Xây dựng và sử dụng bài tập để phát triển năng lực thực nghiệm cho học sinh trong quá trình dạy học nội dung phần cơ thể thực vật – sinh học 11 - thpt.

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

KHOA SINH – MÔI TRƢỜNG

NGUYỄN THỊ NGỌC

XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP ĐỂ PHÁT

TRIỂN NĂNG LỰC THỰC NGHIỆM CHO HỌC SINH

TRONG QUÁ TRÌNH DẠY HỌC NỘI DUNG PHẦN

CƠ THỂ THỰC VẬT– SINH HỌC 11- THPT

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

Đà Nẵng – Năm 2017

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

KHOA SINH – MÔI TRƢỜNG

NGUYỄN THỊ NGỌC

XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP ĐỂ PHÁT

TRIỂN NĂNG LỰC THỰC NGHIỆM CHO HỌC

SINH TRONG QUÁ TRÌNH DẠY HỌC NỘI DUNG

PHẦN CƠ THỂ THỰC VẬT– SINH HỌC 11- THPT

Ngành: Sƣ phạm Sinh học

Ngƣời hƣớng dẫn: TS. Trƣơng Thị Thanh Mai

Đà Nẵng – Năm 2017

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan đề tài “Xây dựng và sử dụng bài tập để phát triển năng lực

thực nghiệm cho học sinh trong quá trình dạy học nội dung phần Cơ thể thực

vật– Sinh học 11- THPT” là công trình nghiên cứu của riêng tôi.

Các số liệu, kết quả trong khóa luận là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công

bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả

NGUYỄN THỊ NGỌC

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành khóa luận tốt nghiệp này, tôi đã nhận đƣợc sự quan tâm giúp đỡ của

gia đình, thầy cô và bạn bè. Qua đây tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến:

Cảm ơn gia đình đã luôn ủng hộ, tin tƣởng, động viên, giúp đỡ tôi trong suốt

thời gian thực hiện công trình nghiên cứu.

Cảm ơn Cô Trƣơng Thị Thanh Mai – ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn, chỉ bảo cho

tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Nhờ Cô mà tôi tự tin hơn với con đƣờng

dạy học của mình.

Cảm ơn Cô Nguyễn Thị Sen – ngƣời đã luôn tận tình giúp đỡ tôi trong quá

trình thực nghiệm sƣ phạm tại Trƣờng THPT Nguyễn Trãi – Hội An và tập thể HS

lớp 11/3 – Trƣờng THPT Nguyễn Trãi – Hội An đã nhiệt tình, hổ trợ, giúp đỡ tôi

trong quá trình thực nghiệm sƣ phạm.

Cảm ơn những ngƣời bạn trong tập thể 13SS, đặc biệt cảm ơn chị Nguyễn Thị

Ngọc Huyền (12ss), mọi ngƣời đã ủng hộ tôi trong quá trình thực hiện đề tài này và

sẵn sàng giúp đỡ khi tôi gặp khó khăn nhất.

Cảm ơn các thầy cô giảng dạy tại khoa Sinh – Môi trƣờng đã trang bị cho em

một nền tảng kiến thức vững chắc để em có thể mạnh dạn thực hiện đề tài này!

Tác giả

NGUYỄN THỊ NGỌC

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU.....................................................................................................................1

1. Tính cấp thiết của đề tài ..........................................................................................1

1.1 Xuất phát từ chủ trương đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát

triển năng lực ..............................................................................................................1

1.2 Xuất phát từ đặc điểm nội dung kiến thức phần Cơ thể thực vật – Sinh học 11 –

THPT:..........................................................................................................................1

1.3 Xuất phát từ hiệu quả của việc sử dụng bài tập thực nghiệm trong quá trình tổ

chức dạy học................................................................................................................2

2. Mục tiêu nghiên cứu................................................................................................3

3. Giả thuyết khoa học ................................................................................................3

4. Những đóng góp mới của đề tài..............................................................................3

CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU, CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA

ĐỀ TÀI........................................................................................................................4

1.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ......................................................4

1.1.1. Tình hình nghiên cứu về năng lực.....................................................................4

1.1.2. Tình hình nghiên cứu về năng lực thực nghiệm, sử dụng bài tập để phát triển

năng lực thực nghiệm..................................................................................................5

1.2. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI ........................................................................8

1.2.1. Cơ sở lý luận của năng lực thực nghiệm...........................................................8

1.2.2. Cơ sở lí luận của bài tập thực nghiệm.............................................................12

1.3. CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ..................................................................18

1.3.1. Đối tƣợng điều tra ...........................................................................................18

1.3.2. Kết quả điều tra ...............................................................................................18

CHƢƠNG 2: ĐỐI TƢỢNG, KHÁCH THỂ, NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP

NGHIÊN CỨU..........................................................................................................23

2.1 Đối tƣợng nghiên cứu: ........................................................................................23

2.2. Khách thể nghiên cứu.........................................................................................23

2.3. Phạm vi nghiên cứu............................................................................................23

2.4. Nhiệm vụ nghiên cứu .........................................................................................23

2.5. Phƣơng pháp nghiên cứu....................................................................................24

2.5.1. Phƣơng pháp nghiên cứu lý thuyết .................................................................24

2.5.2. Phƣơng pháp chuyên gia .................................................................................24

2.5.3. Phƣơng pháp điều tra ......................................................................................24

CHƢƠNG 3 – KẾT QUẢ VÀ BIỆN LUẬN............................................................26

3.1. PHÂN TÍCH NỘI DUNG KIẾN THỨC PHẦN CƠ THỂ THỰC VẬT – SINH

HỌC 11 – THPT .......................................................................................................26

3.2. QUY TRÌNH XÂY DỰNG BTTN TRONG DẠY HỌC PHẦN CƠ THỂ

THỰC VẬT- SINH HỌC 11 - THPT.......................................................................29

3.2.1. Nguyên tắc xây dựng BT để phát triển năng lực cho HS trong dạy học phần

Cơ thể thực vật- Sinh học 11- THPT ........................................................................29

3.2.2. Quy trình xây dựng..........................................................................................30

3.2.3. Ví dụ minh họa ................................................................................................33

3.3. KẾT QUẢ HỆ THỐNG BTTN DÙNG TRONG DẠY HỌC PHẦN CƠ THỂ

THỰC VẬT– SINH HỌC 11 – THPT NHẰM PHÁT TRIỂN NLTN CHO HS.....37

3.4. QUY TRÌNH SỬ DỤNG BTTN TRONG DẠY HỌC PHẦN CƠ THỂ THỰC

VẬT- SINH HỌC 11- THPT....................................................................................45

3.3.1. Nguyên tắc sử dụng BT để phát triển NLTN cho HS trong dạy học phần Cơ

thể thực vật- Sinh học 11 - THPT .............................................................................45

3.3.2 Quy trình sử dụng BT để phát triển NLTN cho HS trong dạy học phần Cơ thể

thực vật - Sinh học 11 - THPT..................................................................................47

3.3.3. Ví dụ minh họa................................................................................................49

3.5. ĐỀ XUẤT CÁC PHƢƠNG ÁN SỬ DỤNG BTTN TRONG DẠY HỌC PHẦN

CƠ THỂ THỰC VẬT– SINH HỌC 11 - THPT.......................................................51

3.5.1. Sử dụng BTTN trong khâu định hƣớng vào bài mới của quá trình dạy học...51

3.5.2. Sử dụng BTTN trong khâu dạy kiến thức mới của quá trình dạy học ............51

3.5.3. Sử dụng BTTN trong khâu BT về nhà của quá trình dạy học: .......................52

3.6. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM.............................................................................53

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ..................................................................................57

1. KẾT LUẬN...........................................................................................................57

2. KIẾN NGHỊ ..........................................................................................................57

TÀI LIỆU THAM KHẢO.........................................................................................59

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

1. BT Bài tập

2. BTTN Bài tập thực nghiệm

3. HS Học sinh

4. GV Giáo viên

5. NL Năng lực

6. NLTN Năng lực thực nghiệm

7. THPT Trung học phổ thông

DANH MỤC BẢNG

Số hiệu

bảng

Tên bảng Trang

1.1 Kết quả điều tra về mức độ thƣờng xuyên thực hiện

BTTN trong quá trình học của HS

19

1.2 Kết quả điều tra về mức độ GV sử dụng BTTN vào trong

dạy học, kiểm tra đánh giá

20

1.3 Kết quả điều tra về mức độ hoàn thành BTTN trong quá

trình học

21

3.1. Nội dung kiến thức phần Sinh học Cơ thể thực vật – Sinh

học 11 – THPT

26

3.2 Phƣơng án đánh giá cho BTTN đã xây dựng

36

3.3 Hệ thống BTTN dùng trong dạy học phần cơ thể

thực vật– sinh học 11 – THPT

38

3.5 Các phƣơng án sử dụng BTTN trong dạy HS học

Cơ thể thực vật– sinh học 11-THPT

52

3.6

Kết quả mức độ HS đạt đƣợc ở dạng BT hình thành giả

thuyết thực nghiệm qua 2 bài kiểm tra

54

3.7

Kết quả mức độ HS đạt đƣợc ở dạng BT phân tích kết

quả thực nghiệm và rút ra kết luận qua 2 bài kiểm tra

55

DANH M

ỤC SƠ Đ

Ồ

S

ố hi

ệu sơ đồ

Tên sơ đ

ồ Trang

3.

2 Quy trình xây d

ựng BTTN 31

3.

4 Quy trình

s

ử

dụng BTTN 47

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

1.1 Xuất phát từ chủ trương đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát

triển năng lực

Chƣơng trình giáo dục phổ thông theo định hƣớng phát triển NL theo Nghị

quyết số 29-NQ/TW đòi hỏi một phƣơng pháp giáo dục thích hợp – đó là phƣơng

pháp tổ chức hoạt động. Bởi vì năng lực không thể đƣợc hình thành và phát triển

bằng con đƣờng truyền giảng thụ động. Kiến thức có thể đƣợc tiếp thu qua lời

giảng, nhƣng ngƣời học chỉ làm chủ đƣợc những kiến thức này khi chiếm lĩnh

chúng bằng chính hoạt động có ý thức của mình. Đồng thời, việc hình thành và phát

triển kỹ năng, tƣ tƣởng, tình cảm, nhân cách tốt đẹp cũng thông qua sự rèn luyện

trong thực tế [17].Thông qua dạy học bằng con đƣờng tổ chức hoạt động, HS thực

hiện các nhiệm vụ học tập và hoàn thành sản phẩm hành động, có sự kết hợp linh

hoạt giữa hoạt động trí tuệ và tay chân. Đây cũng là quan điểm dạy học tích cực hoá

và tiếp cận toàn thể. Vận dụng dạy học định hƣớng hành động có ý nghĩa quan

trọng cho việc thực hiện nguyên lý giáo dục kết hợp lý thuyết với thực tiễn, tƣ duy

và hành động, nhà trƣờng và xã hội [8]. Tuy nhiên, thực tế dạy học nói chung và

Sinh học THPT nói riêng phần lớn nặng về lý thuyết, do đó là mang tính suy luận,

thiếu tính thực tiễn. Chƣa phát huy đƣợc tính sáng tạo, tự chiếm lính tri thức của

ngƣời học [21].

1.2 Xuất phát từ đặc điểm nội dung kiến thức phần Cơ thể thực vật – Sinh học 11

– THPT:

Sinh học là bộ môn khoa học có nhiều nội dung kiến thức gắn với thực

nghiệm, do đó sử dụng kiến thức để giải quyết vấn đề trong thực tiễn đóng vai trò

quan trọng trong việc thực hiện mục tiêu giáo dục của bộ môn Sinh học. Tuy nhiên,

thực trạng dạy và học bộ môn Sinh học trong nhiều trƣờng phổ thông hiện nay chƣa

đƣợc GV và HS chú trọng đúng mức, đồng thời điều kiện về trang thiết bị, cơ sở vật

chất chƣa đƣợc đáp ứng đầy đủ và chƣa đảm bảo chất lƣợng để thực hiện đúng yêu

cầu dạy học của bộ môn nhất là đối với việc dạy học thực hành. Đã có nhiều nghiên

cứu chỉ ra rằng BT vừa là phƣơng tiện, vừa là phƣơng pháp để tổ chức các hoạt

2

động học tập cho HS có hiệu quả. Việc nghiên cứu xây dựng hệ thống các BTTN và

sử dụng chúng một cách hợp lý trong dạy học SH ở trƣờng phổ thông là một việc

làm quan trọng nhằm cụ thể hóa mục tiêu phát triển NLTN của ngƣời học, vừa góp

phần nâng cao chất lƣợng dạy học bộ môn. Mặc khác, khi phân tích chƣơng trình

Sinh học bậc THPT cho thấy phần Cơ thể thực vật– Sinh học 11 có nhiều nội dung

phù hợp cho việc lựa chọn vật liệu để xây dựng hệ thống BTTN, đồng thời thuận lợi

cho quá trình thực nghiệm sƣ phạm nhằm kiểm chứng giả thuyết khoa học của đề

tài và nhằm từng bƣớc cụ thể hóa cơ sở lý luận của đề tài vào thực tiễn dạy học bộ

môn Sinh học ở trƣờng phổ thông [5].

1.3 Xuất phát từ hiệu quả của việc sử dụng bài tập thực nghiệm trong quá trình

tổ chức dạy học

Trong dạy học, BTTN là dạng BT gắn liền với phƣơng pháp thực nghiệm, nó

đƣợc hiểu là một loại BT khi giải phải tiến hành hoặc đề xuất giả thuyết hoặc đề

xuất phƣơng án thí nghiệm, có khi phải tiến hành thí nghiệm đi tới kết quả, có khi

phải để lấy số liệu giải BT, có khi phải dùng thí nghiệm để kiểm chứng phƣơng án

đã đề xuất. Khi giải BTTN HS luôn vận dụng tổng hợp kiến thức lý thuyết và thực

nghiệm, kết hợp các kĩ năng hoạt động trí óc và thực hành, các vốn hiểu biết về

Sinh học, kĩ thuật và thực tế cuộc sống [16]. Vì vậy, BTTN Sinh học phát huy tối đa

nguồn tri thức, kĩ năng đã có của HS vừa để tìm kiếm tri thức mới, vừa rèn luyện

NL vận dụng tích hợp nguồn tri thức để giải quyết vấn đề nghiên cứu. BTTN chứa

đựng mối quan hệ giữa cái đã biết và yêu cầu của BT tạo nên tình huống có vấn đề

qua đó kích thích đƣợc tính tích cực, sáng tạo, hứng thú học tập của HS, nhiều

BTTN đòi hỏi HS phải trực tiếp thực hiện các thao tác chân tay một cách cẩn thận,

khéo léo mới đem lại kết quả chính xác, từ đó rèn luyện cho các em những kĩ năng

thực nghiệm. Trong dạy HS học, BTTN Sinh học không chỉ là phƣơng pháp đề GV

tổ chức hoạt động nhận thức cho HS, rèn luyện những kĩ năng thực nghiệm, phát

triển tƣ duy thực nghiệm khoa học, mà còn thông qua các BTTN GV có thể phát

hiện và bồi dƣỡng những HS có năng khiếu, có niềm đam mê với môn học [5]. Vì

vậy, việc ngƣời GV xây dựng và sử dụng hợp lý các BTTN trong quá trình giảng

dạy thì không chỉ có ý nghĩa giúp HS nắm vững các kiến thức của bài học, đạt đƣợc