Xây dựng và sử dụng câu hỏi pisa trong dạy học nội dung kiến thức "di truyền và biến dị" - thcs

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

KHOA SINH – MÔI TRƯỜNG

TĂNG THỊ XUÂN TUYỀN

XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG CÂU HỎI PISA

TRONG DẠY HỌC NỘI DUNG KIẾN THỨC

“DI TRUYỀN VÀ BIẾN DỊ” - THCS

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

Đà Nẵng – Năm 2018

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

KHOA SINH – MÔI TRƯỜNG

TĂNG THỊ XUÂN TUYỀN

XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG CÂU HỎI PISA

TRONG DẠY HỌC NỘI DUNG KIẾN THỨC

“DI TRUYỀN VÀ BIẾN DỊ” - THCS

Ngành: Sư phạm Sinh học

Người hướng dẫn: TS. Trương Thị Thanh Mai

Đà Nẵng – Năm 2018

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan đề tài “Xây dựng và sử dụng câu hỏi PISA trong dạy học nội

dung kiến thức Di truyền và biên dị - THCS” là công trình nghiên cứu của riêng

tôi.

Các số liệu, kết quả trong khóa luận là trung thực và chưa từng được ai công

bố trong bất kì công trình nào khác.

Tác giả

TĂNG THỊ XUÂN TUYỀN

LỜI CẢM ƠN

Để có thể hoàn thành khóa luận tốt nghiệp này, tôi xin bày tỏ lòng biết chân

thành và sâu sắc đến các thầy cô, người thân và bạn bè – những người đã luôn bên

cạnh hướng dẫn, động viên tôi trong suốt quá trình hoàn thành khóa luận.

Xin chân thành cảm ơn cô giáo Trương Thị Thanh Mai, người đã luôn hướng

dẫn, giúp đỡ và động viên em. Không chỉ hướng dẫn về tri thức, cô còn giúp em có

thêm niềm tin, sự yêu nghề. Những lúc em bế tắt trong hướng đi của khóa luận, cô

luôn nhiệt tình chỉ dẫn để em có thể hoàn thành tốt nhất đề tài của mình.

Xin chân thành cảm Ba, Má và cả gia đình đã luôn yêu thương và ủng hộ con

đường mà con đã lựa chọn. Cảm ơn gia đình vì luôn bên cạnh những lúc con gặp

khó khăn, dành những lời động viên chân thành và là chỗ dựa vững chắc cho con

trong suốt thời gian qua.

Xin cảm ơn các thầy, cô ở các trường THCS đã nhiệt tình hợp tác, giúp đỡ và

góp ý cho em hoàn thiện đề tài khóa luận này.

Cảm ơn tất cả những người bạn thân đã luôn bên cạnh dành những lời động

viên, hỗ trợ cho tôi rất nhiều để đề tài khóa luận được hoàn thiện hơn.

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU................................................................................................................ 1

1.TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI...............................................................................1

1.1 Xuất phát từ chủ trương đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá theo

định hướng phát triển năng lực...................................................................................1

1.2 Xuất phát từ thực trạng dạy học Sinh học hiện nay ..................................................2

1.3 Xuất phát từ đổi mới dạy học môn Khoa học tự nhiên và nội dung kiến thức nội

dung kiến thức “Di truyền và Biến dị” ở trường THCS.............................................2

2 MỤC TIÊU CỦA ĐỀ TÀI...........................................................................................3

3 GIẢ THUYẾT KHOA HỌC .......................................................................................3

4 NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI.................................................................3

CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU, CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA

ĐỀ TÀI .................................................................................................................. 4

1.1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ...........................................................4

1.1.1 Tình hình nghiên cứu và sử dụng trên thế giới ......................................................4

1.1.2 Tình hình nghiên cứu và sử dụng tại Việt Nam.....................................................5

1.2 CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI...............................................................................7

1.2.1 Đặc điểm, nội dung khái quát môn Khoa học tự nhiên [5]....................................7

1.2.2 Cơ sở lí luận về năng lực tìm hiểu khoa học tự nhiên..........................................13

1.2.3 Cơ sở lí luận về kiểm tra, đánh giá theo dạy học phát triển năng lực..................18

1.2.4 Cơ sở lí luận về PISA...........................................................................................21

1.3 CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI .......................................................................24

1.3.1 Khảo sát ý kiến giáo viên.....................................................................................24

1.3.2 Khảo sát ý kiến học sinh ......................................................................................26

CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, KHÁCH THỂ VÀ NỘI DUNG NGHIÊN

CỨU..................................................................................................................... 28

2.1 Đối tượng nghiên cứu..............................................................................................28

2.2 Phạm vi nghiên cứu.................................................................................................28

2.3 Khách thể nghiên cứu..............................................................................................28

2.4 Phương pháp nghiên cứu.........................................................................................28

2.4.1 Phương pháp nghiên cứu lý thuyết ......................................................................28

2.4.2 Phương pháp nghiên cứu thực tiễn.......................................................................28

2.5 Nhiệm vụ nghiên cứu ..............................................................................................30

CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ VÀ BIỆN LUẬN.......................................................... 31

3.1 PHÂN TÍCH NỘI DUNG KIẾN THỨC “DI TRUYỀN VÀ BIẾN DỊ” – THCS .31

3.2 KẾT QUẢ XÂY DỰNG THANG ĐÁNH GIÁ NĂNG LỰC TÌM HIỂU TỰ

NHIÊN.......................................................................................................................32

3.3 QUI TRÌNH XÂY DỰNG CÂU HỎI BÀI TẬP PISA TRONG DẠY HỌC ........35

3.3.1 Qui trình xây dựng câu hỏi bài tập PISA trong dạy học nội dung kiến thức “Di

truyền và biến dị”......................................................................................................35

3.3.2 Ví dụ minh họa.....................................................................................................39

3.4 KẾT QUẢ XÂY DỰNG CÂU HỎI BÀI TẬP PISA DÙNG TRONG DẠY HỌC

NỘI DUNG KIẾN THỨC “DI TRUYỀN VÀ BIẾN DỊ” – THCS ..........................46

3.5 ĐỀ XUẤT PHƯƠNG ÁN SỬ DỤNG....................................................................49

3.5.1 Sử dụng trong dạy học kiến thức mới..................................................................49

3.5.2 Sử dụng trong kiểm tra bài cũ ..............................................................................51

3.5.3 Sử dụng trong củng cố kiến thức .........................................................................53

3.5.4 Sử dụng trong kiểm tra, đánh giá .........................................................................54

3.6 KẾT QUẢ KHẢO NGHIỆM VÀ BIỆN LUẬN ....................................................55

3.6.1 Mục đích khảo nghiệm.........................................................................................55

3.6.2 Nội dung khảo nghiệm.........................................................................................56

3.6.3 Kết quả khảo nghiệm ...........................................................................................56

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.............................................................................. 60

1.KẾT LUẬN................................................................................................................60

2. KIẾN NGHỊ ..............................................................................................................60

TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 62

PHỤ LỤC ................................................................................................................

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

GV Giáo viên

HS Học sinh

NL Năng lực

SGK Sách giáo khoa

THCS Trung học cơ sở

THTN Tìm hiểu tự nhiên

DANH MỤC BẢNG BIỂU

Số hiệu

bảng

Tên bảng Trang

1.1

Các mạch nội dung liên quan đến Sinh học trong môn

KHTN

10

1.2 Biểu hiện cụ thể của năng lực tìm hiểu tự nhiên. 15

3.1

Phân tích nội dung kiến thức “Di truyền và biến dị” -

THCS

31

3.2 Rubric đánh giá mức độ cần đạt được của NL THTN 33

3.3 Phương án mã hóa đáp án 38

3.4

Bảng thống kê câu hỏi bài tập PISA tương ứng với

từng mức độ NL THTN.

46

DANH MỤC HÌNH ẢNH, SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ

Số hiệu

hình

Tên hình Trang

1.1 Sơ đồ mình họa sự liên kết của các trục: Chủ đề khoa học –

Các nguyên lí/khái niệm chung của khoa học – Hình thành

và phát triển năng lực.

8

3.1 Sơ đồ qui trình xây dựng câu hỏi PISA trong dạy học nội

dung kiến thức “Di truyền và biến dị”.

36

3.2 Nhận xét của GV về bộ câu hỏi bài tập PISA nội dung kiến

thức “Di truyền và biến dị”.

57

1

MỞ ĐẦU

1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI

1.1 Xuất phát từ chủ trương đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra

đánh giá theo định hướng phát triển năng lực

Bước vào thế kỷ XXI, thế kỷ của trí tuệ, của nền kinh tế tri thức cùng với công

cuộc hội nhập, hợp tác và cạnh tranh Quốc tế. Việt Nam muốn phát triển thì phải có

nguồn nhân lực dồi dào, chất lượng cao. Muốn vậy, Giáo dục Việt Nam đòi hỏi phải

đào tạo những con người của thời đại mới, không chỉ nắm vững tri thức mà còn

trang bị đầy đủ năng lực và phẩm chất; khả năng tư duy phân tích giải quyết các vấn

đề thực tiễn.

Nhận thấy tầm quan trọng này, giáo dục Việt Nam những năm qua không

ngừng đổi mới và cải cách. Giải pháp trọng tâm nhằm tạo sự chuyển biến về chất

lượng và hiệu quả dạy học đó là: “Đổi mới nội dung, phương pháp dạy học”. Trong

Nghị quyết số 29-NQ/TW đã nhấn mạnh: “Phát triển giáo dục và đào tạo là nâng

cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Chuyển mạnh quá trình giáo dục

từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất

người học. Học đi đôi với hành; lý luận gắn với thực tiễn; giáo dục nhà trường kết

hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội” [24]. Đặc biệt, chương trình SGK sau

năm 2015 tiếp cận theo hướng hình thành và phát triển năng lực cho người học,

không chạy theo khối lượng tri thức mà chú ý vào khả năng tổng hợp và vận dụng

các kiến thức, kỹ năng, tư duy, thái độ, tình cảm, động cơ...vào giải quyết các tình

huống trong cuộc sống hằng ngày [22].

Song song, với “Đổi mới nội dung, phương pháp” thì đổi mới kiểm tra đánh

giá có thể coi là “Khâu đột phá trong đổi mới giáo dục”. Nghị quyết số 29-NQ/TW

đã nêu rõ: “Đổi mới căn bản hình thức và phương pháp thi, kiểm tra và đánh giá kết

quả giáo dục, đào tạo, bảo đảm trung thực, khách quan” [24]. Để đáp ứng yêu cầu

đổi mới giáo dục sau 2015, kiểm tra, đánh giá chuyển từ chú trọng kiểm tra kết quả

ghi nhớ kiến thức cuối kì, cuối năm sang coi trọng đánh giá phẩm chất người học và

năng lực vận dụng kiến thức. Đặc biệt tăng cường yêu cầu đánh giá năng lực vận

2

dụng tổng hợp kiến thức và nhiều lĩnh vực để giải quyết vấn đề, năng lực thực hành

và sáng tạo của HS [16].

1.2 Xuất phát từ thực trạng dạy học Sinh học hiện nay

Qua quan sát và tìm hiểu cho thấy đa số tiết học, trong quá trình dạy học GV

vẫn còn phổ biến phương pháp thầy đọc – trò chép, thuyết trình giảng giải xen kẽ

với vấn đáp tái hiện và biểu diễn trực quan minh họa. Thể hiện bằng việc GV chỉ

cho học sinh đọc lại kiến thức trong SGK, hoặc yêu cầu HS nhắc lại kiến thức.

Những phương pháp tích cực phát huy khả năng sáng tạo của HS ít được tiến hành,

hoặc nếu có thì chỉ được sử dụng chủ yếu là các tiết thao giảng, các giờ dạy thi giáo

viên giỏi [23].

Giáo viên thường kiểm tra, đánh giá một cách thụ động theo lối đánh giá

truyền thống (áp đặt, máy móc,...). GV thường ra đề kiểm tra, đề thi dựa trên lối

mòn (kinh nghiệm, thói quen...) mà ít khi để ý đến cơ sở khoa học, tính quy chuẩn

của việc thiết kế đề thi hay đề kiểm tra. Các đề thi, kiểm tra chủ yếu đánh giá việc

nhớ, hiểu kiến thức, kỹ năng thực hành mà ít chú ý đánh giá khả năng người học

vận dụng kiến thức vào giải quyết các tình huống thực tiễn trong đời sống, ít chú ý

đến việc đánh giá năng lực người học theo chuẩn mực đào tạo [23].

Chính điều này đã gián tiếp tạo cho HS cách học thụ động, nhiều học sinh

không trung thực trong thi cử, hạn chế khả năng tư duy, sáng tạo trong giải quyết

vấn đề, hạn chế sự phát triển năng lực và khiến cho HS chưa thấy được tầm quan

trọng của các môn học cũng như chưa biết “Môn học hóa” một vấn đề vào thực tiễn.

1.3 Xuất phát từ đổi mới dạy học môn Khoa học tự nhiên và nội dung kiến

thức “Di truyền và Biến dị” ở trường THCS

Trong chương trình đổi mới sau năm 2018, Giáo dục môn Khoa học tự nhiên

là một môn học mới gồm các chủ đề phân môn (Vật lí, Hóa học, Sinh học), các chủ

đề liên môn.

Mục đích của môn học này ngoài góp phần hình thành, phát triển các phẩm

chất chủ yếu và năng lực chung cho HS thì còn có sứ mệnh hình thành và phát triển

thế giới quan khoa học của học sinh; đóng vai trò chủ đạo trong việc giáo dục HS

tinh thần khách quan, tình yêu thiên nhiên, tôn trọng các quy luật của tự nhiên để từ

3

đó biết ứng xử với tự nhiên phù hợp với yêu cầu phát triển bền vững xã hội và môi

trường. Đặc biệt, thông qua đó HS xây dựng năng lực vận dụng tổng hợp kiến thức

để giải quyết các vấn đề trong cuộc sống [11].

Trong chương trình Sinh học bậc THCS, nội dung kiến thức “Di truyền và

biến dị” là phần quan trọng, chứa nhiều kiến thức liên hệ với thực tiễn, có tính giáo

dục và ứng dụng cao trong cuộc sống. Là “chìa khóa” để HS hiểu được các vấn đề

liên quan đến biến dị của sinh vật, cơ sở khoa học của lai tạo giống trong thực tiễn

và công nghệ sinh học hiện đại. Tuy nhiên, nội dung về kiến thức di truyền và biến

dị lại khá trừu tượng, tương đối khó với học sinh [15]. Do đó, trong quá trình dạy

học, GV bên cạnh việc truyền đạt kiến thức cho HS, còn cần chú trọng phát triển

cho HS những kỹ năng, thái độ, cách giải quyết các vấn đề. Không chỉ kiểm tra,

đánh giá về kiến thức, mà cần đưa những vấn đề thực tiễn vào bài để HS vận dụng

kiến thức trả lời. Từ đó giúp HS có thêm niềm tin tầm quan trọng của sinh học trong

cuộc sống, hình thành niềm lòng say mê với các bộ môn khoa học này.

Xuất phát từ những lí do trên tôi quyết định chọn và nghiên cứu đề tài: “Xây

dựng và sử dụng câu hỏi PISA trong dạy học nội dung kiến thức Di truyền và Biến

Dị - THCS”.

2 MỤC TIÊU CỦA ĐỀ TÀI

Xây dựng và sử dụng câu hỏi PISA nhằm sử dụng trong dạy học và đánh giá

NL THTN trong dạy học kiến thức “Di truyền và biến dị” – THCS.

3 GIẢ THUYẾT KHOA HỌC

Nếu xây dựng và sử dụng được câu hỏi PISA một cách hợp lí trong quá trình

dạy học và kiểm tra đánh giá kết quả học tập nội dung kiến thức “Di truyền và biến

dị” thì sẽ góp phần đánh giá được NL THTN của học sinh.

4 NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI

- Xây dựng Rubric đánh giá NL THTN thông qua việc sử dụng trong dạy học

nội dung kiến thức “Di truyền và biến dị”.

- Xây dựng bộ câu hỏi PISA nội dung kiến thức “Di truyền và biến dị”.

- Đề xuất quy trình xây dựng câu hỏi PISA trong dạy học.

- Đề xuất phương án đánh giá.