Vai trò của yếu tố linh cảm trong bi kịch Shakespeare

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ THẮM

VAI TRÒ CỦA YẾU TỐ LINH CẢM TRONG BI KỊCH

SHAKESPEARE

ĐỀ TÀI KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ CẤP BỘ

Thái Nguyên, năm 2010

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

DANH MỤC NHỮNG NGƢỜI THAM GIA VÀ ĐƠN VỊ PHỐI HỢP CHÍNH

NHỮNG NGƯỜI THAM GIA THỰC HIỆN ĐỀ TÀI

Họ và tên Đơn vị công tác và lĩnh vực

chuyên môn

Nội dung nghiên cứu

cụ thể đƣợc giao

1. Ths. Nguyễn Thị Thắm Khoa Ngữ Văn, ĐHSP -

ĐHTN

Chủ nhiệm đề tài

2. CN. Lê Xuân Khai Khoa Văn - Xã hội, Đại học

Khoa học - ĐHTN

Tham gia thực hiện

3. Ths. Lê Thanh Huyền Khoa Ngữ Văn, ĐHSP -

ĐHTN

Tham gia thực hiện

4. Ths. Ôn Thị Mỹ Linh Khoa Ngữ Văn, ĐHSP -

ĐHTN

Tham gia thực hiện

5. PGS.TS Đỗ Ngoạn Khoa Ngữ Văn, ĐHSP –

ĐHTN

Tƣ vấn chuyên môn

6. CN Ngô Giang Nam Phòng QLKH&QHQT,

ĐHSP - ĐHTN

Thƣ ký hành chính

ĐƠN VỊ PHỐI HỢP CHÍNH

Tên đơn vị trong và

ngoài nƣớc

Nội dung phối hợp

nghiên cứu

Họ và tên ngƣời đại diện đơn vị

Khoa Ngữ Văn, ĐHSP -

ĐHTN

Tƣ vấn chuyên môn TS Nguyễn Thị Vƣợng

Tạp chí Khoa học Xã hội Tƣ vấn chuyên môn PGS.TS Lê Đình Cúc

Viện Văn học Việt Nam Tƣ vấn chuyên môn GS.TS Lộc Phƣơng Thủy

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU………………………………………………………………………....1

1. Lý do chọn đề tài……………………………………………….......................1

2. Lịch sử vấn đề………………………………………………………………...2

2.1 Tư liệu tiếng Việt……………………………………………………...2

2.2 Tư liệu tiếng Anh……………………………………………………...4

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu……………………………………………10

3.1 Đối tượng nghiên cứu………………………………………….........10

3.2 Phạm vi nghiên cứu…………………………………………….......11

4. Mục đích nghiên cứu…………………………………………………………11

5. Các phương pháp nghiên cứu…………………………………………...........12

6. Những đóng góp mới của đề tài………………………………………...........12

7. Cấu trúc của đề tài……………………………………………..……………..13

Chương 1 LINH CẢM VÀ ĐẶC ĐIỂM CỦA NGÔN NGỮ NHÂN VẬT ...14

1.1 Sự tồn tại của yếu tố linh cảm……………………………………………..15

1.1.1 Linh cảm trong đời sống…………..………………………………15

1.1.2 Về khả năng biết trước của nhân vật trong văn học thế giới trước

Shakespeare……….……...........................................................................19

1.2 Đặc điểm của bi kịch Shakespeare khi có sự xuất hiện yếu tố linh cảm ……...21

1.2.1 Điều kiện xuất hiện yếu tố linh cảm………………………………….21

1.2.2 Đặc điểm của yếu tố linh cảm…………………….………………….24

1.3 Vai trò của yếu tố linh cảm đối với ngôn ngữ nhân vật……………………....30

1.3.1 Với ngôn ngữ đối thoại……………………………….……….………30

1.3.2 Với ngôn ngữ độc thoại……………………………………….………36

Chương 2 MỐI QUAN HỆ GIỮA LINH CẢM VÀ XUNG ĐỘT….…………..44

2.1 Linh cảm và xung đột trong tình yêu…………………………………………...45

2.1.1 Linh cảm và những lực cản từ bên ngoài……………..……………….45

2.1.2 Linh cảm và sự cản trở từ chính bản thân nhân vật…………...……….49

2.2 Linh cảm và xung đột do tranh giành quyền lực………………….…….…..…..57

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2.2.1 Linh cảm và xung đột giữa những người cùng huyết thống....….…57

2.2.2 Linh cảm và xung đột giữa những người không cùng huyết thống....61

2.3 Linh cảm và xung đột giữa con người và số mệnh……………….…………….64

2.3.1 Linh cảm và xung đột khi con người thất bại trước số mệnh………….64

2.3.2 Linh cảm và xung đột khi con người chiến thắng số mệnh……………67

KẾT LUẬN……………………………………………………………..………...71

TÀI LIỆU THAM KHẢO………………………………..…...………………….73

PHỤ LỤC ………………………………………………………………...….…...79

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1

MỞ ĐẦU

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Shakespeare là một trong những nhà viết kịch có nhiều đóng góp quan

trọng cho sự phát triển của nền văn hoá nhân loại, trong đó đặc biệt là nền sân

khấu thế giới. Dù được viết cách đây 500 năm nhưng đến nay, tác phẩm của ông

vẫn luôn được người đọc yêu thích và được công diễn ở nhiều quốc gia. Những

vấn đề lớn lao của con người mà ông đặt ra trong tác phẩm không chỉ phản ánh

hiện thực nước Anh thế kỷ XVI, XVII mà là vấn đề của mọi thời đại. Những

sáng tạo của ông về phương diện nghệ thuật được thừa nhận là kết tinh kì diệu

của một tài năng lớn. Nhiều nhà viết kịch xuất sắc như Schiller, Ibsen, Strinberg,

Samuel Beckett, Ionesco, A.Miller, Ó Neill đánh giá cao nghệ thuật kịch của

Shakespeare. Goethe từng khẳng định: “Sân khấu Shakespeare, đó là cái hộp kỳ

lạ đầy những vật hiếm, của lạ, trong đó lịch sử thế giới cho dù được xuyên suốt

bằng sợi chỉ vô hình của thời gian đã hiện lên trước mắt chúng ta” [52.186].

Engel cũng từng khuyên Latxan nên học tập Shakespeare.

Ở Việt Nam, từ thế kỷ XX, Shakespeare được biết đến như một kịch gia

xuất sắc. Qua quá trình nghiên cứu bi kịch của ông, chúng tôi thấy có sự xuất

hiện của yếu tố linh cảm. Và yếu tố này có vai trò quan trọng đối với nghệ thuật

kịch của ông. Do nhiều hoàn cảnh xã hội và lịch sử, trong một thời gian khá dài,

chúng ta chưa thật sự quan tâm đến vấn đề này. Trong chương trình giáo dục

Việt Nam, tác phẩm của Shakespeare được giảng dạy ở bậc Trung học, Đại học

và Cao đẳng. Tuy nhiên, ngoài những tiểu dẫn cho mỗi vở kịch trong các tuyển

tập kịch Shakespeare và những bài nghiên cứu ngắn trên các tạp chí, cho đến

nay, ở nước ta chưa có một chuyên luận nào nghiên cứu về kịch của ông.

Ngoài ra, chúng tôi cũng nhận thấy kịch trường Việt Nam còn nhiều

khoảng trống. Có ý kiến cho rằng: “Duy thoại kịch (kịch nói), thứ được giảng

dạy ở Đại học, trao bằng cấp xênh xang, được nhà nước trợ cấp mà lại cứ bị kẹt

hoài. Quần chúng có gì đố kỵ với thoại kịch? Có một sự đố kỵ như vậy chăng?

Có một sự thiên lệch như thế trong năng khiếu của dân tộc chăng?” [54.6] Tuy đã

xuất hiện cách đây khá lâu nhưng niềm băn khoăn và cách giải thích trên vẫn dễ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2

dàng nhận được sự đồng tình của các nhà nghiên cứu về những hạn chế của kịch

nói ở Việt Nam.

Với tất cả những lí do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài Vai trò của yếu tố

linh cảm trong bi kịch Shakespeare.

2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ

2.1. Tƣ liệu tiếng Việt

Cũng như ở rất nhiều quốc gia khác trên thế giới, nhiều khán giả và độc

giả Việt Nam yêu thích và đón đọc tác phẩm của Shakespeare. Cho đến nay đã

có 8/10 vở bi kịch và 4/17 vở hài kịch của Shakespeare đã được dịch và giới

thiệu ở Việt Nam. Từ những năm 1964, trên Tạp chí Văn học, đã xuất hiện hai

bài nghiên cứu về kịch của ông: Lời khai mạc lễ kỷ niệm 400 năm ngày sinh của

Shakespeare của Đặng Thai Mai, Shakespeare và chúng ta của Nguyễn Đức

Nam. Từ đó đến nay, các nhà nghiên cứu vẫn tiếp tục quan tâm, tìm hiểu kịch

Shakespeare: Nguyễn Hoàng Tuyên với Cơn bão - Nỗi buồn tiên tri của

Shakespeare (1991), Đặng Thế Bính với Shakespeare, con người của mọi thời

đại (1993), Lã Nguyên với Nhân vật của Shakespeare trong bối cảnh văn hóa

lịch sử (1999), Lê Huy Bắc với Hamlet của Shakespeare (2001), Phùng Văn Tửu

với Nhân dịp 400 năm Hamlet (2001), Jack Lynch với Vua Lear - Kiệt tác hay

thất bại của Shakespeare, Dương Kim Thoa dịch (2007)… Ngoài ra, các công

trình nghiên cứu về những tiền đề lịch sử, văn hóa, xã hội thời Phục Hưng, về

kịch của Shakespeare, về đặc điểm bi kịch của Shakespeare còn xuất hiện trong

các cuốn sách và giáo trình như Văn học phương Tây, (Bản đánh máy) (1961),

Lịch sử văn học Anh quốc từ khởi thủy đến thế kỷ thứ XVIII (1969), Lịch sử văn

học phương Tây, tập 1 (1979), Lịch sử sân khấu thế giới , tập 2 (1977), Giáo

trình văn học phương Tây (1997), Văn học phương Tây (2001). Những bài viết

và công trình nghiên cứu dưới đây có liên quan hoặc đề cập trực tiếp đến vấn đề

Vai trò của yếu tố linh cảm trong bi kịch Shakespeare.

Năm 1977, trong cuốn Lịch sử sân khấu thế giới (tập 2), A.A.A.Nhikxt

cho rằng: “Sống ngay trong bình minh của xã hội tư bản chủ nghĩa, trong những

tác phẩm của mình, Shakespeare đã phản ánh những mâu thuẫn của xã hội này,

lúc bấy giờ mới nảy sinh và chỉ lộ ra một cách trọn vẹn trong thời kỳ sau. Ông

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3

không những nhìn thấy quá khứ và hiện tại, mà còn nhìn thấu vào tương lai bằng

một con mắt tiên tri” [39.76]. Ý kiến trên thừa nhận khả năng tiên tri của

Shakespeare về tương lai của thời đại mình. Vậy theo Shakespeare, sau thời kỳ

bình minh, xã hội tư sản Anh sẽ vận động như thế nào, có những khối mâu thuẫn

nào tồn tại trong xã hội này, thế lực nào sẽ có sức mạnh vạn năng quy chiếu mọi

mối quan hệ trong xã hội? Và Shakespeare đã gửi bức thông điệp về vận mệnh

của thời đại trong tương lai bằng cách nào? Đó là những vấn đề mà chúng tôi

quan tâm và sẽ đề cập tới trong đề tài này.

Năm 1991, trong Cơn bão – Nỗi buồn tiên tri của Shakespeare, Nguyễn

Hoàng Tuyên đã chỉ ra những tư tưởng mang tính dự báo của Shakespeare và

cách thức diễn đạt những tư tưởng ấy của ông. Ở công trình này, từ việc phát

hiện ra sự mới mẻ của Shakespeare trong xử lý đề tài, tạo dựng không gian, thời

gian và nghệ thuật kết thúc tác phẩm, tác giả Nguyễn Hoàng Tuyên đi đến kết

luận: “Thế nhưng, nhìn lại cả cuộc đời sáng tác của Shakespeare, có thể nói ông

vĩ đại không chỉ trong niềm vui sôi nổi của những hài kịch tuyệt tác hay trong

niềm đau quằn quại sâu sắc vô biên của những bi kịch của ông, mà Shakespeare

vĩ đại còn ở cả nỗi buồn hiền minh và tiên tri của bi – hài kịch Cơn bão – nỗi

buồn không phải xuất phát từ những cảm xúc cá nhân đơn chiếc mà là từ một

tâm hồn vĩ đại dự báo cho toàn nhân loại cái tai hoạ mà loài người không thể nào

tránh được khi nó còn đang trong trạng thái manh nha: giai cấp tư sản và chủ

nghĩa tư bản phương Tây với những nanh vuốt đầu tiên của nó ở thế kỷ XVII”

[55.42]. Như vậy, Nguyễn Hoàng Tuyên không những chỉ ra cách thể hiện nỗi

buồn tiên tri của Shakespeare trong Cơn bão mà còn khẳng định chính nỗi buồn

hiền minh và tiên tri đó cho chúng ta thấy sự vĩ đại của một thiên tài. Những

nhận định mới và lý thú của tác giả đã gợi ý cho chúng tôi trong quá trình lựa

chọn, thực hiện đề tài. Từ hướng tiếp cận này, chúng tôi có thể nhận ra một tầm

cao khác của Shakespeare.

Năm 1995, trong cuốn Tuyển tập kịch Shakespeare, các dịch giả Bùi Anh

Kha, Bùi Phụng, Bùi Ý viết lời giới thiệu cho vở Hamlet. Các dịch giả cho rằng:

“Về mặt nghệ thuật, Shakespeare đã xây dựng một nhân vật điển hình rất sinh

động, có chiều rộng và chiều sâu, một nhân vật dường như đang sống trong thực

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4

tế với toàn bộ cân não và trái tim, ngay cả với tiềm thức nữa”[48.157]. Đây là

nhận định thừa nhận sự tồn tại của tiềm thức trong đời sống tinh thần của nhân

vật Hamlet. Đồng thời các dịch giả cũng khẳng định sự xuất hiện yếu tố tiềm

thức của Hamlet tạo nên thành công trong việc xây dựng một nhân vật điển hình

kiểu Shakespeare. Nhận định này là một trong những gợi ý quan trọng cho sự

hình thành ý tưởng của chúng tôi về vai trò của yếu tố linh cảm đối với kiểu nhân

vật bi kịch của Shakespeare.

Cũng trong Tuyển tập kịch Shakespeare, có bài giới thiệu về tác phẩm

Othello của dịch giả Nguyễn Văn Sỹ. Ông nhận xét: “…việc Shakespeare đưa

một người da đen châu Phi lên sân khấu trong vai chính, mà lại là một nhân vật

tài ba lỗi lạc, tâm hồn cao thượng, “tuy đen mà đẹp”, theo cái nghĩa đầy đủ của

nó, riêng việc đó cũng cho ta thấy tầm tư tưởng lớn lao của Shakespeare đã vượt

quá thời đại của ông” [48.320-321]. Đây là một ý kiến quan trọng giúp chúng tôi

triển khai đề tài này trên cơ sở tiếp tục tìm hiểu “tầm tư tưởng lớn lao vượt quá

thời đại của Shakespeare” qua yếu tố linh cảm trong Othello và trong các vở bi

kịch khác của ông.

2.2 Tƣ liệu tiếng Anh

Về mảng tư liệu tiếng Anh, chúng tôi đã thu thập được một lượng tài liệu

đáng kể từ các thư viện trong và ngoài nước, thư viện điện tử và các trang web:

http://www.sourcetext.com/sourcebook/library/winstanley/hamlet/7.htm,

http://www.singnet.com.sg/yingsheng/notes/index.htm, http://www.jstor.org.

Nguồn tài liệu này giúp chúng tôi xem xét vấn đề nghiên cứu trên những phương

diện: nghiên cứu tiểu sử của Shakespeare, đi sâu tìm hiểu các tác phẩm tiêu biểu

của ông, tìm hiểu kịch của Shakespeare trên cơ sở so sánh đối chiếu với các kịch

gia khác, nắm được những kiến thức công cụ cần thiết khi nghiên cứu những

thành công của Shakespeare ở từng lĩnh vực cụ thể: ngôn ngữ, hình thức văn bản,

nghệ thuật diễn xuất. Trong đó, chúng tôi thấy: có những tài liệu trực tiếp đề cập

đến vấn đề Linh cảm trong bi kịch của Shakespeare. Chúng tôi phân chia mảng

tư liệu này thành hai nhóm chính: 1) đề cập đến sự xuất hiện của yếu tố linh cảm

trong các vở bi kịch của Shakespeare; 2) nghiên cứu, lý giải vai trò, ảnh hưởng

của yếu tố này đối với nghệ thuật kịch của Shakespeare.