Xây dựng tài liệu và tổ chức hướng dẫn học sinh tự học theo mô đun trong dạy học chương "hạt nhân nguyên tử" vật lý lớp 12

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

ĐOÀN THANH HÀ

XÂY DỰNG TÀI LIỆU VÀ TỔ CHỨC HƯỚNG DẪN HỌC

SINH TỰ HỌC THEO MÔ ĐUN TRONG DẠY HỌC

CHƯƠNG "HẠT NHÂN NGUYÊN TỬ" VẬT LÝ LỚP 12

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM VẬT LÍ

HÀ NỘI – 2012

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

ĐOÀN THANH HÀ

XÂY DỰNG TÀI LIỆU VÀ TỔ CHỨC HƯỚNG DẪN HỌC

SINH TỰ HỌC THEO MÔ ĐUN TRONG DẠY HỌC

CHƯƠNG "HẠT NHÂN NGUYÊN TỬ" VẬT LÝ LỚP 12

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM VẬT LÍ

CHUYÊN NGÀNH: LÍ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC

(BỘ MÔN VẬT LÍ)

Mã số: 60 14 01 11

Người hướng dẫn khoa học: TS. Ngô Diệu Nga

HÀ NỘI - 2012

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Tri thức nhân loại ngày càng được mở rộng, các phát minh mới không ngừng

được công bố. Vậy nên, nếu chỉ học trên ghế nhà trường thì học sinh sẽ không bao

giờ đủ thời gian để tìm hiểu những điều đó, không thể trang bị cho bản thân mình

những kiến thức quan trọng cần cho cuộc sống và giáo viên cũng không đủ thời

gian để có thể đem hết những tri thức đó đến cho các em. Vậy nên việc tự học ở học

sinh là điều quan trọng, nhưng tự học như thế nào cho hiệu quả và sử dụng công cụ

nào để hỗ trợ cho quá trình tự học là một câu hỏi lớn.

Bên cạnh đó, sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin đã tạo ra lượng

dữ liệu vô cùng lớn trong đó có không ít các tài liệu hỗ trợ cho quá trình học tập của

học sinh. Tuy nhiên điều đó không hoàn toàn tốt cho học sinh trong quá trình tự

học, tự bồi dưỡng mà trái lại nó còn làm cho học sinh gặp rất nhiều khó khăn trong

quá trình chọn lựa tài liệu học tập. Việc lựa chọn được một tài liệu học tập phù hợp

với khả năng và năng lực của học sinh là yếu tố quyết định đến kết quả tự học cũng

như niềm yêu thích học tập của học sinh. Cái mà học sinh cần bây giờ không chỉ là

một tài liệu học tập vừa sức, phù hợp với năng lực mà còn phải giúp học sinh có thể

tự đánh giá được kết quả cũng như sự tiến bộ trong học tập của mình.

Nền giáo dục của thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng đã có nhiều sự thay

đổi trong suốt những năm qua. Càng ngày các nước càng đầu tư nhiều cho giáo dục và

Việt Nam cũng không nằm ngoài xu thế đó, luôn xác định giáo dục là quốc sách hàng

đầu, đầu tư cho giáo dục là đầu tư cho tương lai. Đổi mới trong giáo dục mà cụ thể hơn

là đổi mới trong việc giảng dạy, đổi mới tài liệu học tập là yếu tố căn bản quyết định sự

thành công trong việc nâng cao chất lượng giáo dục. Để làm được việc đó phải khắc

phục hoàn toàn lối học thụ động, lối dạy theo kiểu truyền thụ một chiều, …

Giáo viên với nhiệm vụ của mình, không chỉ là truyền thụ tri thức cho học

sinh mà còn phải đem đến cho các em sự say mê trong học tập, cung cấp cho các

em một phương pháp học tập khoa học, dạy các em biết cách tự học để tự nâng cao

kiến thức để từ đó các em có đủ tự tin để sáng tạo ra những cái mới, dám khẳng

định năng lực của bản thân.

2

Vậy để giúp cho học sinh có những bước đi ban đầu thật vững chắc trong

quá trình tự học lâu dài sau này, việc cung cấp cho các em một công cụ học tập vừa

sức, giúp các em tự kiểm chứng năng lực bản thân là yếu tố quyết định đến sự hình

thành năng lực tự học của các em.

Xuất phát từ những lý do đó tôi đã lựa chọn đề tài: “Xây dựng tài liệu và tổ

chức hướng dẫn học sinh tự học theo môđun trong dạy học chương “Hạt nhân

nguyên tử” Vật lý lớp 12”.

2. Lịch sử nghiên cứu

2.1. Những vấn đề nghiên cứu ở nước ngoài liên quan đến đề tài

Ở Anh, vào những năm 1920 đã hình thành nhà trường kiểu mới, khuyến

khích hoạt động tự quản của học sinh.

Ở Hoa Kì, từ những năm 1970, gần 200 trường đã dạy học thử nghiệm giáo

viên hướng dẫn học sinh cách học, học sinh độc lập làm việc theo nhịp độ riêng phù

hợp với nhận thức của mình.

Hiện nay, đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực của học sinh đã

được nhân rộng khắp thế giới.

2.2. Những vấn đề nghiên cứu trong nước liên quan đến đề tài

Việc tìm tòi nghiên cứu để có phương pháp dạy học sinh tiếp nhận thông tin

đã có từ xa xưa khi con người biết truyền đạt tri thức cho nhau. Cha ông ta đã có

câu “Đi một ngày đàng, học một sàng khôn” là nói về việc cần thiết của việc tự học.

Ngày nay có rất nhiều công trình nghiên cứu về đổi mới trong phương pháp

dạy học với từng môn học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động sáng tạo của học

sinh. Có nhiều nhà nghiên cứu khoa học giáo dục, các nghiên cứu sinh và học viên

cao học quan tâm tới việc nghiên cứu hướng dẫn học sinh cách tự học: Nguyễn Thị

Tân víi ®Ò tµi: Hướng dẫn học sinh tự học trong dạy học chương “ Động học chất

điểm ” Vật lý 10 nâng cao (Luận văn Thạc sĩ – ĐHSPHN2 - 2011). Nguyễn Thị

Kim Cương” víi ®Ò tµi: Hướng dẫn học sinh tự học trong dạy học chương “ Dòng

điện xoay chiều ” Vật lý 12 nâng cao (Luận văn Thạc sĩ – ĐHSPHN2010)…

3. Mục tiêu nghiên cứu

Xây dựng được tài liệu và tổ chức hướng dẫn học sinh tự học trong dạy học

chương “Hạt nhân nguyên tử” Vật lý lớp 12 theo môđun nhằm phát huy tính tích cực,

3

tự lực và bồi dưỡng năng lực sáng tạo của học sinh.

4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu

Các hoạt động tổ chức hướng dẫn học sinh tự học trong dạy học Vật lý phổ thông.

4.2. Khách thể nghiên cứu

Quá trình dạy học chương “Hạt nhân nguyên tử” Vật lý lớp 12.

5. Phạm vi nghiên cứu

Xây dựng tài liệu và tổ chức hướng dẫn học sinh tự học trong dạy học

chương “Hạt nhân nguyên tử” Vật lý lớp 12, với học sinh ở các trường THPT.

Mẫu khảo sát: Các lớp 12 trường THPT Hoa Lư A, Hoa Lư, Ninh Bình.

6. Vấn đề nghiên cứu

Xây dựng tài liệu và tổ chức hướng dẫn học sinh tự học trong dạy học

chương “Hạt nhân nguyên tử” Vật lý lớp 12 như thế nào để phát huy tính tích cực,

tự lực và bồi dưỡng năng lực sáng tạo của học sinh.

7. Giả thuyết khoa học

Nếu soạn thảo được tài liệu và tổ chức hướng dẫn học sinh tự học bám sát

nội dung kiến thức Vật lý và mục tiêu dạy học, đồng thời sử dụng một cách hợp lý

các hình thức tổ chức hướng dẫn học sinh tự học sẽ làm cho học sinh tự lực chiếm

lĩnh kiến thức một cách hệ thống, sâu sắc và bền vững góp phần nâng cao hiệu quả

dạy học.

8. Phương pháp nghiên cứu

- Sử dụng nhóm các phương pháp nghiên cứu lý thuyết (phương pháp nghiên

cứu tài liệu, tổng hợp, phân tích, ...).

- Sử dụng nhóm các phương pháp nghiên cứu thực tiễn (phương pháp thực

nghiệm sư phạm, điều tra, chuyên gia, phỏng vấn, ...).

- Sử dụng nhóm phương pháp Toán học trong nghiên cứu khoa học giáo dục.

9. Những đóng góp mới của luận văn

- Tổng quan cơ sở lý luận về nâng cao chất lượng dạy học và tổ chức việc tự

học cho học sinh THPT.

- Đề xuất một số biện pháp rèn luyện năng lực tự học cho học sinh.

4

- Soạn thảo bộ tài liệu hướng dẫn học sinh tự học theo môđun chương “Hạt nhân

nguyên tử” Vật lý 12 nhằm nâng cao năng lực tự học, tự nghiên cứu cho học sinh.

10. Cấu trúc luận văn

Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, tài liệu tham khảo, phụ lục, nội

dung chính của luận văn được trình bày trong 3 chương:

Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc xây dựng tài liệu và tổ chức

hướng dẫn học sinh tự học theo môđun.

Chương 2: Xây dựng tài liệu và tổ chức hướng dẫn học sinh tự học theo

môđun chương “Hạt nhân nguyên tử” Vật lý 12.

Chương 3: Thực nghiệm sư phạm.

5

CHƯƠNG 1

CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC XÂY DỰNG TÀI LIỆU VÀ

TỔ CHỨC HƯỚNG DẪN HỌC SINH TỰ HỌC THEO MÔĐUN

1.1. Đổi mới phương pháp dạy học

1.1.1. Tổng quan những phương hướng tiếp cận để xác định các cơ sở của việc

đổi mới PPDH

Đổi mới phương pháp dạy học hiện nay không chỉ là phong trào mà còn là

một yêu cầu bắt buộc với mọi giáo viên (GV).

Sự phát triển kinh tế - xã hội trong bối cảnh toàn cầu hoá đặt ra những yêu

cầu mới đối với người lao động, do đó cũng đặt ra những yêu cầu mới cho sự

nghiệp giáo dục thế hệ trẻ và đào tạo nguồn nhân lực. Giáo dục cần đào tạo đội

ngũ nhân lực có khả năng đáp ứng được những đòi hỏi mới của xã hội và thị

trường lao động, đặc biệt là năng lực hành động, tính năng động, sáng tạo, tính

tự lực và trách nhiệm cũng như năng lực cộng tác làm việc, năng lực giải quyết

các vấn đề phức hợp.

Đổi mới PPDH là một trong những nhiệm vụ quan trọng của cải cách giáo

dục nói chung cũng như cải cách cấp trung học phổ thông. Mục tiêu, chương

trình, nội dung dạy học mới đòi hỏi việc cải tiến PPDH và sử dụng những PPDH

mới. Trong một số năm gần đây, các trường THPT đã có những cố gắng trong

việc đổi mới PPDH và đã đạt được những tiến bộ trong việc phát huy tính tích

cực của HS. Tuy nhiên, các phương pháp dạy học truyền thống, đặc biệt là

thuyết trình vẫn chiếm một vị trí chủ đạo trong các PPDH ở các trường THPT

nói chung, hạn chế việc phát huy tính tích cực và sáng tạo của HS.

Một trong những định hướng cơ bản của việc đổi mới giáo dục là chuyển

từ nền giáo dục mang tính hàn lâm, kinh viện, xa rời thực tiễn sang một nền giáo

dục chú trọng việc hình thành năng lực hành động, phát huy tính chủ động, sáng

tạo của người học. Định hướng quan trọng trong đổi mới PPDH là phát huy tính

tích cực, tự lực và sáng tạo, phát triển năng lực hành động, năng lực cộng tác làm

việc của người học. Đó cũng là những xu hướng quốc tế trong cải cách PPDH ở

nhà trường phổ thông.

6

Sơ đồ sau đây trình bày tổng quan những phương hướng tiếp cận để xác

định các cơ sở của việc đổi mới PPDH [4, tr. 82]

Sơ đồ 1.1. Sơ đồ cơ sở đổi mới PPDH

Tuỳ theo mỗi cách tiếp cận khác nhau có thể có những quan niệm khác

nhau về đổi mới PPDH. Vì vậy có những định hướng và những biện pháp khác

nhau trong việc đổi mới PPDH. Tuy nhiên không có công thức chung duy nhất

trong việc đổi mới PPDH. Trong thực tiễn cần xuất phát từ hoàn cảnh cụ thể để

xác định và áp dụng những định hướng, biện pháp thích hợp. Dựa trên khái niệm

chung về PPDH, có thể hiểu: đổi mới phương pháp dạy học là cải tiến những

hình thức và cách thức làm việc kém hiệu quả của GV và HS, sử dụng những

hình thức và cách thức hiệu quả hơn nhằm nâng cao chất lượng dạy học, phát

huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo, phát triển năng lực của học sinh.

Đổi mới PPDH đối với giáo viên bao gồm:

- Đổi mới việc lập kế hoạch dạy học, thiết kế bài dạy.

- Đổi mới PPDH trên lớp học.

- Đổi mới việc kiểm tra, đánh giá kết quả học tập.

7

Đổi mới PPDH đối với học sinh là đổi mới PP học tập.

Đổi mới PPDH cần được tổ chức, lãnh đạo và hỗ trợ từ các cấp quản lý

giáo dục, đặc biệt là các trường phổ thông thông qua những biện pháp thích

hợp.[4,tr. 82-83]

1.1.2. Một số biện pháp đổi mới phương pháp dạy học

Các biện pháp đổi mới PPDH rất phong phú. Sau đây là một số biện pháp

đổi mới PPDH dành cho giáo viên [4, tr. 86-87]

· Đổi mới việc thiết kế và chuẩn bị bài dạy học.

· Cải tiến các PPDH truyền thống kết hợp đa dạng các phương pháp dạy học

hiện đại.

· Vận dụng dạy học giải quyết vấn đề.

· Vận dụng dạy học theo tình huống.

· Vận dụng dạy học định hướng hành động.

· Tăng cường sử dụng phương tiện dạy học và công nghệ thông tin trong

dạy học.

· Sử dụng các kỹ thuật dạy học phát huy tính tích cực và sáng tạo.

· Tăng cường các phương pháp dạy học đặc thù bộ môn.

· Bồi dưỡng phương pháp học tập cho HS.

· Cải tiến việc kiểm tra đánh giá.

1.2. Cơ sở lý thuyết của quá trình tự học

1.2.1. Khái niệm tự học

Có rất nhiều khái niệm khác nhau về tự học:

Theo GS. Viện sĩ Nguyễn Cảnh Toàn: “Tự học là tự mình động não, sử

dụng các năng lực trí tuệ (Quan sát, so sánh, phân tích, tổng hợp...) và có khi cả

cơ bắp (Khi phải sử dụng công cụ), cùng các phẩm chất của mình, rồi cả động

cơ, tình cảm, cá nhân sinh quan, thế giới quan (trung thực, khách quan, có chí

tiến thủ, không ngại khó ngại khổ, kiên trì nhẫn nại, lòng say mê khoa học, ý

muốn thi đỗ, biết biến khó khăn thành thuận lợi) để chiếm lĩnh vực hiểu biết nào

đó của nhân loại, biến lĩnh vực đó thành sở hữu của mình”.[18]

8

Trong tập bài giảng chuyên đề Dạy tự học cho SV trong các nhà trường

trung học chuyên nghiệp và Cao đẳng, Đại học, GS – TSKH Thái Duy Tuyên

viết: “Tự học là hoạt động độc lập chiếm lĩnh kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo, là tự

mình động não, suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ (quan sát, so sánh, phân

tích, tổng hợp…)cùng các phẩm chất động cơ, tình cảm để chiếm lĩnh tri thức

một lĩnh vực hiểu biết nào đó hay những kinh nghiệm lịch sử, xã hội của nhân

loại, biến nó thành sở hữu của chính bản thân người học”.[10, tr. 1]

Tác giả Nguyễn Kỳ ở Tạp chí Nghiên cứu giáo dục số 7/ 1998 cũng bàn

về khái niệm tự học: “Tự học là người học tích cực chủ động, tự mình tìm ra tri

thức kinh nghiệm bằng hành động của mình, tự thể hiện mình. Tự học là tự đặt

mình vào tình huống học, vào vị trí nghiên cứu, xử lý các tình huống, giải quyết

các vấn đề, thử nghiệm các giải pháp…Tự học thuộc quá trình cá nhân hóa việc

học”.[10, tr. 2]

Trong bài phát biểu tại hội thảo Nâng cao chất lượng dạy học tổ chức vào

tháng 11 năm 2005 tại Đại học Huế, GS Trần Phương cho rằng: “ Học bao giờ

và lúc nào cũng chủ yếu là tự học, tức là biến kiến thức khoa học tích lũy từ

nhiều thế hệ của nhân loại thành kiến thức của mình, tự cải tạo tư duy của mình

và rèn luyện cho mình

Mỗi nhà nghiên cứu đều đưa ra một định nghĩa riêng về tự học, nhưng tất

cả đều có chung quan điểm: Tự học là quá trình tự giác, tích cực, độc lập chiếm

lĩnh kiến thức, kỹ năng, kỹ xảo... và kinh nghiệm lịch sử của xã hội loài người

nói chung và của chính bản thân người học nói riêng. Trong quá trình đó, người

học là chủ thể của quá trình nhận thức, nỗ lực sử dụng các năng lực trí tuệ và có

khi cả cơ bắp cùng với các phẩm chất của mình để tiến hành hoạt động nhận

thức.[5, tr. 8]

1.2.2. Các hình thức tự học

Có nhiều hình thức tự học, mỗi hình thức có những ưu và nhược điểm

khác nhau, tùy hoàn cảnh thực tiễn mà người học lựa chọn hình thức tự học thích

hợp với bản thân để đem lại hiệu quả cao nhất. Có thể dẫn ra một số hình thức tự

học như [21]

9

· Tự học hoàn toàn (không có GV): Thông qua tài liệu, qua tìm hiểu thực tế,

học kinh nghiệm của người khác. HS gặp nhiều khó khăn do có nhiều lỗ hổng

kiến thức, HS khó thu xếp tiến độ, kế hoạch tự học, không tự đánh giá được kết

quả tự học của mình... Từ đó HS dễ chán nản và không tiếp tục tự học .

· Tự học trong một giai đoạn của quá trình học tập: Thí dụ như học bài hay

làm bài tập ở nhà (khâu vận dụng kiến thức) là công việc thường xuyên của HS

phổ thông. Để giúp HS có thể tự học ở nhà, GV cần tăng cường kiểm tra, đánh

giá kết quả học bài, làm bài tập ở nhà của các em.

· Tự học qua phương tiện truyền thông (học từ xa): HS được nghe GV

giảng giải minh họa, nhưng không được tiếp xúc với GV, không được hỏi han,

không nhận được sự giúp đỡ khi gặp khó khăn. Với hình thức tự học này, HS

cũng không đánh giá được kết quả học tập của mình.

· Tự học qua tài liệu hướng dẫn: Trong tài liệu trình bày cả nội dung, cách

xây dựng kiến thức, cách kiểm tra kết quả sau mỗi phần, nếu chưa đạt thì chỉ dẫn

cách tra cứu, bổ sung, làm lại cho đến khi đạt được (thí dụ học theo các phần

mềm trên máy tính). Song nếu chỉ dùng tài liệu tự học HS cũng có thể gặp khó

khăn và không biết hỏi ai.

· Tự lực thực hiện một số hoạt động học dưới sự hướng dẫn chặt chẽ của

GV ở lớp: Với hình thức này cũng đem lại kết quả nhất định. Song nếu HS vẫn

sử dụng SGK như hiện nay thì các em cũng gặp khó khăn khi tiến hành tự học vì

thiếu sự hướng dẫn về phương pháp học.

Ø Qua việc nghiên cứu các hình thức tự học ở trên thấy rằng mỗi hình thức

TH có những mặt ưu điểm và nhược điểm nhất định. Để nhằm khắc phục được

những nhược điểm của các hình thức tự học đã có này và xét đặc điểm của HS

chúng tôi đề xuất một hình thức tự học mới: Tự học theo tài liệu hướng dẫn và

có sự giúp đỡ trực tiếp một phần của GV gọi tắt là "tự học có hướng dẫn".

1.2.3. Chu trình tự học của học sinh

Chu trình tự học của học sinh gồm 3 giai đoạn: