Xây dựng và tổ chức dạy học chuyên đề sinh thái nhân văn ở trường trung học phổ thông tỉnh Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

TRẦN THỊ HƯƠNG GIANG

XÂY DỰNG VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC CHUYÊN ĐỀ

SINH THÁI NHÂN VĂN Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC

PHỔ THÔNG TỈNH THÁI NGUYÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2020

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

TRẦN THỊ HƯƠNG GIANG

XÂY DỰNG VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC CHUYÊN ĐỀ

SINH THÁI NHÂN VĂN Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC

PHỔ THÔNG TỈNH THÁI NGUYÊN

Ngành: Lý luận & Phương pháp dạy học bộ môn Sinh học

Mã số: 8140111

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Cán bộ hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Phúc Chỉnh

THÁI NGUYÊN - 2020

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin xam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự

hướng dẫn của PGS.TS Nguyễn Phúc Chỉnh. Các tài liệu trích dẫn trong luận

văn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là

trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác.

Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020

Tác giả luận văn

Trần Thị Hương Giang

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Trong quá trình thực hiện và hoàn thiện luận văn, bên cạnh sự nỗ lực cố gắng

của bản thân còn có sự hướng dẫn nhiệt tình của các thầy cô, sự động viên, ủng hộ

của gia đình và bạn bè.

Xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn đến PGS.TS Nguyễn Phúc Chỉnh đã tận

tình giúp đỡ và tạo mọi điều kiện tốt nhất cho tôi hoàn thành luận văn này.

Xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn đến các thầy cô trong Khoa Sinh học trường Đại

học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tận tình truyền đạt những kiến thức quý báu và

tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu.

Xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn đến Ban giám hiệu, các thầy cô giáo trường

THPT Phú Lương - tỉnh Thái Nguyên đã hỗ trợ và tạo mọi điều kiện tốt nhất cho tôi

trong suốt thời gian học tập và thực hiện luận văn.

Xin chân thành cảm ơn gia đình, các anh chị và các bạn đồng nghiệp đã hỗ trợ,

ủng hộ, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thiện đề tài.

Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020

Tác giả luận văn

Trần Thị Hương Giang

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i

LỜI CẢM ƠN............................................................................................................... ii

MỤC LỤC ...................................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC BẢNG VÀ HÌNH ........................................................................ vi

MỞ ĐẦU...................................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài ...................................................................................................... 1

2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................................. 3

3. Nhiệm vụ nghiên cứu................................................................................................ 3

4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu.......................................................................... 4

5. Phạm vi nghiên cứu .................................................................................................. 4

6. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 4

7. Giả thuyết khoa học .................................................................................................. 5

Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN....................................................... 6

1.1. Tổng quan về vấn đề sinh thái nhân văn.............................................................. 6

1.1.1. Quá trình phát triển và quan điểm về sinh thái nhân văn ................................... 6

1.1.2. Đặc điểm của sinh thái học nhân văn ................................................................. 9

1.2. Khái niệm sinh thái nhân văn............................................................................. 11

1.3. Cơ sở đề xuất chuyên đề sinh thái nhân văn...................................................... 14

1.4. Cơ sở thực tiễn của sinh chuyên đề sinh thái nhân văn ..................................... 16

1.5. Tình hình nghiên cứu và biên soạn chuyên đề học tập ở trường phổ thông...... 18

1.6. Cơ sở lý luận về dạy học theo dự án .................................................................. 20

Kết luận chương 1....................................................................................................... 27

Chương 2. XÂY DỰNG VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC CHUYÊN ĐỀ SINH

THÁI NHÂN VĂN Ở CÁC TRƯỜNG THPT TỈNH THÁI NGUYÊN ..... 28

2.1. Xây dựng tài liệu chuyên đề sinh thái nhân văn tỉnh Thái Nguyên................... 28

2.1.1. Mục đích xây dựng chuyên đề.......................................................................... 28

2.1.2. Nguyên tắc xây dựng tài liệu chuyên đề học tập .............................................. 28

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

2.1.3. Các bước thực hiện xây dựng tài liệu chuyên đề sinh thái nhân văn tỉnh

Thái Nguyên....................................................................................................... 30

2.1.4. Nội dung chuyên sinh thái nhân văn tỉnh Thái Nguyên ................................... 32

2.2. Tổ chức dạy học dự án chuyên đề sinh thái học nhân văn................................. 35

2.2.1. Quy trình tổ chức cho HS học theo dự án......................................................... 35

2.2.2. Vận dụng dạy học dự án trong dạy học chuyên đề Sinh thái nhân văn tỉnh

Thái Nguyên....................................................................................................... 36

2.2.3. Bản kế hoạch (giáo án) dạy học chuyên đề: Sinh thái nhân văn tỉnh Thái Nguyên..... 37

2.2.4. Đánh giá kết quả học tập của học sinh ............................................................ 49

2.2.5. Xây dựng công cụ đánh giá sản phẩm của học sinh......................................... 49

Kết luận chương 2....................................................................................................... 69

Chương 3. KIỂM NGHIỆM VÀ ĐÁNH GIÁ........................................................ 70

3.1. Mục đích kiểm nghiệm ...................................................................................... 70

3.2. Phương pháp kiểm nghiệm ................................................................................ 70

3.3. Kết quả kiểm nghiệm ......................................................................................... 72

3.3.1. Sản phẩm của dự án.......................................................................................... 72

3.3.2. Phiếu điều tra sau học tập ................................................................................. 74

3.4. Đánh giá kiểm nghiệm....................................................................................... 79

3.4.1. Đánh giá kết quả học tập của học sinh ............................................................. 79

3.4.2. Phân tích các sản phẩm..................................................................................... 79

Kết luận chương 3....................................................................................................... 80

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.................................................................................. 81

1. Kết luận................................................................................................................... 81

2. Kiến nghị................................................................................................................. 82

TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................................ 83

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỤC TỪ VIẾT TẮT

STT Viết tắt Viết đầy đủ

1 DHDA Dạy học dự án

2 GV Giáo viên

3 GDPT Giáo dục phổ thông

4 HS Học sinh

5 HST Hệ sinh thái

6 PTBV Phát triển bền vững

7 STNV Sinh thái nhân văn

8 THPT Trung học phổ thông

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC BẢNG VÀ HÌNH

Bảng:

Bảng 2.1. Phiếu điều tra nhận thức và hiểu biết của học sinh sau khi kết

thúc dự án 1 .................................................................................. 50

Bảng 2.2. Phiếu điều tra nhận thức và hiểu biết của học sinh sau khi kết

thúc dự án 2 .................................................................................. 54

Bảng 2.3. Phiếu điều tra nhận thức và hiểu biết của học sinh sau khi kết

thúc dự án 3 .................................................................................. 58

Bảng 2.4. Các nội dung đánh giá sản phẩm học sinh................................... 64

Bảng 3.1. Kết quả thực hiện dự án của các nhóm ........................................ 72

Bảng 3.2. Kết quả điều tra sau học tập chuyên đề sinh thái nhân văn ......... 74

Hình:

Hình 1.1. Nội hàm của sinh thái học nhân văn .............................................. 7

Hình 1.2. Quan hệ giữa hệ sinh thái và hệ xã hội (Theo Terry Ramboo 1984).. 8

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

* Xuất phát từ chủ trương đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và

đào tạo của Đảng

Chủ trương của Đảng và nhà nước đã xác định “Giáo dục đào tạo là quốc

sách hàng đầu”. Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 4-11-2013 của Ban Chấp hành

Trung ương Đảng khóa XI về “Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo,

đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị

trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế” đã đề ra nhiệm

vụ: “Đổi mới chương trình nhằm phát triển năng lực và phẩm chất người học,

hài hòa đức, trí, thể, mỹ; dạy người, dạy chữ và dạy nghề”. Nội dung Chương

trình giáo dục phổ thông mới được xây dựng trên cơ sở kế thừa và phát triển

những ưu điểm của các chương trình giáo dục phổ thông đã có của Việt Nam;

đồng thời, tiếp thu thành tựu nghiên cứu về khoa học giáo dục và kinh nghiệm

xây dựng chương trình theo mô hình phát triển năng lực của những nền giáo dục

tiên tiến trên thế giới gắn với nhu cầu phát triển của đất nước, những tiến bộ của

thời đại khoa học - công nghệ và xã hội [1]. Nội dung chủ yếu của Chương trình

giáo dục phổ thông mới được chia thành hai giai đoạn: Giai đoạn giáo dục cơ

bản (từ lớp 1 đến lớp 9); giai đoạn giáo dục định hướng nghề nghiệp (từ lớp 10

đến lớp 12). Nhằm thực hiện yêu cầu phân hóa sâu, giúp học sinh tăng cường

kiến thức và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức giải quyết những vấn đề của

thực tiễn, đáp ứng yêu cầu định hướng nghề nghiệp nội dung ở cấp trung học

phổ thông còn có một số chuyên đề được thiết kế theo cụm chuyên đề học tập

của môn học Ngữ văn, Toán, Lịch sử, Địa lý, Giáo dục kinh tế và pháp luật, Vật

lý, Hoá học, Sinh học, Công nghệ, Tin học, Nghệ thuật [2].

2

* Xuất phát từ thực tế giảng dạy nội dung Sinh thái học và Sinh thái học

nhân văn ở trường THPT

Phần Sinh thái học thuộc chương trình Sinh học 12 bậc THPT chủ yếu

nghiên cứu về quần thể, quần xã trong mối tương tác với nhau và với môi

trường xung quanh mà ít đề cập đến tác động của con người với các thành

phần của hệ sinh thái và ngược lại. Thực tế giảng dạy nội dung phần Sinh

thái học này ở các trường phổ thông trên địa bàn Tỉnh Thái Nguyên được bố

trí vào cuối chương trình học kì II lớp 12 là thời điểm áp lực thi cử của HS

rất lớn nên HS thường không hứng thú với các hoạt động tìm hiểu những

kiến thức mới, chỉ tập trung ôn tập các môn thi THPT quốc gia. Giáo viên

giảng dạy phần sinh thái chủ yếu tập trung khai thác nội dung theo SGK chưa

khai thác nội dung về sinh thái học nhân văn. Các tài liệu hướng dẫn giảng

dạy chuyên đề STNV chưa có nên việc giảng dạy chuyên đề sinh thái học

nhân văn chưa được các trường phổ thông quan tâm, trong khi chuyên đề này

rất có ý nghĩa trong xây dựng ý thức sinh thái cho người học.

* Xuất phát từ yêu cầu cần đạt của môn Sinh học nói chung và đặc

điểm, nội dung yêu cầu cần đạt của chuyên đề Sinh thái nhân văn nói riêng

Theo chương trình giáo dục phổ thông môn sinh học, ở cấp trung học

phổ thông ngoài phần kiến thức cơ bản có 09 chuyên đề với các nội dung yêu

cầu cần đạt đặc thù của bộ môn theo định hướng nghề nghiệp, trong đó có

chuyên đề sinh thái nhân văn. Chuyên đề này chủ yếu vận dụng kiến thức từ

nhiều lĩnh vực như: phát triển kinh tế - xã hội, môi trường tự nhiên, môi trường

xã hội, bảo vệ môi trường,… giúp học sinh hiểu được khái niệm sinh thái nhân

văn và giá trị của sinh thái nhân văn trong sự phát triển kinh tế xã hội [2].

Chuyên đề STNV có phần liên hệ với thực tiễn địa phương. Thái Nguyên là

một tỉnh trung du miền núi điều kiện cơ sở vật chất, trang thiết bị hạn chế. Ở

một số trường phổ thông cấp huyện các HS đa số là con em dân tộc thiểu số

3

nên việc tổ chức tiếp cận tìm hiều công nghệ sinh học sẽ gặp nhiều khó khăn.

Để giúp học sinh địa phương có cơ hội được học tập, lĩnh hội một cách hiệu

quả nhất theo nội dung chương trình giáo dục mới cần khơi gợi sự hứng thú và

ham học hỏi của học sinh, cần tìm ra các phương pháp dạy học phù hợp và nội

dung phù hợp với đối tượng người học. Vì vậy, cần xây dựng chuyên đề và đề

xuất cách dạy phù hợp với từng địa phương. Mặc dù chưa có tài liệu hướng dẫn

cụ thể cho Chuyên đề: Sinh thái học nhân văn nhưng nếu được thiết kế và đưa

vào giảng dạy thì đây sẽ là một chuyên đề rất hấp dẫn. Học xong chuyên đề

này, HS phân tích được khái niệm sinh thái nhân văn, giá trị sinh thái nhân văn

đối với sự phát triển bền vững kinh tế - xã hội, môi trường. Từ những hiểu biết

đó, HS nhận thức được sinh thái nhân văn trong xã hội hiện đại là một lĩnh vực

khoa học, văn hoá, đạo đức xã hội; phát triển các phẩm chất như yêu thiên

nhiên, trách nhiệm bảo vệ thiên nhiên, tôn trọng các quy định của pháp luật và

các công ước quốc tế về bảo vệ môi trường. Chuyên đề thể hiện cách tiếp cận

tích hợp các lĩnh vực tri thức khác nhau trong giáo dục sinh học [2].

Vì vậy, tôi chọn đề tài “Xây dựng và tổ chức dạy học chuyên đề sinh

thái học nhân văn ở trường trung học phổ thông tỉnh Thái Nguyên”.

2. Mục tiêu nghiên cứu

Xây dựng tài liệu chuyên đề sinh thái nhân văn tỉnh Thái Nguyên và vận

dụng dạy học dự án để dạy chuyên đề sinh thái học nhân văn trong phần sinh thái

học - Sinh học 12 góp phần thực hiện chương trình giáo dục phổ thông mới.

3. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn của vấn đề sinh thái học nhân văn

và sinh thái học nhân văn ở Thái Nguyên.

- Xây dựng tài liệu chuyên đề sinh thái học nhân văn tỉnh Thái Nguyên.

- Thiết kế và tổ chức dạy học chuyên đề Sinh thái học nhân văn theo dự án.

4

- Thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính khả thi của việc sử dụng hình

thức dạy học dự án để dạy chuyên đề Sinh thái học nhân văn thuộc phần Sinh

thái học, Sinh học 12.

4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu

- Đối tượng nghiên cứu: Sinh thái học nhân văn tỉnh Thái Nguyên và tổ

chức dạy học dự án chuyên đề sinh thái học nhân văn trong phần sinh thái học -

Sinh học 12.

- Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học Sinh học 12 ở một số trường

THPT trong tỉnh Thái Nguyên.

5. Phạm vi nghiên cứu

Thiết kế và tổ chức dạy học dự án chuyên đề Sinh thái học nhân văn￾Sinh học lớp 12 tại tỉnh Thái Nguyên.

6. Phương pháp nghiên cứu

Để thực hiện đề tài này chúng tôi sử dụng phối hợp các phương pháp sau:

- Phương pháp nghiên cứu lý thuyết

Nghiên cứu các loại tài liệu về chủ trương, đường lối của Đảng, chính

sách của Nhà nước về đổi mới giáo dục. Nghiên cứu tổng quan các tài liệu lý

luận dạy học, các giáo trình về Sinh thái học, Sinh thái học nhân văn, các tài

liệu về sử dụng các hoạt động dạy học dự án làm cơ sở cho việc thiết kế và sử

dụng dạy học dự án vào dạy học phần sinh thái học nhân văn - Sinh học 12

THPT. Nghiên cứu các luận án, luận văn có liên quan đến đề tài.

- Phương pháp điều tra sư phạm

Điều tra thực trạng dạy học phần Sinh thái học qua trao đổi trực tiếp với

GV ở các trường THPT trong tỉnh Thái Nguyên để thu thập thông tin về tình

hình dạy học các bài thuộc phần kiến thức sinh thái học nhân văn.

- Phương pháp thực nghiệm sư phạm

5

Thực nghiệm ở một số trường phổ thông để đánh giá tính khả thi của

việc sử dụng hình thức dạy học dự án vào khâu hình thành kiến thức mới trong

nội dung Sinh thái học nhân văn.

- Phương pháp chuyên gia

Khi thực hiện đề tài này chúng tôi đã trao đổi xin ý kiến với thầy hướng

dẫn, các chuyên gia cùng các đồng nghiệp có kinh nghiệm.

7. Giả thuyết khoa học

Nếu xây dựng được tài liệu chuyên đề sinh thái học nhân văn tỉnh Thái

Nguyên và vận dụng với dạy học dự án chuyên đề sinh thái nhân văn trong

giảng dạy phần Sinh thái học lớp 12 sẽ góp phần thực hiện dạy học chương

trình Sinh học phổ thông mới và cung cấp tài liệu tham khảo về sinh thái học nhân

văn dành cho các giáo viên và học sinh phổ thông trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên.

6

Chương 1

CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN

1.1. Tổng quan về vấn đề sinh thái nhân văn

1.1.1. Quá trình phát triển và quan điểm về sinh thái nhân văn

Sinh thái nhân văn học được ra đời từ những nghiên cứu đô thị của các

nhà xã hội học thuộc Đại học Tổng hợp Chicago và thuật ngữ này được hiện

diện lần đầu trong một ấn phẩm của Robert E. Park và Ernest W. Burgess năm

1921 (Park và Burgess, 1921) [21].

Sutton và Anderson (2010) định nghĩa “Sinh thái nhân văn là khoa học

nghiên cứu mối tương tác giữa con người với môi trường”. Theo đó, sinh thái

nhân văn được chia làm hai lĩnh vực bổ sung cho nhau: (i) sinh thái sinh học

người (human biologicalecology); và (ii) sinh thái học văn hóa (cultural

ecology). Khái niệm này hàm chứa tính liên ngành và đa ngành của sinh thái

nhân văn: các nghiên cứu sinh thái nhân văn có thể đến từ lĩnh vực khoa học tự

nhiên, như: sinh học (biology), sinh thái học (ecology), hoặc các lĩnh vực khoa

học xã hội khác như địa lý, khoa học môi trường, xã hội học, nhân học, tâm lý

học, kinh tế học, khoa học chính trị, v.v... Theo đó, sinh thái sinh học người tập

trung nghiên cứu về sự thích nghi sinh học của con người với môi trường ở tất

cả các cấp độ, từ phân tử tới cá thể và quần thể. Trong khi đó, sinh thái học văn

hóa tập trung nghiên cứu sự thích nghi văn hóa của con người với môi trường

[4], [6], [21]. Trước đây, trong các nghiên cứu sinh thái học con người thường

chỉ đứng ngoài như một siêu yếu tố để quan sát và nhận định các quá trình tự

nhiên. Ngày nay, có thể nói không có một hệ sinh thái nào trên bề mặt trái đất

lại không có sự tác động của con người.

7

Hình 1.1. Nội hàm của sinh thái học nhân văn

(Nguồn: Theo Suton và Anderson, 2010).

Mô hình sinh thái nhân văn kinh điển được Rapparport và Vayda giới

thiệu hai công trình nổi tiếng như: “Pigs for the Ancestors: Ritual in the Ecology

of a New Guinea People (1968)” và “Ecology: Cultural and Non-cultural in

Introduction to Cultural Anthropology (1968)” Vayda và Rappaport đề xuất

rằng, thay vì nghiên cứu xem văn hóa tiến hóa như thế nào, hãy tập trung

nghiên cứu văn hóa thích nghi ra sao với môi trường [6], [7]. Quan điểm này

dẫn tới sự tập trung nghiên cứu vào mối quan hệ của các quần thể người cụ thể

với các hệ sinh thái cụ thể. Theo quan điểm của hai nhà nhân học sinh thái này,

con người, cũng như các sinh vật khác, tạo ra các quần thể giữa muôn loài sinh

vật, có sự tương tác với nhân tố sinh thái vô sinh và hữu sinh của hệ sinh thái

địa phương nơi họ sinh sống. Vì vậy, hệ sinh thái chứ không phải văn hóa sẽ tạo

nên các đơn vị cơ bản cho phân tích trong sinh thái nhân văn. Theo từ điển môi

trường, "Sinh thái nhân văn là hệ thống các nguyên tắc đạo đức, triết lý thống

trị của con người đối với trái đất và sinh vật, nơi sự thống nhất của con người

và môi trường là cần thiết cho phúc lợi xã hội. Sinh thái nhân văn dựa trên một

sự tiến hóa tiếp cận trong môi trường và thích ứng văn hóa và tiến hóa của con

người. Sinh thái nhân văn nghiên cứu sự mất cân bằng các mối quan hệ giữa

con người và môi trường, liên quan đến bệnh tật, cung cấp thực phẩm, dân số

SINH THÁI NHÂN VĂN

(Human ecology)

Sinh thái sinh học người

(Biological human ecology)

Sinh thái học văn hóa

(Cultural ecology)