Biện pháp bảo lĩnh theo luật tố tụng hình sự Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

NGUYỄN THỊ KIM ANH

BIỆN PHÁP BẢO LĨNH THEO LUẬT TỐ TỤNG

HÌNH SỰ VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ

CHUYÊN NGÀNH LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH, NĂM 2021

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

BIỆN PHÁP BẢO LĨNH THEO LUẬT TỐ TỤNG

HÌNH SỰ VIỆT NAM

Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự

Mã số: 8380104

Người hướng dẫn khoa học: TS. Võ Thị Kim Oanh

Học viên: Nguyễn Thị Kim Anh

Lớp: Cao học Luật, khóa K30

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH, NĂM 2021

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan Luận văn “Biện pháp bảo lĩnh theo luật tố tụng hình sự Việt

Nam” là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi, dưới sự hướng dẫn và giúp đỡ

của Tiến sĩ Võ Thị Kim Oanh. Các trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tin cậy, chính

xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong

bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả của Luận văn

Nguyễn Thị Kim Anh

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

1. BLHS: Bộ luật hình sự

2. BLTTHS: Bộ luật tố tụng hình sự

3. BLDS: Bộ luật dân sự

4. CQĐT: Cơ quan điều tra

5. VKS: Viện kiểm sát

6. TA: Tòa án

7. VKSNDTC: Viện kiểm sát nhân dân tối cao

8. TTHS: Tố tụng hình sự

9. XHCN: Xã hội chủ nghĩa

10.BPNC: Biện pháp ngăn chặn

11.BPCC: Biện pháp cưỡng chế

12.THTT: Tiến hành tố tụng

MỤC LỤC

CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ BIỆN PHÁP BẢO LĨNH

TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ...................................................................................1

1.1 Khái niệm chung về biện pháp bảo lĩnh trong tố tụng hình sự ...................1

1.1.1 Định nghĩa về biện pháp bảo lĩnh .............................................................1

1.1.2 Đặc điểm của biện pháp bảo lĩnh..............................................................4

1.1.3 Ý nghĩa của quy định biện pháp bảo lĩnh ..................................................8

1.2 Cơ sở quy định biện pháp bảo lĩnh trong tố tụng hình sự.........................11

1.3 Sơ lược lịch sử hình thành và phát triển quy định về biện pháp bảo lĩnh

trong tố tụng hình sự Việt Nam trước năm 2015 ................................................16

1.4 Biện pháp bảo lĩnh trong pháp luật tố tụng hình sự của một số quốc gia

trên thế giới...........................................................................................................18

1.4.1 Biện pháp bảo lĩnh trong Bộ luật tố tụng hình sự Liên Bang Nga............18

1.4.2 Biện pháp bảo lĩnh trong Bộ luật tố tụng hình sự Nhật Bản ....................21

1.4.3 Biện pháp bảo lĩnh trong Bộ luật tố tụng hình sự Trung Hoa..................24

CHƯƠNG II: QUY ĐỊNH CỦA BLTTHS 2015 VỀ BIỆN PHÁP BẢO LĨNH VÀ

THỰC TIỄN ÁP DỤNG...........................................................................................28

2.1 Quy định của Bộ luật tố tụng hình sự 2015 về biện pháp bảo lĩnh ...........28

2.1.1 Căn cứ áp dụng biện pháp bảo lĩnh. .......................................................28

2.1.2 Thẩm quyền áp dụng biện pháp bảo lĩnh.................................................31

2.1.3 Thủ tục áp dụng, thời hạn áp dụng biện pháp bảo lĩnh............................32

2.1.4 Đối tượng áp dụng biện pháp bảo lĩnh....................................................38

2.1.5 Chủ thể nhận bảo lĩnh.............................................................................40

2.1.6 Hủy bỏ, thay thế biện pháp bảo lĩnh........................................................44

2.2 Thực tiễn áp dụng biện pháp bảo lĩnh........................................................46

2.2.1 Thực tiễn áp dụng về thời điểm bảo lĩnh .................................................49

2.2.2 Thực tiễn áp dụng về căn cứ bảo lĩnh......................................................51

2.2.3 Thực tiễn về thẩm quyền áp dụng biện pháp bảo lĩnh..............................54

2.2.4 Thực tiễn về thủ tục và thời hạn áp dụng biện pháp bảo lĩnh ..................55

2.2.5 Thực tiễn về đối tượng được áp dụng biện pháp bảo lĩnh........................58

2.2.6 Thực tiễn về chủ thể nhận bảo lĩnh và trách nhiệm pháp lý của chủ thể nhận

bảo lĩnh ..............................................................................................................60

CHƯƠNG III: GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG BIỆN PHÁP

BẢO LĨNH TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ ............................................................65

3.1 Nhu cầu nâng cao hiệu quả áp dụng biện pháp bảo lĩnh trong tố tụng hình

sự ...........................................................................................................................65

3.2 Các giải pháp hoàn thiện nhằm góp phần nâng cao hiệu quả áp dụng biện

pháp bảo lĩnh ........................................................................................................68

3.2.1 Hoàn thiện quy định về biện pháp bảo lĩnh trong pháp luật tố tụng hình sự

hiện hành............................................................................................................68

3.2.2 Giải pháp khác nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng biện pháp bảo lĩnh.....79

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài

Trải qua quá trình lập pháp lâu dài, chế định về các biện pháp ngăn chặn trong pháp

luật tố tụng hình sự đã và đang khẳng định vai trò quan trọng của mình trong công cuộc

đấu tranh phòng, chống tội phạm, bảo đảm an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội và

dần được hoàn thiện hơn rất nhiều ở thời điểm hiện tại. Hiện nay, các BPNC được quy

định một cách hệ thống tại Chương VII của BLTTHS 2015, bao gồm 07 BPNC độc lập

có tính chất, mức độ ngăn chặn và khả năng tác động khác nhau lên các đối tượng.

Hoạt động áp dụng các BPNC từ trước đến nay luôn là vấn đề nhạy cảm và được các

cơ quan tiến hành tố tụng hết sức chú trọng vì chúng tác động trực tiếp tới các quyền con

người, quyền công dân được Hiến pháp và pháp luật ghi nhận như: quyền bất khả xâm

phạm thân thể, quyền tự do đi lại, quyền làm việc, học tập..v..v.. Do vậy, trong công tác

thực tiễn, trên cơ sở nguyên tắc tại Điều 8 Bộ luật tố tụng hình sự 2015, các cơ quan

THTT trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình phải cân nhắc sử dụng các BPNC

phù hợp, thường xuyên kiểm tra tính hợp pháp của những biện pháp đã áp dụng và kịp

thời hủy bỏ hoặc thay đổi những biện pháp đó nếu xét thấy có vi phạm pháp luật hoặc

không cần thiết. Bên cạnh việc giao phó các chức năng, nhiệm vụ cho các cơ quan THTT,

BLTTHS 2015 còn cho phép quần chúng nhân dân tham gia vào các hoạt động tố tụng

liên quan đến triển khai thi hành một số BPNC. Việc quy định như vậy đã tạo tiền đề, cơ

sở cho việc đưa các BPNC không giam giữ đi vào thực tiễn một cách có hiệu quả. Nổi

bật trong số đó là biện pháp bảo lĩnh được quy định tại Điều 121 BLTTHS 2015, theo

đó căn cứ vào tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi và nhân thân của bị

can, bị cáo, Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án quyết định cho họ được bảo lĩnh.

Việc áp dụng bão lĩnh sẽ góp phần làm hạn chế tạm giam đối với bị can, bị cáo theo đúng

tinh thần chỉ đạo tại các Nghị quyết của Đảng như Nghị quyết số 08 ngày 02/01/2002

của Bộ Chính trị về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới; Nghị

quyết số 48-NQ/TW ngày 25/04/2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược xây dựng và hoàn

thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020 và Nghị

quyết số 49-NQ/TW ngày 02/06/2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp

năm 2020 hướng tới việc hạn chế áp dụng các BPNC có tính nghiêm khắc nói chung và

hạn chế, thay thế áp dụng biện pháp tạm giam nói riêng. Điều này không chỉ đem lại ý

nghĩa tích cực đối với cơ quan THTT trong quá trình thực thi pháp luật, thể hiện sự quan

tâm, tin tưởng của Nhà nước đối với bị can, bị cáo mà còn mang ý nghĩa quan trọng về

mặt kinh tế, phát huy tối đa sức mạnh của quần chúng nhân dân trong công tác đấu tranh

phòng, chống tội phạm.

Mặc dù là một biện pháp ưu việt, song thực tiễn áp dụng trong nhiều năm qua cho

thấy, biện pháp bảo lĩnh được sử dụng ít hơn so với các BPNC khác. Bởi, pháp luật thực

định về biện pháp này vẫn còn nhiều bất cập, hạn chế. Một số nội dung chưa được quy

định rõ ràng và còn thiếu nhiều quy phạm hướng dẫn, khiến cho việc áp dụng của các cơ

quan THTT trong thực tế gặp nhiều khó khăn, vướng mắc. Có thể kể đến như: quy định

về căn cứ áp dụng biện pháp bảo lĩnh còn thiếu cụ thể, chưa quy định tiêu chí, điều kiện

đối với cơ quan, tổ chức nhận bảo lĩnh hay không quy định thủ tục bàn giao đối tượng,

chấm dứt bảo lĩnh,..v..v..Vì vậy, cho đến nay, việc có được bảo lĩnh cho bị can, bị cáo

hay không là hoàn toàn tùy thuộc vào nhận định của CQĐT, VKS, TA. Điều đó làm ảnh

hưởng rất lớn đến hiệu quả áp dụng biện pháp này cũng như có thể làm ảnh hưởng đến

quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể liên quan.

Xuất phát từ lý do trên, tiếp tục nghiên cứu sâu sắc hơn nữa những vấn đề lý luận

chung, pháp luật thực định và thực trạng áp dụng biện pháp bảo lĩnh, qua đó đánh giá

những mặt tích cực, hạn chế, xác định rõ nguyên nhân nhằm góp phần hoàn thiện, nâng

cao hiệu quả áp dụng biện pháp này là vấn đề cấp thiết trong giai đoạn xây dựng Nhà

nước pháp quyền hiện nay. Do đó, tác giả lựa chọn đề tài “Biện pháp bảo lĩnh theo luật

tố tụng hình sự Việt Nam” làm đề tài luận văn thạc sĩ Luật học của mình.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Các biện pháp ngăn chặn nói chung, biện pháp bảo lĩnh nói riêng là một trong những

chủ đề được nhiều tác giả trong lĩnh vực tố tụng hình sự quan tâm nghiên cứu ở nhiều

góc độ và công bố nhiều công trình khoa học khác nhau. Có thể kể đến một số tác giả

với các đề tài như sau:

Giáo trình, sách chuyên khảo, bài báo khoa học:

- Nguyễn Mai Bộ (1997), Công trình Những biện pháp ngăn chặn trong tố tụng

hình sự, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. Công trình này của tác giả đã đi sâu

nghiên cứu một cách toàn diện về các BPNC trong TTHS Việt Nam. Đây chính

là tài liệu hữu ích góp phần làm sáng tỏ những lý luận chung về biện pháp bảo

lĩnh cũng như vai trò, vị trí của biện pháp này trong TTHS Việt Nam.

- Nguyễn Ngọc Chí (chủ biên) (2014) Giáo trình Luật tố tụng hình sự Việt Nam,

Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội. Đây là nguồn tài liệu hữu ích góp phần làm rõ

những vấn đề lý luận về các BPNC nói chung cũng như biện pháp ngăn chặn bảo

lĩnh nói riêng.

- Trần Quang Tiệp (2005), “Một số vấn đề lý luận về biện pháp ngăn chặn trong tố

tụng hình sự”, Tạp chí Kiểm sát. Viện kiểm sát Nhân dân tối cao tối cao, (07). Bài

viết đã nêu được những vấn đề lý luận chung về BPNC trong TTHS.

- Trần Quang Tiệp (2006), “Một số vấn đề về biện pháp bảo lĩnh quy định trong

Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003”, Tạp chí Kiểm sát Viện kiểm sát Nhân dân tối

cao tối cao, (15). Bài viết này của tác giả Trần Quang Tiệp đã phân tích được một

số cơ bản về biện pháp bảo lĩnh theo BLTTHS năm 2003 cũng như đề cập đến

những thiếu sót của pháp luật thực định về biện pháp bảo lĩnh và thể hiện quan

điểm của mình về vấn đề này.

- Trịnh Tiến Việt (2010), “Pháp luật về biện pháp ngăn chặn bảo lĩnh và hướng sửa

đổi, bổ sung”, Tạp chí nghiên cứu lập pháp. Văn phòng Quốc hội, (02). Bài viết

đã thể hiện được những nội dung còn thiếu sót về việc quy định biện pháp bảo

lĩnh và nêu ra những hướng sửa đổi, bổ sung nhằm hoàn thiện quy định hiện hành.

Luận án tiến sĩ, Luận văn thạc sĩ Luật học:

- Nguyễn Văn Điệp (2005), Các biện pháp ngăn chặn bắt, tạm giữ, tạm giam trong

tố tụng hình sự Việt Nam – Thực trạng, nguyên nhân và giải pháp, Trường Đại

học Luật Hà Nội. Tác giả đã tiến hành phân tích, đánh giá về thực trạng áp dụng

các biện pháp ngăn chặn có giam giữ như bắt, tạm giữ, tạm giam trong thực tế.

Bên cạnh đó, xác định những nguyên nhân khách quan và nguyên nhân chủ quan

của những bất cập còn tồn tại, từ đó đưa ra quan điểm giải pháp để hoàn thiện các

quy định của pháp luật TTHS hiện hành.

- Nguyễn Trọng Phúc (2010), Chế định các biện pháp ngăn chặn theo Luật tố tụng

hình sự Việt Nam, Khoa Luật – Đại học quốc gia Hà Nội. Tác giả đã đi sâu vào

nghiên cứu lý luận chung, pháp luật thực định về các BPNC. Tác giả cũng đã có

những thống kê, khảo sát, phân tích, đánh giá về tình hình áp dụng các biện pháp

ngăn chặn trong thực tế, đồng thời đưa ra được một số phương hướng, giải pháp

cụ thể để hoàn thiện những quy định này trong đó có biện pháp bảo lĩnh.

- Nguyễn Sơn Phước (2018), Biện pháp Bảo lĩnh: nghiên cứu so sánh pháp luật tố

tụng hình sự Anh và kinh nghiệm cho Viêt Nam, Luận văn thạc sĩ Luật học, Trường

Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh. Tác giả đã nghiên cứu quy định về biện pháp bảo

lĩnh trong BLTTHS 2015 cũng như tiến hành so sánh với pháp luật thực định của

nước Anh trên các phương diện: căn cứ áp dụng, chủ thể có thẩm quyền, đối tượng

áp dụng, chủ thể nhận bảo lĩnh và trách nhiệm pháp lý của các bên. Trên cơ sở

phát hiện, đánh giá những ưu điểm trong pháp luật TTHS của Anh đưa ra hướng

đề xuất sửa đổi, bổ sung hoàn thiện quy định của pháp luật hiện hành.

- Huỳnh Văn Thuận (2013), Bảo lĩnh trong luật tố tụng hình sự Việt Nam, Luận

văn thạc sĩ Luật học, Trường Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh. Tác giả đã đi sâu

nghiên cứu, phân tích quy định về biện pháp bảo lĩnh trong BLTTHS 2015. Bên

cạnh đó, tiến hành đánh giá thực tiễn áp dụng, những điểm còn hạn chế bất cập

và đưa ra các giải pháp nhằm tăng tính hiệu quả áp dụng BPNC này.

Khóa luận tốt nghiệp:

Cao Thị Thùy Dung (2001), Biện pháp bảo lĩnh trong tố tụng hình sự, Khóa luận tốt

nghiệp, Trường Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh. Tác giả đã nêu được các vấn đề cơ bản

về biện pháp bảo lĩnh theo quy định tại BLTTHS 1988.

Phần lớn các công trình tập trung vào việc nghiên cứu biện pháp bảo lĩnh trong Bộ

luật TTHS 1988, 2003, các công trình nghiên cứu biện pháp bảo lĩnh trong Bộ luật TTHS

2015 mới chỉ khái quát sơ bộ về biện pháp bảo lĩnh trong TTHS nên chưa toàn diện,

chuyên sâu cả về lý luận lẫn thực tiễn và vẫn còn nhiều ý kiến, quan điểm khác nhau. Vì