận văn.

Tp. Hồ Chí Minh, ngày ... tháng ... năm 2017

Tác giả luận văn

TRẦN NGỌC LAN TRANG

BẢNG CÁC TỪ NGỮ VIẾT TẮT

§ BLHS : Bộ luật Hình sự

§ BR : Beijing Rules – Quy tắc Bắc Kinh năm 1985

§ CRC : Convention on the Rights of the Child - Công ước quốc tế về Quyền

trẻ em năm 1989

§ ICCPR : International Convenant on Civil and Political Rights - Công ước

quốc tế về các quyền dân sự và chính trị năm 1966

Mục lục

LỜI MỞ ĐẦU.......................................................................................................................1

CHƯƠNG 1: LÝ LUẬN VỀ NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI TRONG

LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM QUA CÁC QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN......................10

1.1. Quan điểm về người chưa thành niên phạm tội theo quy định của BLHS năm

1985 và 1999...................................................................................................................10

1.2. Sự xuất hiện của “tư pháp người chưa thành niên” tại Việt Nam và quan điểm

của pháp luật quốc tế ....................................................................................................14

1.2.1. Sự xuất hiện của “tư pháp người chưa thành niên” tại Việt Nam ................14

1.2.2. Quan điểm của pháp luật quốc tế.....................................................................17

1.3. Quan điểm về người chưa thành niên phạm tội theo quy định của BLHS năm

2015 sửa đổi bổ sung năm 2017....................................................................................25

CHƯƠNG 2: CÁC QUY ĐỊNH LIÊN QUAN ĐẾN CÁC BIỆN PHÁP THAY THẾ

CHO HÌNH PHẠT ÁP DỤNG ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI

VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG.............................................................................................34

2.1. Nguyên tắc áp dụng các biện pháp thay thế cho hình phạt................................34

2.2. Các biện pháp giám sát, giáo dục..........................................................................46

2.2.1. Khiển trách.......................................................................................................47

2.2.2. Hoà giải tại cộng đồng.....................................................................................49

2.2.3. Giáo dục tại xã, phường, thị trấn.....................................................................52

2.3. Biện pháp tư pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng.............................................54

Chương 3: MỘT SỐ ĐỀ XUẤT, KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN CÁC QUY ĐỊNH

LIÊN QUAN ĐẾN CÁC BIỆN PHÁP THAY THẾ CHO HÌNH PHẠT ÁP DỤNG

ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI.................................................59

KẾT LUẬN.........................................................................................................................67

[1]

LỜI MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Việt Nam ký kết và phê chuẩn Công ước quốc tế về các quyền dân sự và

chính trị (năm 1966) vào năm 1982 và Công ước quốc tế về Quyền trẻ em (năm 1989)

vào năm 1990. Đây là các văn bản pháp lý quốc tế mang tính ràng buộc trách nhiệm

và quy định tất cả các quốc gia thành viên phải tôn trọng, thực hiện để đảm bảo các

quyền dân sự, chính trị của con người nói chung và đảm bảo trẻ em được hưởng tất

cả các quyền mà Công ước đã quy định. Trong Công ước Quốc tế về các quyền dân

sự và chính trị năm 19661 có ghi nhận tại Điều 14 khoản 4 như sau: “Tố tụng áp dụng

đối với những người chưa thành niên phải xem xét tới độ tuổi của họ và mục đích

thúc đẩy sự phục hồi nhân cách của họ”. Từ chuẩn mực chung này, Công ước quốc

tế về Quyền trẻ em năm 19892 đã quy định các chuẩn mực riêng về người chưa thành

niên phạm tội, cụ thể tại các điều khoản sau: điểm b Điều 37: “Không trẻ em nào bị

tước quyền tự do một cách bất hợp pháp hoặc tùy tiện. Việc bắt, giam giữ hoặc bỏ tù

trẻ em phải được tiến hành phù hợp với pháp luật và chỉ được coi là biện pháp cuối

cùng và áp dụng trong thời hạn thích hợp ngắn nhất”; Điều 40 khoản 1: “Các quốc

gia thành viên công nhận quyền của mọi trẻ em bị tình nghi, bị cáo buộc tội hay bị

xác nhận là có vi phạm luật hình sự được đối xử theo cách thức phù hợp với việc thúc

đẩy nhận thức của trẻ em về nhân cách và phẩm giá vốn có, một cách thức tăng

cường sự tôn trọng của trẻ em đối với những quyền và tự do cơ bản của người khác

và có tính đến độ tuổi của trẻ em cũng như mong muốn thúc đẩy sự tái hòa nhập của

trẻ và giúp trẻ em đảm đương một vai trò có tính chất xây dựng trong xã hội”; điểm

b khoản 3 điều 40: “Bất kỳ khi nào thấy thích hợp và cần thiết cần đề ra các biện

pháp xử lý những trẻ em vi phạm pháp luật hình sự mà không phải sử dụng đến thủ

tục tư pháp, miễn là các quyền con người và những bảo vệ pháp lý được tôn trọng

đầy đủ”. Khác với tư pháp hình sự đối với người đã thành niên, các biện pháp xử lý

đối với người chưa thành niên phạm tội đề cập trong các Công ước quốc tế này đều

1

Tên tiếng Anh: International Covenant on Civil and Political Rights (viết tắt: ICCPR) là một công

ước quốc tế do Đại Hội đồng Liên Hiệp Quốc thông qua ngày 16 tháng 12 năm 1966 và có hiệu lực

từ ngày 23 tháng 3 năm 1976, nêu tổng quan các quyền dân sự và chính trị cơ bản của con người.

2 Tên tiếng Anh: Committee on the Right of the Child (viết tắt: CRC) là một công ước quốc tế do Đại

Hội đồng Liên Hiệp Quốc thông qua ngày 20 tháng 11 năm 1989 và có hiệu lực từ ngày 02 tháng 09

năm 1990, quy định các quyền dân sự, chính trị, kinh tế, xã hội và văn hóa của trẻ em.

[2]

hướng đến mục tiêu nhằm thúc đẩy sự phục hồi nhân cách, bởi người chưa thành niên

đang trong độ tuổi phát triển về mặt nhận thức nên rất cần những sự uốn nắn mang

tính chất giáo dục. Điều này cho thấy rằng mục tiêu xử lý hành vi phạm tội và phòng

ngừa tội phạm rõ ràng không phải là mục tiêu hàng đầu và được ưu tiên trong tư pháp

người chưa thành niên phạm tội.

Bàn về vấn đề tư pháp người chưa thành niên phạm tội ở Việt Nam, trong

các văn bản mang tính chất chỉ đạo của Nhà nước, dù không trực tiếp nhưng xu hướng

chung có nói đến quyền con người, trong đó nhấn mạnh việc thực hiện cam kết quốc

tế. Trong Nghị quyết 48-NQ/TW ngày 24/05/2005 về Chiến lược xây dựng và hoàn

thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020 có đề

ra một trong những quan điểm chỉ đạo là xây dựng và hoàn thiện pháp luật về bảo

đảm quyền con người, cụ thể là “củng cố cơ sở pháp lý về trách nhiệm của các cơ

quan nhà nước trong việc xây dựng, ban hành kịp thời, đồng bộ và tổ chức thực thi

pháp luật, các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên về quyền con người, quyền

công dân trong các lĩnh vực dân sự, chính trị, kinh tế, văn hóa – xã hội”.

3 Nghị quyết

49-NQ/TW ngày 02/06/2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến

năm 2020 đã xác định một trong những phương hướng cải cách tư pháp là “hoàn

thiện các thủ tục tố tụng tư pháp, bảo đảm tính đồng bộ, dân chủ, công khai, minh

bạch, tôn trọng và bảo vệ quyền con người”. Hiện nay, vấn đề cải cách hệ thống tư

pháp người chưa thành niên theo hướng phù hợp với Công ước quốc tế về Quyền trẻ

em và các chuẩn mực quốc tế ngày càng được thừa nhận rộng rãi ở Việt Nam, trong

đó có việc thúc đẩy xử lý chuyển hướng và tư pháp phục hồi. Theo đó, những hành

vi vi phạm pháp luật nhỏ do người chưa thành niên thực hiện được giải quyết một

cách không chính thức thông qua hòa giải, đặt người chưa thành niên dưới sự giám

sát của cha mẹ hoặc nhà trường hoặc giao cho dòng họ quản lý thay vì áp dụng các

hình thức xử lý hành chính hay khởi tố vụ án hình sự. Các nguyên tắc tư pháp phục

hồi nói chung được chấp nhận tốt và có một số yếu tố của tư pháp phục hồi hiện được

vận dụng để giải quyết các hành vi vi phạm pháp luật nhỏ của người chưa thành niên

thông qua cảnh sát, tổ trưởng dân phố hoặc các tổ viên tổ hòa giải

4

.

Liên quan đến tư pháp người chưa thành niên, pháp luật hình sự hiện hành

quy định chính thức về vấn đề người chưa thành niên phạm tội tại Điều 69 BLHS

3 Tác giả nhấn mạnh.

4 Bộ Lao động – Thương binh và xã hội - Vụ Pháp chế (2012), Tài liệu tập huấn Tư pháp người chưa

thành niên, NXB Lao động, tr.137.

[3]

năm 1999 về “Nguyên tắc xử lý đối với người chưa thành niên phạm tội” và Điều 70

BLHS năm 1999 về “Các biện pháp tư pháp áp dụng đối với người chưa thành niên

phạm tội”. Trong khi đòi hỏi của các văn bản pháp luật quốc tế mà Việt Nam là thành

viên cũng như định hướng tiến bộ của nhà nước, thì thực tiễn tư pháp người chưa

thành niên phạm tội tại Việt Nam trong đó bao gồm thực tiễn xử lý người chưa thành

niên phạm tội bằng cách áp dụng các biện pháp tư pháp tại điều 70 thay thế hình phạt

lại tỏ ra không được khả quan như vậy. Theo Báo cáo đánh giá tác động của Dự án

BLHS sửa đổi năm 20155 “Kết quả các Báo cáo thống kê tổng hợp của Công an, Viện

Kiểm sát, Toà án nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương về việc miễn

truy cứu trách nhiệm hình sự theo Khoản 2 Điều 69 cho thấy, việc miễn trách nhiệm

hình sự theo quy định tại Khoản 2 Điều 69 đối với người chưa thành niên phạm tội

đã được các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng trong tư pháp hình sự tuy chưa phải

là phổ biến. Số liệu từ các báo cáo cho thấy số lượng bị can, bị cáo chưa thành niên

phạm tội được miễn trách nhiệm hình sự vào giao cho cơ quan, tổ chức, gia đình

giám sát, giáo dục chiếm tỉ lệ rất nhỏ và giảm dần theo giai đoạn tố tụng (cơ quan

điều tra khoảng 2,7%, Viện Kiểm sát 1,4% và Toà án là 0,05%)”. Theo Báo cáo tổng

kết thực tiễn 11 năm thi hành BLHS năm 1999 trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh

của Ủy ban nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh,6 tình hình áp dụng biện pháp tư pháp

giáo dục tại phường, xã và đưa vào trường giáo dưỡng đối với người chưa thành niên

phạm tội thời gian qua hầu như chưa được thực hiện. Theo hướng giải quyết phổ biến

hiện nay, Tòa án thường chọn giải pháp là áp dụng hình phạt tù nhưng cho hưởng án

treo đối với người chưa thành niên phạm tội. Bên cạnh đó, trong một nghiên cứu gần

đây về thực tiễn áp dụng biện pháp tư pháp quy định tại điều 70 BLHS năm 1999,

sửa đổi bổ sung năm 2009, đã được tiến hành ở một số địa phương như thành phố Hồ

Chí Minh, thành phố Châu Đốc - tỉnh An Giang, huyện Cần Giuộc - tỉnh Long An,

thành phố Cao Lãnh - tỉnh Đồng Tháp trong khoảng thời gian từ năm 2006 đến năm

2013. Nghiên cứu này đã chỉ ra rằng hầu hết các Tòa án đều không áp dụng biện pháp

tư pháp quy định tại Điều 70 BLHS.

7 Một trong những lý do được dùng để giải thích

cho thực trạng này là vì sự mâu thuẫn trong việc thể hiện nguyên tắc xử lý hình sự

5 Xem Bộ Tư pháp (2015), Báo cáo đánh giá tác động của Dự án Bộ luật Hình sự sửa đổi, tr.35.

6 Xem Tài liệu Hội nghị toàn quốc Tổng kết thi hành Bộ luật Hình sự năm 1999 (2014), Bộ Tư pháp,

Hà Nội.

7 Xem Trương Thị Hương Huệ và những người khác (2014), “Thực trạng áp dụng biện pháp tư pháp

quy định tại điều 70 BLHS đối với người chưa thành niên phạm tội”, Nghiên cứu khoa học của sinh

viên, Đại học Luật TP.HCM, tr.18-22.

[4]

đối với người chưa thành niên phạm tội tại Điều 69 BLHS. Khi phải lựa chọn áp dụng

biện pháp tư pháp hay hình phạt cho người chưa thành niên phạm tội, khả năng người

áp dụng pháp luật chọn lựa giải pháp an toàn để đảm bảo tính cưỡng chế hình sự sẽ

cao hơn. Như vậy, qua gần 15 năm tính từ thời điểm BLHS năm 1999 có hiệu lực,

chúng ta thấy rằng vẫn còn những quy định về biện pháp tư pháp thay thế cho hình

phạt áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội chưa được áp dụng vào thực

tiễn.

Bàn về chính sách xử lý hình sự người chưa thành niên phạm tội theo hướng

đề cao hiệu quả phòng ngừa và tính hướng thiện này cho phù hợp với tinh thần của

Công ước quốc tế về Quyền trẻ em, một trong những nội dung đáng được quan tâm

đó chính là nghiên cứu bổ sung quy định áp dụng biện pháp xử lý thay thế biện pháp

hình sự. Theo đó, trong quá trình xây dựng Dự án BLHS (sửa đổi) năm 2015, Ban

soạn thảo cũng đã cân nhắc nghiên cứu về vấn đề này và đã có cách nhìn nhận khá

mới trong các bản dự thảo BLHS năm 2015 và dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung BLHS

năm 2015. Cụ thể BLHS năm 2015 đã có quy định mới về các biện pháp giám sát,

giáo dục áp dụng trong trường hợp được miễn trách nhiệm hình sự và biện pháp tư

pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội.

Chính vì những sự phân tích nêu trên, tác giả quyết định chọn đề tài “Các

biện pháp thay thế cho hình phạt áp dụng đối với người chưa thành niên phạm

tội trong Bộ luật Hình sự năm 2015” để làm đề tài nghiên cứu của mình. Tác giả

mong muốn rằng công trình nghiên cứu này sẽ hoàn thiện dần các quy định về nguyên

tắc xử lý người chưa thành niên phạm tội theo hướng áp dụng biện pháp thay thế cho

hình phạt để nội luật hóa cam kết trong Công ước quốc tế mà Việt Nam tham gia và

theo đúng quan điểm của nhà nước về tư pháp người chưa thành niên phạm tội.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Liên quan đến vấn đề Biện pháp thay thế cho hình phạt áp dụng đối với người

chưa thành niên phạm tội, qua quá trình khảo sát, tôi thấy rằng đã có các công trình

nghiên cứu như sau:

- Lương Trung Vân Nhi (2004), “Các biện pháp tư pháp trong bộ luật hình

sự năm 1999 - Lý luận và thực tiễn”, luận văn cử nhân, trường ĐH Luật TPHCM.

Luận văn đưa ra những vấn đề lý luận cơ bản về các biện pháp tư pháp nói chung như

khái niệm, đặc điểm, vai trò và mục đích của các biện pháp. Bên cạnh đó phân tích

các quy định của pháp luật hiện hành về các biện pháp này. Về phần thực tiễn, tác giả

[5]

có phân tích một vài bản án để đưa ra bất cập và phương hướng giải quyết. Tuy nhiên,

theo tôi đánh giá, luận văn này chỉ dừng lại ở việc phân tích các quy định pháp luật

nói chung chứ chưa có sự phân tích một cách sâu sắc về các biện pháp này và cũng

chưa làm rõ bản chất của biện pháp tư pháp dưới góc độ hình sự khác gì so với pháp

luật hành chính. Qua báo cáo công tác xét xử sơ thẩm hình sự năm 2003 của Tòa án

nhân dân TP Hồ Chí Minh, toàn bộ người chưa thành niên phạm tội do Tòa án

TPHCM xét xử đều bị áp dụng hình phạt tù.

- Huỳnh Quang Lâm (2009), “Các biện pháp tư pháp trong Bộ luật hình sự

1999 lý luận và thực tiễn”, luận văn cử nhân, trường ĐH Luật TPHCM. Luận văn chỉ

mới làm rõ khái niệm, đặc điểm của biện pháp tư pháp nói chung, sơ lược về quá

trình hình thành và phát triển của biện pháp này ở mặt khái quát. Bên cạnh đó, luận

văn còn đưa ra một vài điểm so sánh để tìm sự khác biệt giữa biện pháp tư pháp với

biện pháp hành chính và biện pháp dân sự. Tuy nhiên, theo tôi, luận văn vẫn chưa

làm rõ được bản chất của biện pháp tư pháp trong luật hình sự. Tác giả cũng chỉ dừng

lại ở việc phân tích quy định pháp luật về các biện pháp tư pháp nói chung, bao gồm

cả hai nhóm biện pháp hỗ trợ được quy định tại các Điều 41, 42 và 43 BLHS năm

1999 và biện pháp thay thế hình phạt được quy định tại Điều 70 BLHS năm 1999. Về

phần thực tiễn áp dụng, tác giả đưa ra số liệu khảo sát ngẫu nhiên trong 300 bản án

Hình sự sơ thẩm của Tòa án nhân dân quận Tân Phú từ năm 2006 đến năm 2008 để

đưa ra một số kiến nghị hoàn thiện quy định về biện pháp tư pháp. Riêng biện pháp

tư pháp áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội, qua kết quả nghiên cứu tại

quận Tân Phú và số liệu thống kê năm 2008 tại Tòa án nhân dân TP Hồ Chí Minh và

tỉnh Đồng Nai, luận văn chỉ ra rằng thực tiễn không có số liệu thống kê tình hình Tòa

án áp dụng biện pháp tư pháp này.

- Bộ Lao động – thương binh và xã hội – Vụ pháp chế (2012), Unite for

children – Unicef Việt Nam, Tài liệu tập huấn Tư pháp người chưa thành niên, NXB

Lao động, Hà Nội. Trong tài liệu có phần chuyên đề về pháp luật quốc tế và quốc gia

về tư pháp người chưa thành niên. Chuyên đề phân tích các chuẩn mực quốc tế về tư

pháp người chưa thành niên qua các văn kiện pháp lý quốc tế gồm: Công ước quốc

tế về Quyền trẻ em, Quy tắc tiêu chuẩn tối thiểu của Liên hợp quốc về việc áp dụng

pháp luật với người chưa thành niên (1985) – Quy tắc Bắc Kinh, Hướng dẫn của Liên

hợp quốc về phòng ngừa phạm pháp ở người chưa thành niên (1990) – Hướng dẫn

Riyadh, Quy tắc của Liên hợp quốc về việc bảo vệ người chưa thành niên bị tước

quyền tự do (1991). Đồng thời, chuyên đề phân tích những nguyên tắc cơ bản về tư