Xác định nguyên nhân, xây dựng biện pháp phòng chống nhiễm độc hàng loạt- Nhánh 5: Nghiên cứu xây dựng mô hình phòng chống độc ở Việt Nam

Bé y tÕ

Trung t©m chèng ®éc bÖnh viÖn b¹ch mai

B¸o c¸o tæng kÕt §Ò tµi nh¸nh kc.10-13.05

Nghiªn cøu x©y dùng m« h×nh hÖ thèng

phßng chèng ®éc ë viÖt nam vµ biÖn ph¸p

xö trÝ nhiÔm ®éc cÊp ®èi víi chÊt ®éc

cã kh¶ n¨ng g©y nhiÔm ®éc hµng lo¹t

trong c«ng, n«ng nghiÖp vµ ®êi sèng

Chñ nhiÖm §TN: PGS.TS. NguyÔn ThÞ Dô

thuéc ®Ò tµi cÊp nhµ n−íc. M∙ sè kc 10.13

“ x¸c ®Þnh nguyªn nh©n, x©y dùng biÖn ph¸p dù phßng

vµ xö trÝ nhiÔm ®éc hµng lo¹t “

6466-5

Hµ néi 10-2004

Tµi liÖu lµ kÕt qu¶ thùc hiÖn nh¸nh nghiªn cøu cña §Ò tµi cÊp Nhµ n−íc

KC10.13 (2001-2004)

1

B¸o c¸o tãm t¾t

Ngé ®éc hµng lo¹t hay khñng bè ngé ®éc ®ang lµ vÊn ®Ò bøc xóc nhÊt hiÖn

nay trªn thÕ giíi, ®Æc biÖt ë c¸c n−íc ph¸t triÓn nh− Mü, Anh, óc ... Ngé ®éc hµng

lo¹t kh«ng chØ c−íp ®i sinh m¹ng, ph¸ huû nhiÒu c¬ së kinh tÕ mµ cßn mang tÝnh x·

héi chÝnh trÞ. HÖ thèng chèng ®éc ®· cã ë trªn 70 quèc gia víi nh÷ng m« h×nh hiÖn

®¹i, chÊt l−îng tuú thuéc tõng n−íc.

ë n−íc ta, ngé ®éc hµng lo¹t trong ®êi sèng sinh ho¹t lu«n x¶y ra mÆc dï

kh«ng lín, kh«ng g©y nh÷ng chÊn ®éng x· héi vµ chÝnh trÞ, tuy nhiªn viÖc x©y dùng

m« h×nh m¹ng l−íi phßng Chèng ®éc lµ cÇn thiÕt ph¶i ®−îc ®Æt ra v× thÕ môc ®Ých

chÝnh cña ®Ò tµi nh¸nh KC-10-13-05 Trung t©m Chèng ®éc BÖnh viÖn B¹ch Mai

thùc hiÖn:

1. X©y dùng m« h×nh m¹ng l−íi hÖ thèng phßng chèng ®éc ë ViÖt Nam.

2. X©y dùng tiªu chuÈn chÈn ®o¸n, ph¸c ®å cÊp cøu vµ ®iÒu trÞ nhiÔm ®éc cÊp víi

chÊt ®éc cã kh¶ n¨ng g©y ngé ®éc hµng lo¹t trong C«ng, N«ng nghiÖp vµ ®êi sèng.

Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lµ:

- Nghiªn cøu lÞch sö c¸c vô ngé ®éc hµng lo¹t trªn thÕ giíi, c¸c chÊt g©y ngé ®éc

hµng lo¹t.

- Nghiªn cøu m¹ng l−íi phßng Chèng ®éc c¸c n−íc trªn thÕ giíi ®Æc biÖt m« h×nh

ho¹t ®éng cña c¸c TTC§ quèc gia vµ vïng.

- M« h×nh cÊp cøu th¶m ho¹, ngé ®éc hµng lo¹t trªn thÕ giíi.

- T×nh h×nh ngé ®éc vµ m¹ng l−íi phßng chèng ®éc hiÖn cã ë n−íc ta.

KÕt qu¶ ®−a ra:

- X©y dùng mét m« h×nh m¹ng l−íi phßng chèng ë n−íc ta mét m« h×nh phï hîp víi

hoµn c¶nh n−íc ta trong t−¬ng lai vµ hoµ nhËp.

- X©y dùng tiªu chuÈn chÈn ®o¸n vµ xö trÝ ngé ®éc mét sè chÊt cã kh¶ n¨ng g©y ngé

®éc hµng lo¹t trong c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vµ ®êi sèng. Bao gåm 12 chÊt lµ: ngé

®éc khÝ CO, khÝ Chlor, NH3, hîp chÊt khÝ Nit¬, As, Hg, Phospho h÷u c¬, Carbamate,

Pyrethroid, NÊm ®éc, c¸ Nãc.

KÕt luËn:

M« h×nh m¹ng l−íi phßng chèng ®éc ®−îc ¸p dông trong toµn quèc sÏ ®ãng gãp

mét phÇn rÊt quan träng nh»m qu¶n lý ngé ®éc, cã nh÷ng kÕ ho¹ch dù phßng tèt khi

2

cã ngé ®éc hµng lo¹t x¶y ra, gi¶m nhÑ th−¬ng vong, gi¶m tö vong vµ gi¶m ®−îc

nh÷ng chi phÝ khã l−êng tr−íc nÕu cã mét khñng bè ngé ®éc mµ kh«ng ®−îc b¸o

tr−íc.

3

nh÷ng kÕt qu¶ næi bËt phôc vô ®Ò tµi Kc 10-13-05.

1. C¸c Héi th¶o tËp huÊn vÒ Chèng ®éc ®· thùc hiÖn víi ®Ò tµi KC10-13-05

1.1. IPCS Intox Workshop on Diagnosis, Treatment and Prevention of Toxic

Exposure in Cambodia, Laos and Viet Nam (héi nghÞ chèng ®éc 3 n−íc §«ng

D−¬ng) Ha Noi, Viet Nam 16 – 20 Nov 1998. Cã sù tham gia cña c¸c chuyªn gia

cña IPCS (WHO) Geneva: Jenny Pronczuk de Garbino, John Haines, Braithwait, K.

Hartigan Go

VÒ vai trß, tæ chøc ®iÒu hµnh c¸c TTC§.

Tr−íc CT – KC 10 ®· tæ chøc ®−îc mét lÇn tõ 2001 ®· tæ chøc.

1.2. Héi nghÞ toµn quèc vÒ chèng ®éc – B·i Ch¸y – 2003 bµn vÒ ph−¬ng h−íng ph¸t

triÓn m¹ng l−íi chèng ®éc toµn quèc vµ c¸c b¸o c¸o vÒ ngé ®éc cÊp c¸c lo¹i.

1.3. Héi nghÞ toµn quèc vÒ HSCC vµ chèng ®éc hµng n¨m, sau nµy lµ 2 n¨m tõ 2005.

Hµ Néi 2001, 2002

Thµnh phè Hå ChÝ Minh 1 lÇn 2003.

§µ N½ng 9/2004.

1.4. Héi th¶o tËp huÊn vÒ th¶m häa do JICA tæ chøc 18/9/03 – 20/9/03.

1.5. Líp tËp huÊn c¸c b¸c sÜ ë c¸c tØnh phÝa B¾c phô tr¸ch HSCC, kÕ ho¹ch tæng hîp

BÖnh viÖn, phßng nghiÖp vô Së, Hµ Néi 15 – 26/3/2004 do ®¹i diÖn WHO tæ chøc cã

sù tham gia gi¶ng cña b¸c sÜ ViÖt Nam, Philippin, NhËt vÒ tæ chøc chèng thiªn tai vµ

th¶m häa 15 – 26/3/2004.

1.6. Líp tËp huÊn (15 ngµy) vÒ tæ chøc, chÈn ®o¸n, ®iÒu trÞ nhiÔm ®éc cÊp hµng lo¹t,

cho c¸c b¸c sÜ TTC§ vµ c¸c bÖnh viÖn Hµ Néi, Fg. George, Braitberg gi¸m ®èc

trung t©m CC vµ TTC§ BÖnh viÖn Austin, óc 7/3 – 22/3/04.

1.7. Tæ chøc diÔn tËp chèng th¶m häa tr−íc SEA games 22 (2003) t¹i Hµ Néi vµ

Thµnh phè Hå ChÝ Minh (môc tiªu chÊn th−¬ng vµ nhiÔm ®éc) quy m« lín víi sù

tham gia cña c¸c bÖnh viÖn Hµ Néi, Hµ T©y vµ Nam §Þnh.

1.8. Líp tËp huÊn vÒ EMS (Emergency Medicine Service) do tr−êng §¹i häc Nantes

tæ chøc víi sù tham gia cña c¸c Gs vµ b¸c sÜ chuyªn KCC cña SAMU Amiens

(Ph¸p), Ch. Ammirati, B. Nemitz, D. Nicolle, J. L. Jallu.

§©y lµ mét ch−¬ng tr×nh lång ghÐp sÏ ®−îc thùc hiÖn hµng n¨m cho c¸c ®èi t−îng

CK ®Þnh h−íng.

4

1.9. Líp tËp huÊn “Qu¶n lý y tÕ c«ng céng vµ c¸c t×nh huèng khÈn cÊp t¹i ch©u ¸ vµ

Th¸i B×nh D−¬ng”, Hµ Néi 15 – 26/3/2003 do WHO tµi trî

1.10. Dù ¸n Thµnh lËp TTC§ BÖnh viÖn B¹ch Mai, 1-2003

2. C¸c ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc lång ghÐp ®· thùc hiÖn

a. TËp huÊn vÒ chèng th¶m häa n»m trong ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc lÊy chøng chØ DIU

(Dipl«me inter universitaire) do c¸c b¸c sÜ Ph¸p thùc hiÖn hµng n¨m tõ 2004.

b. Bµi gi¶ng vÒ chèng th¶m häa nãi chung vµ nhiÔm ®éc nãi riªng cho c¸c líp CK1,

CK2, cao häc, néi tró, lång ghÐp vµo ch−¬ng tr×nh CK ®Þnh h−íng.

c. Ch−¬ng tr×nh gi¶ng vÒ xö trÝ th¶m häa cã thùc hµnh thùc hiÖn trong ch−¬ng tr×nh

®µo t¹o y t¸ ®iÒu d−ìng phÇn CC ë tr−êng §¹i häc Y Hµ Néi, BÖnh viÖn B¹ch Mai

vµ §¹i häc §iÒu d−ìng Nam §Þnh, do Gs Vò V¨n §Ýnh ®−îc ph©n c«ng chuÈn bÞ.

d. Víi sù tham gia tÝch cùc cña nhãm nghiªn cøu KC 10 – 13, c¸c së y tÕ Hµ Néi vµ

Thµnh phè Hå ChÝ Minh ®· thiÕt lËp ®−îc mét m¹ng l−íi CC th¶m häa nãi chung vµ

th¶m häa ngé ®éc nãi riªng cã sù tham gia cña tÊt c¶ c¸c bÖnh viÖn Hµ Néi vµ

Thµnh phè Hå ChÝ Minh d−íi sù l·nh ®¹o trùc tiÕp cña c¸c Së Y tÕ vµ sù chØ ®¹o cña

Vô §iÒu trÞ vµ GS. Lª Ngäc Träng Thø tr−ëng Bé Y tÕ.

3. C¸c mÉu thèng kª ®· lµm vµ c¸c thèng kª ®· thùc hiÖn

a. B¶ng thèng kª vÒ §é nÆng cña nhiÔm ®éc Poison Severity Score (PSS) ®· ®−îc

dÞch ra TiÕng ViÖt vµ ®−a vµo nghiªn cøu trong luËn v¨n cao häc cña B¸c sÜ CKII

NguyÔn H÷u Hµ: Nghiªn cøu t×nh h×nh ngé ®éc cÊp c¸c thuèc th−êng gÆp t¹i TTC§

BV B¹ch Mai trong 2 n¨m 2002-2003..

b. B¶ng ®iÒu tra thèng kª t×nh h×nh nhiÔm ®éc t¹i c¸c bÖnh viÖn tØnh.

B¶ng thèng kª nµy ®· ®−îc thùc hiÖn t¹i 33 tØnh cho phÐp kiÓm so¸t ®−îc kh¶ n¨ng

g©y ®éc nhiÒu nhÊt ë mçi ®Þa ph−¬ng.

c. B¶ng ®iÒu tra theo mÉu cña IPCS (bÖnh ¸n mÉu) cho tõng n¹n nh©n ®−îc nhËp

viÖn. §· thùc hiÖn cho c¸c BN ë TTC§.

d. Ph¸c ®å chän läc ®¬n gi¶n vµ xö trÝ nhanh chãng trong ngé ®éc cÊp hµng lo¹t

5

4. C¸c ®Ò tµi nghiªn cøu phôc vô cho ch−¬ng tr×nh:

- §Ò tµi "§¸nh gi¸ vµ ®iÒu chØnh ph¸c ®å sö dông PAM liÒu cao phèi hîp víi atropin

®iÒu trÞ ngé ®éc cÊp phospho h÷u c¬" cña BS. Ph¹m DuÖ ®· b¶o vÖ TiÕn sÜ cÊp c¬ së.

5. C¸c kÕt qu¶ do ®iÒu tra ®em l¹i

a. B¸o c¸o vÒ t×nh h×nh nhiÔm ®éc cÊp t¹i 33 bÖnh viÖn trong toµn quèc (xem néi

dung phô lôc kÌm theo). B¸o c¸o t¹i Héi nghÞ Chèng ®éc toµn quèc.

b. B¸o c¸o thèng kª vÒ t×nh h×nh ngé ®éc hµng lo¹t trong n−íc qua c¸c b¸o chÝ 2003.

KÕt qu¶ cho thÊy ngé ®éc thùc phÈm chiÕm vÞ trÝ hµng ®Çu vÒ sè n¹n nh©n vµ sù

th−êng gÆp ngé ®éc c¸ nãc ë c¸c tØnh phÝa Nam g©y nhiÒu tö vong lµ mét ®iÒu ®¸ng

lo ng¹i. Ph¶i cã nh÷ng gi¶i ph¸p chÝnh quyÒn vµ t¨ng c−êng tuyªn truyÒn gi¸o dôc.

c. B¸o c¸o cña khoa HSCC bÖnh viÖn Chî RÉy vÒ c«ng t¸c phßng chèng vµ CC ngé

®éc.

Trong n¨m 2003 KCC ®· tiÕp nhËn 1238 ngé ®éc. R¾n ®éc c¾n chiÕm tØ lÖ cao nhÊt

648, thø hai lµ thuèc trõ s©u 269, thø ba lµ c¸c thuèc an thÇn g©y nghiÖn 227.

d. Nghiªn cøu t×nh h×nh ngé ®éc cÊp ë trÎ em t¹i bÖnh viÖn Nhi §ång I vµ Nhi §ång

II n¨m 2002

6

phÇn chÝnh b¸o c¸o

Nghiªn cøu x©y dùng m¹ng l−íi hÖ thèng phßng chèng ®éc

ë ViÖt Nam vµ c¸c biÖn ph¸p xö trÝ ngé ®éc cÊp ®èi víi chÊt ®éc

cã kh¶ n¨ng g©y ®éc hµng lo¹t trong c«ng nghiÖp, n«ng

nghiÖp vµ ®êi sèng.

i. Lêi më ®Çu

Ngµy nay, nhê sù ph¸t triÓn tét bùc cña KHKT, loµi ng−êi ngµy cµng më

réng kh¶ n¨ng sö dông c¸c hãa chÊt, kho¸ng chÊt vµ c¶ d−îc chÊt ®Ó phôc vô cho

®êi sèng. Vµ còng trong vµi thËp kû võa qua, kh«ng chØ nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c y

tÕ mµ c¶ nh÷ng quan chøc chÝnh quyÒn c¸c cÊp ®Òu n©ng cao nhËn thøc vÒ nh÷ng

nguy c¬ vµ t¸c h¹i cña ngé ®éc hãa chÊt, ®éc chÊt ®· vµ ®ang ®e däa tÝnh m¹ng, søc

kháe cña toµn nh©n lo¹i.

Mçi quèc gia trªn thÕ giíi l¹i cã nh÷ng lo¹i ®éc chÊt kh¸c nhau trong tù

nhiªn tõ thùc vËt, ®éng vËt, hay thËm chÝ ngay c¶ nh÷ng thãi quen sinh ho¹t còng cã

thÓ lµm cho ng−êi d©n cña n−íc ®ã cã thÓ bÞ ngé ®éc; c¸c quèc gia, c¸c bÖnh viÖn

®Þa ph−¬ng th−êng ®−a ra nh÷ng th«ng b¸o vÒ nguy c¬ ngé ®éc vµ sè l−îng n¹n

nh©n bÞ ngé ®éc ngµy mét t¨ng lªn trong c¸c KCC.

Trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi, cã 10.000 hãa chÊt c¬ b¶n do con ng−êi t¹o ra

®−îc sö dông th−êng xuyªn, vµ mçi n¨m trªn thÞ tr−êng l¹i xuÊt hiÖn thªm tõ mét

®Õn hai ngµn hãa chÊt míi, ë c¸c quèc gia c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, cã hµng triÖu s¶n

phÈm th−¬ng m¹i lµm tõ c¸c hãa chÊt hçn hîp, vµ mét phÇn ba trong sè nµy ®−îc

thay ®æi h×nh th¸i hµng n¨m. §iÒu nµy còng gièng nh− ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn

nh−ng cã tèc ®é ph¸t triÓn c«ng nghiÖp nhanh. Vµ ngay c¶ ë nh÷ng n−íc ph¸t triÓn

nhÊt, viÖc sö dông c¸c hãa chÊt trong n«ng nghiÖp nh− thuèc trõ s©u, ph©n bãn, c¸c

hãa chÊt c«ng nghiÖp c¬ b¶n, ®Æc biÖt c«ng nghiÖp cã tØ träng nhá dïng trong ®êi

sèng gia ®×nh vµ c¸c s¶n phÈm c«ng nghiÖp kh¸c nh− d−îc phÈm còng gia t¨ng.

Mçi c¸ thÓ dÔ bÞ nhiÔm hãa chÊt ®éc, th−êng trong vµi phót cÊp tÝnh hay Ýt

mét dÇn dÇn trë thµnh m·n tÝnh th«ng qua m«i tr−êng khÝ, n−íc, hay thùc phÈm, cã

thÓ g©y tö vong ngay hoÆc mét thêi gian sau. §Æc biÖt nÕu mét sè l−îng lín ng−êi bÞ

7

nhiÔm ®éc, nhiÒu ng−êi tö vong vµ th−¬ng vong trë thµnh mét th¶m häa hãa chÊt.

Th¶m häa nµy dÉn ®Õn hËu qu¶ cña c¸c ngé ®éc cÊp tÝnh vµ ngé ®éc m·n tÝnh.

Còng nh− vËy, tinh vi h¬n, ngé ®éc mét bÖnh nhiÔm trïng cã thÓ th«ng qua

hãa chÊt vµo c¬ thÓ vµ c¬ thÓ hÊp thô dÇn dÇn mét khèi l−îng nhá kh«ng cã dÊu

hiÖu bÖnh lý cho ®Õn khi sè l−îng tÝch tô ®ñ lín th× g©y ®éc cho c¬ thÓ ®ã.

Ng−êi ta ch−a thÓ thèng kª chÝnh x¸c nh÷ng vô ngé ®éc trªn toµn cÇu. Song

theo suy ®o¸n ch−a ®Çy ®ñ th× mçi n¨m cã ®Õn h¬n nöa triÖu ng−êi chÕt do ngé ®éc

kÓ c¶ chÊt ®éc trong tù nhiªn. WHO ®¸nh gi¸ lµ trong 10 n¨m qua, ngé ®éc thuèc

trõ s©u cã tØ lÖ cao trong c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. Theo sè liÖu thèng kª, n¨m 1982,

c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn chØ sö dông 15% tæng l−îng thuèc trõ s©u trªn toµn thÕ

giíi, nh−ng sè BN ngé ®éc thuèc trõ s©u l¹i chiÕm tíi 50% mµ nguyªn nh©n chñ yÕu

lµ sö dông sai c¸c hãa chÊt trong khi trªn thùc tÕ lµ hoµn toµn cã kh¶ n¨ng phßng

tr¸nh ®−îc.

Thªm vµo ®ã. ngé ®éc do c¸c vËt nu«i còng lµ ®iÒu ®¸ng quan t©m trong mét

vµi quèc gia nhÊt ®Þnh do sù t¸c ®éng kinh tÕ vµo viÖc qu¶n lý ch¨n nu«i ®éng vËt.

VÝ dô vô dÞch bß ®iªn vµ gÇn ®©y nhÊt lµ vô dÞch bÖnh SARS, Bird Flu... C¸c vô ngé

®éc, hay th¶m häa ngé ®éc tõ hãa chÊt, ®éc chÊt tù nhiªn, bÖnh nhiÔm khuÈn cã thÓ

do tai n¹n trong giao th«ng vËn chuyÓn, c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp, nh−ng còng cã

thÓ do ý muèn cña mét nhãm ng−êi nh− c¸c vô tù tö ®ång lo¹t, khñng bè mang tÝnh

x· héi chÝnh trÞ, ®· giÕt chÕt nhiÒu sinh m¹ng cïng mét lóc.

N−íc ta lµ mét n−íc n«ng nghiÖp ®ang ph¸t triÓn, viÖc sö dông hãa chÊt trong

n«ng nghiÖp, ch¨n nu«i, c«ng nghiÖp, d−îc phÈm ngµy mét më réng víi mét tèc ®é

nhanh. Ngé ®éc x¶y ra kh«ng chØ cho tõng c¸ nh©n, g©y tö vong hµng ngµy mµ cßn

xuÊt hiÖn nh÷ng vô ngé ®éc tËp thÓ cã khi trong ph¹m vi mét gia ®×nh, mét ®¸m

c−íi hay c¶ mét xÝ nghiÖp sau nh÷ng b÷a ¨n mµ thùc phÈm cßn nhiÒu bÊt cËp, do ®ã

ngé ®éc th−êng x¶y ra hµng ngµy, gia t¨ng, khã kiÓm so¸t vµ nhiÒu ng−êi tö vong v×

ngé ®éc. Trong c¸c bÖnh viÖn, c¸c KCC, håi søc lu«n ph¶i ®èi phã víi nhiÒu BN ngé

®éc, viÖc chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ chØ qua kinh nghiÖm l©m sµng, cã BN tö vong do

kh«ng cã thuèc gi¶i ®éc hay ®Õn bÖnh viÖn qu¸ chËm, ng−êi d©n kh«ng cã th«ng tin

t− vÊn, nhiÒu ®ång nghiÖp lóng tóng tr−íc chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ 1 BN ngé ®éc nÆng

kh«ng biÕt hái ai. Tõ mét ®¬n vÞ chèng ®éc cña Khoa HSCC – BV B¹ch Mai, n¨m

1998 ®· trë thµnh Khoa Chèng ®éc vµ n¨m 2003, Bé Y tÕ ®· ra quyÕt ®Þnh thµnh lËp

8

TTC§; Bé Quèc phßng còng thµnh lËp mét TTC§ viÖn 103 nh»m ®¸p øng nh÷ng

yªu cÇu míi cña lÜnh vùc dù phßng vµ ®iÒu trÞ ngé ®éc trong qu©n ®éi.

V× thÕ, ®Ò tµi nµy ®−îc nghiªn cøu x©y dùng nh»m môc tiªu sau:

1.Nghiªn cøu x©y dùng m« h×nh hÖ thèng phßng chèng ®éc ë ViÖt Nam.

2.X©y dùng c¸c tiªu chuÈn chÈn ®o¸n vµ ph¸c ®å ®iÒu trÞ ngé ®éc cÊp ®èi víi chÊt

®éc cã kh¶ n¨ng g©y ®éc hµng lo¹t trong c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vµ ®êi sèng.

9

ii. Néi dung chÝnh

A.Tæng quan t×nh h×nh ngé ®éc trªn thÕ giíi

1. LÞch sö:

Tõ “chÊt ®éc” (poison) xuÊt hiÖn ®Çu tiªn trong v¨n häc Anh nh÷ng n¨m

1930 ®−îc m« t¶ nh− mét lo¹i n−íc uèng cã thµnh phÇn ®éc chÕt ng−êi. Tuy nhiªn,

lÞch sö vÒ chÊt ®éc (poison) vµ ngé ®éc (poisoning) ®· cã tõ hµng ngµn n¨m tr−íc

®ã. ChÊt ®éc ®ãng mét vai trß quan träng trong lÞch sö loµi ng−êi, vµ nã ®−îc xem lµ

“kÎ ¸m s¸t” ng−êi ®øng ®Çu ®Õ chÕ La m·.

Song song víi sù hiÓu biÕt vÒ m«i tr−êng, nh©n lo¹i còng biÕt ®Õn ®éc chÊt vµ

c¸c chÊt ®éc ®−îc ph¸t hiÖn sím nhÊt trong thêi cæ ®¹i lµ ®−îc chiÕt t¸ch tõ c©y cá,

näc ®éc vµ kho¸ng chÊt.

- C©y ®éc: aconite (cñ Êu tµu), cyanide (vá s¾n, m¨ng t−¬i, prunus specise),

opium (c©y thuèc phiÖn), strychnine (m· tiÒn).

- §éc vËt vµ c¸ ®éc: cantharides (s©u ban miªu), c¸ nãc, bä c¹p, r¾n ®éc, c¸

®éc ®u«i gai, ong ®èt...

- ChÊt kho¸ng ®éc: antimony, arsenic, ®ång, ch×, thñy ng©n...

Víi nh÷ng chÊt ®éc trªn, ng−êi cæ x−a th−êng dïng ®Ó s¨n b¾n, ®¸nh nhau

th«n tÝnh vµ hµnh quyÕt. Nh÷ng tµi liÖu ®−îc viÕt trong c¸c s¸ch Ai CËp cæ ®¹i

kho¶ng 1500B.C ®· cho thÊy ®iÒu nµy. Tranh vÏ trong c¸c hang ë cña ng−êi ®i s¨n

Masai Kenya, hä sèng tõ 1800 n¨m tr−íc ®©y, cho thÊy hä sö dông cung tªn ®éc

(víi chÊt ®éc g¾n vµ mòi tªn) ®Ó lµm t¨ng hiÖu qu¶ cho nh÷ng vò khÝ giÕt ®éc vËt

hay ®èi ph−¬ng, mét trong nh÷ng ®éc chÊt Êy lµ chÊt Strophantin chiÕt xuÊt tõ mét

lo¹i c©y Strophantus gièng chÊt digitalis. V× thÕ, thuËt ng÷ Toxikon (chÊt ®éc trong

®Ønh nhän cña mòi tªn). ViÖc dïng cung tªn cã tÈm ®éc ®· xuÊt hiÖn ë nhiÒu d©n téc

cæ x−a nh− Ên §é, Hy L¹p vµ l−u truyÒn trong c¸c s¸ch cæ ®¹i. §Ó giÕt chÕt ®éng

vËt vµ ®èi ph−¬ng ®ång thêi còng xuÊt hiÖn nh÷ng thÇy thuèc Hy L¹p vµ La M· cæ

®¹i ®Çu tiªn ph©n lo¹i vµ ®Þnh h−íng ®éc chÊt. Ph©n lo¹i ®¬n gi¶n cña hä dùa vµo

gèc cña ®éc chÊt: chÊt ®éc trong ®éng vËt, chÊt ®éc trong thùc vËt vµ chÊt ®éc trong

chÊt kho¸ng.

10

Nh÷ng thÇy thuèc cæ ®¹i Hy L¹p vµ La M· còng ®ång thêi ®i t×m nh÷ng

thuèc gi¶i ®éc chung cho c¸c lo¹i chÊt ®éc nh− g©y non, ®Êt th¸nh vµ nh÷ng thø lµm

mª hoÆc (hßn ®¸ ë ®Çu con cãc, sõng kú l©n) råi ®Õn c¸c biÖn ph¸p röa d¹ dµy.

Sau nµy mét sè lo¹i antidotes chung kh¸c th−êng ®−îc sö dông gi¶i ®éc nh−

b¸nh mú ®èt ch¸y, s÷a magnesia, trµ ®Æc vµ than ho¹t. Vµ cho tíi gi÷a n¨m 1980 cã

nghiªn cøu chøng minh r»ng than ho¹t cã t¸c dông hÊp thô chÊt ®éc vµ trë thµnh

antidotes chung cã hiÖu qu¶ cho tíi nay.

2.Th¶m häa ngé ®éc hay ngé ®éc hµng lo¹t

Khi mét sè lín ng−êi cïng bÞ ngé ®éc mét lóc th× gäi lµ th¶m häa. Th¶m häa

ngé ®éc ®· cã nhiÒu trong lÞch sö y häc thÕ giíi, tõ vô dÞch ngé ®éc ergot trong thùc

phÈm ë Aquitamia Ph¸p AD 994 lµm 40.000 ng−êi chÕt, ®ång thêi liªn tiÕp lµ nh÷ng

th¶m häa do c«ng nghiÖp ®−a ®Õn hËu qu¶ vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi, m«i tr−êng

rÊt lín lao. §Æc biÖt, trong 100 n¨m gÇn ®©y sè ®éc chÊt trong thùc phÈm t¨ng lªn

trë thµnh nh÷ng sù kiÖn th−êng gÆp, ®Æc tr−ng vÒ m«i tr−êng nhiÔm ®éc cña chóng

ta. C¸c th¶m häa ngé ®éc trªn thÕ giíi trong vßng 10 n¨m gÇn ®©y l¹i cµng trë nªn

nguy hiÓm h¬n, tµn khèc h¬n v× ®ã lµ nh÷ng vô khñng bè chÊt ®éc (Toxic

Terrorism) nh− dïng khÝ Sarin trong vô Matsumoto, Tokyo (Japan) n¨m 1994 vµ

1995.

2.1.Th¶m häa khÝ ®éc (xem thªm phô lôc)

KhÝ ®éc vµo c¬ thÓ qua ®−êng hÝt thë, ®«i khi vµo b»ng ®−êng tiªu hãa, v× thÕ

sÏ cã mét khèi l−îng ng−êi bÞ ngé ®éc khÝ ®éc, cã thÓ tõ tù nhiªn: vì nói löa, hay

mét sai lÇm vÒ ch¸y xÝ nghiÖp, sËp hÇm, næ thïng chøa khÝ CO2... C¸c khÝ ®éc g©y

ra th¶m häa chÕt ng−êi hµng lo¹t th−êng lµ Chlorine, Phosgene, Mustand, NO2, CO,

NO, CO2, SO2, Methyisocianate, Sarin, Hydrofluoric acid... ®Æc biÖt trong nh÷ng

cuéc chiÕn tranh gÇn ®©y, ch¼ng h¹n nh− cuéc chiÕn tranh ë ViÖt Nam, ®Õ quèc Mü

®· sö dông réng r·i t¸c nh©n mµu da cam (Agent Orange) hñy diÖt. C¸c chÊt diÖt

c©y cá nµy bao gåm hîp chÊt 2,4,5-Trichlorophenoxyacetic acid (gäi lµ 2,4,5-T) vµ

2,4-dichlorophenoxyacetic acid (2,4-D), còng nh− mét sè l−în nhá chøa Dioxin

(2,3,7,8 Tetrachlorodibenzo-p-Dioxin). C¸c chÊt nµy ch¼ng nh÷ng hñy diÖt c©y cá,

®éng vËt vµ con ng−êi ViÖt Nam mµ ®Õn nay vÉn cßn ®Ó l¹i nhiÒu ®éc h¹i cho nh÷ng

11

ng−êi d©n vµ ng−êi lÝnh trong nhiÒu n¨m nh−: ung th− da, tËt bÈm sinh, dÞ d¹ng, ung

th− m¸u.

2.2.Th¶m häa thùc phÈm vµ c¸c hãa chÊt nguy hiÓm (Xem thªm phô lôc th¶m

häa thùc phÈm)

Thùc phÈm bao gåm c¶ n−íc uèng bÞ nhiÔm chÊt ®éc sÏ dÉn ®Õn mét sè lín

ng−êi bÞ ngé ®éc thùc phÈm. NhiÒu thÕ kû tr−íc, chÊt ergot cã trong 1 lo¹i nÊm

Chaviceps Pupurea ®· g©y ra 1 vô dÞch chÕt ng−êi t¹i Aquitania (Ph¸p) víi 40000

ng−êi bÞ chÕt, vµ sau ®ã sù kiÖn nµy cßn diÔn ra t¹i Salem 1692 g©y ra cho nhiÒu

ng−êi rèi lo¹n t©m thÇn, ®á gi¸c.

Trong thÕ kû 20, th¶m häa ngé ®éc thùc phÈm vµ n−íc uèng cã nhiÔm chÊt

®éc trë nªn th−êng gÆp h¬n.

C¸c chÊt ®éc nhiÔm trong thùc phÈm vµ n−íc uèng th−êng lµ:

- Kim lo¹i n¨ng: Ch×, Arsenic, Cadnium, Methyl mercury, Cobalt.

- Hãa chÊt ®éc: Thuèc diÖt nÊm lóa m× Hexachlorobenzene. Bao t¶i bét m× chøa

Methylªndianiline, thøc ¨n vËt nu«i chøa polybrominate biphenyls, ng−êi ¨n vËt

nu«i bÞ nhiÔm ®éc gan.

- Hãa chÊt trõ s©u, diÖt chuét: Organophotphat, m· tiÒn (Strychnin), Tetramyl,

Fluoroacetate.

2.3.Th¶m häa m«i tr−êng vµ chÊt phãng x¹

§ã lµ c¸c hãa chÊt g©y ®éc cho ng−êi vµ vËt nÆng nÒ tõ Dioxin, vµ c¸c lo¹i

t−¬ng tù hîp chÊt Poly chlorine.

C¸c chÊt phãng x¹: Vô bom nguyªn tö (Japan 1945), vô Chernobyl (Ukraine

– 1986) ch¼ng nh÷ng g©y tö vong hµng lo¹t mµ cßn ®Ó l¹i nh÷ng bÖnh tËt, biÕn ®æi

gene, ung th− cho nhiÒu thÕ hÖ con ng−êi.

2.4.Th¶m häa thuèc ®iÒu trÞ

Chñ yÕu trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt bµo chÕ c¸c lo¹i thuèc ®iÒu trÞ nh−ng cã lÉn

c¸c d−îc ®éc. VÝ dô: 1996, ë Haiti cã 76 trÎ em chÕt sau khi uèng Paracetamol

nh−ng cã chøa diethylene glycol rÊt ®éc. Mét sè thuèc ®iÒu trÞ kh¸c, l¹i cã nh÷ng

t¸c dông ®éc cho thai, g©y ung th−... nh− Thorotrast (thuèc c¶n quang), thuèc chèng

sÈy thai Diethyestilbestrol (DES).

12

2.5.Th¶m häa thuèc nhËp lËu vµ r−îu

Trong lÞch sö, cã nãi ®Õn c¸c lo¹i r−îu chiÕt xuÊt tõ mét gièng cö gõng

Jamaican, gäi lµ “Jake” thùc chÊt lµ ngé ®éc Triorthocresylphosphate (TOCP) mét

chÊt ngé ®éc thÇn kinh nÆng g©y liÖt tø chi. Ngé ®éc Methanol trong Whiskey, råi

mét sè thuèc g©y nghiÖn nh− Fentanyl, Heroin, Meperidin.

3. Xu thÕ míi cña thÕ giíi vÒ ®éc häc trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y

Do yªu cÇu bøc thiÕt vÒ t− vÊn, chÈn ®o¸n vµ xö trÝ ngé ®éc, ®· cã nhiÒu n−íc

tiªn phong trong viÖc thiÕt lËp ch−¬ng tr×nh phßng chèng ngé ®éc cho quèc gia cña

m×nh. Ch−¬ng tr×nh nµy chó träng vµo môc tiªu dù phßng vµ h−íng dÉn xö trÝ ngé

®éc. Trong mçi quèc gia, h×nh thµnh 1 hay nhiÒu TTC§. N¨m 1980 tæ chøc WHO

x©y dùng ch−¬ng tr×nh an toµn hãa chÊt (IPCS). Ch−¬ng tr×nh nµy lµ mét sù hîp t¸c

cña ch−¬ng tr×nh lao ®éng thÕ giíi (ILO), ch−¬ng tr×nh m«i tr−êng c¸c quèc gia

(MNEF) vµ tæ chøc y tÕ thÕ giíi (WHO). IPCS ®· vµ ®ang lµm viÖc hîp t¸c víi hµng

lo¹t c¸c tæ chøc nghÒ nghiÖp trªn thÕ giíi trong ph¹m vi dù phßng vµ ®iÒu trÞ ngé

®éc. IPCS gióp ®ì t− vÊn cho c¸c quèc gia trong x©y dùng hÖ thèng m¹ng l−íi

chèng ®éc, khuyÕn khÝch c¸c quèc gia trong x©y dùng TTC§. T¹i c¸c héi nghÞ quèc

tÕ lín vÒ chèng ®éc ®−îc tæ chøc ë nhiÒu quèc gia kh¸c nhau, IPCS ®−a ra khuyÕn

c¸o h−íng dÉn dù phßng ngé ®éc, ®Æc biÖt lµ vai trß quan träng cña c¸c TTC§ víi

c¸c ph−¬ng tiÖn l©m sµng vµ ph©n tÝch ®éc chÊt vµ mét hÖ thèng thèng kª sè liÖu

ngé ®éc ë mçi n−íc.

3.1. Sù h×nh thµnh c¸c TTC§

Nh÷ng khã kh¨n, phøc t¹p trong lÜnh vùc chÊt ®éc vµ ngé ®éc ®· ®−îc loµi

ng−êi thõa nhËn dÉn ®Õn nh÷ng yªu cÇu bøc b¸ch ph¶i cã nh÷ng ph−¬ng tiÖn chuyªn

ngµnh nh»m dù phßng, chÈn ®o¸n vµ xö trÝ ngé ®éc phôc vô cho søc kháe con ng−êi.

Tr−íc hÕt lµ sù ra ®êi ®Çu tiªn cña mét Trung t©m th«ng tin vÒ ngé ®éc (Poison

Information Center) ®−îc h×nh thµnh ë B¾c Mü vµ Ch©u ¢u trong nh÷ng n¨m 1950.

TiÕp theo mét sè TTC§ ë c¸c n−íc kh¸c còng thµnh lËp, nh−ng chñ yÕu chØ ë c¸c

n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn d−íi c¸c tªn nh−: Trung t©m kiÓm so¸t ®éc chÊt Ch©u

¢u (Europe of Poison Control Centre), Trung t©m th«ng tin Chèng ®éc, TTC§

(Centres antipoisons). Cã Trung t©m b¾t ®Çu thiÕt lËp tõ c¬ së phßng ®iÒu trÞ nhi

khoa nh−: Thôy §iÓn – ViÖn Karolinska, Stockholm, 1960, Swedish Poison Centre,

13

TTC§ Victorian Australia, 1962. Còng tõ bÖnh viÖn trÎ em Royal, Melbourne, mét

sè kh¸c l¹i triÓn khai tõ ICU, Y häc h×nh sù, søc kháe bÖnh nghÒ nghiÖp hay Khoa

D−îc, tuy nhiªn nh÷ng ®Æc ®iÓm chøc n¨ng chung cña c¸c TTC§ ®Òu duy tr× gièng

nhau.

Trong giai ®o¹n 1984-1986, mét nghiªn cøu toµn cÇu cña WHO cho thÊy

r»ng trong khi hÇu hÕt c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn ®· thiÕt lËp hÖ thèng Trung

t©m Chèng ®äc. Víi c¸c ph−¬ng tiÖn hiÖn ®¹i, phôc vô hiÖu qu¶ cho viÖc phßng

chèng ®éc th× ®iÒu nµy l¹i hiÕm gÆp ë c¸c n−íc ®ang vµ Ýt ph¸t triÓn, n¬i mµ ngé ®éc

cßn lµ vÊn ®Ò khã kh¨n phøc t¹p.

Trog thËp kû 90, hÇu hÕt c¸c quèc gia trªn thÕ giíi ®Òu cã tõ 1 ®Õn nhiÒu

TTC§, vÝ dô ë Mü cã 74 TTC§, ë ph¸p cã 7 cßn ë Thôy §iÓn chØ cã 1 TTC§, óc cã

3 TTC§, Th¸i Lan 1 , Malaysia 1 TTC§. N¨m 2000, theo ®¸nh gi¸ cña Tæ chøc an

toµn hãa chÊt thÕ giíi (IPCS International Programme on Chemical Safety) ®· cã 70

quèc gia thiÕt lËp TTC§, tuy nhiªn sù hoµn chØnh vÒ tæ chøc, chøc n¨ng vµ trang

thiÕt bÞ cña TTC§ ë mçi n−íc cã sù chªnh lÖch kh¸c nhau, tïy thuéc vµo s¸ng kiÕn

hay sù ph¸t triÓn kinh tÕ, y tÕ cña mçi n−íc vµ tæ chøc IPCS ®· ph©n lo¹i c¸c TTC§

ë c¸c n−íc thµnh 5 nhãm:

Nhãm A: C¸c quèc gia cã TTC§ thiÕt lËp hoµn chØnh cã ®ñ ph−¬ng tiÖn, trang bÞ

m¸y mãc cho ®iÒu trÞ, ph©n tÝch ®éc chÊt vµ th«ng tin ngé ®éc phôc vô cho d©n sè

toµn n−íc ®ã. C¸c ph−¬ng tiÖn vµ trang bÞ cã thÓ ®¶m b¶o cho viÖc t¨ng c−êng ph¸t

triÓn vµ c«ng t¸c hç trî víi c¸c TTC§ trong vïng hay n−íc kh¸c vÝ dô nh− TTC§ ë

Mü, Ph¸p, Anh, Thôy §iÓn, óc, NhËt.

Nhãm B: C¸c quèc gia thiÕt lËp c¸c TTC§ ho¹t ®éng tèt, tuy nhiªn cßn thiÕu c¸c

ph−¬ng tiÖn vµ trang bÞ phôc vô cho chuyªn ngµnh ®éc häc trong toµn quèc gia, cã

thÓ ®¸p øng ph¸t triÓn trong t−¬ng lai gÇn theo tiªu chuÈn cña IPCS.

Nhãm C: Cã ®ñ ph−¬ng tiÖn nh− TTC§ nh−ng ®ßi hái ph¶i ®−îc sù hç trî, gióp ®ì

nhiÒu míi ®¸p øng ®−îc víi tiªu chuÈn cña IPCS, ch−a më réng ®Þa bµn phôc vô

trong toµn quèc.

Nhãm D: C¸c quèc gia nµy ch−a cã 1 TTC§ râ rµng, nh−ng b−íc ®Çu ®· cã nh÷ng

chuÈn bÞ cho thiÕt lËp 1 TTC§

14

Nhãm E: Ch−a cã mét ho¹t ®éng nµo nh»m thiÕt lËp TTC§ ë møc ®é, nh−ng hä ®·

cã thÓ sö dông c¸c TTC§ cña c¸c n−íc l¸ng giÒng theo sù tháa thuËn 2 bªn (vÝ dô

Andorra, Luxembourg, Monaco, San Marino)

ë thêi ®iÓm nµy,ViÖt Nam ®−îc IPCS xÕp trong nhãm D (cã Khoa Chèng ®éc

vµ x©y dùng ®¬n vÞ th«ng tin Chèng ®éc) cïng víi mét sè n−íc ë Ch©u ¸ nh− Lµo,

Campuchia, Myanmar, Guinea, Bangladesh, Jordan, Kuwait...

3.2. M« h×nh cña mét TTC§ ë c¸c n−íc ph¸t triÓn

Mét TTC§ lµ mét tæ chøc, tæ chøc nµy phôc vô trong mét vïng d©n c− tõ 1-10

triÖu d©n vÒ c¸c vÊn ®Ò sau:

3.2.1. Th«ng tin vÒ ngé ®éc: h−íng dÉn xö trÝ ngé ®éc vµ t− vÊn vÒ ph¬i nhiÔm chÊt

®éc

3.2.2. Gi¸m s¸t chÆt chÏ ®Ó ®¹t ®−îc sù lo¹i bá tèi ®a nh÷ng thø ®éc h¹i cho céng

®ång

3.2.3. Gi¸o dôc céng ®ång vµ ®ång nghiÖp trong dù phßng chÈn ®o¸n vµ xö trÝ ngé

®éc

HÖ thèng TTC§ gåm 2 hay nhiÒu h¬n c¸c TTC§ ®−îc kÕt nèi cïng chøc n¨ng vµ

nèi m¹ng nh»m phôc vô vÒ ngé ®éc.

HÖ thèng TTC§ tiªu chuÈn quèc gia gåm c¸c TTC§ c¸ thÓ ®−îc c«ng nhËn ®¹t tiªu

chuÈn

Chøc n¨ng, nhiÖm vô cña mét TTC§ tiªu chuÈn quèc tÕ trong dù phßng vµ xö trÝ

ngé ®éc

+ T¹i sao cã m¹ng l−íi TTC§ (Poison Control Center Network)

- Tr−íc hÕt tÊt c¶ c¸c TTC§ ë c¸c n−íc ®Òu thõa nhËn qua c¸c c«ng t×nh

nghiªn cøu vÒ nh÷ng lîi Ých to lín cña hÖ thèng m¹ng l−íi TTC§. Nhê cã

TTC§ sè BN vµo viÖn kh«ng cÇn thiÕt ®−îc gi¶m ®i, kÓ c¶ gi¶m sù vËn

chuyÓn BN ®Õn c¸c bÖnh viÖn lín, ng−îc l¹i nh÷ng BN ngé ®éc nguy c¬ nÆng

sÏ ®−îc gi¶m nhÑ ®é nÆng vµ gi¶m tØ lÖ tö vong bëi sù t− vÊn ®iÒu trÞ kÞp thêi

còng nh− sù ®Ò xuÊt tõ c¸c nghiªn cøu nh÷ng thuèc gi¶i ®éc nh− huyÕt thanh

kh¸ng näc r¾n, näc ong, c¸c t¸c nh©n g¾p... sÏ gi¶m tö vong trong ngé ®éc

nÆng. Tõ c¸c thèng kª,nghiªn cøu vÒ chÊt ®éc, hãa chÊt ®éc, ®éng vËt ®éc;

TTC§ cã thÓ t− vÊn cho chÝnh phñ lËp kÕ ho¹ch phßng chèng ®éc ®Æc biÖt

nh÷ng kÕ ho¹ch phßng chèng th¶m häa g©y ra do ngé ®éc.