Vai trò của phương tiện tình thái trong ngôn ngữ tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN VĂN THUẬN

VAI TRÒ CỦA PHƢƠNG TIỆN TÌNH THÁI

TRONG NGÔN NGỮ TIỂU THUYẾT

HỒ BIỂU CHÁNH

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

Hà Nội, năm 2013

2

MỤC LỤC

Mở đầu………………………………………………………………………………2

1. Lý do chọn đề tài........................................................................................................3

2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................4

3. Lịch sử vấn đề nghiên cứu .........................................................................................4

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...........................................................................14

5. Phương pháp nghiên cứu và nguồn ngữ liệu ...........................................................16

6. Đóng góp của luận án ..............................................................................................18

7. Bố cục của luận án ...................................................................................................18

Chương 1: Một số cơ sở lý thuyết ...............................................................................20

1. 1. Vấn đề tình thái....................................................................................................20

1. 2. Vấn đề lý thuyết hành động ngôn từ....................................................................26

1. 3. Vấn đề trợ từ tình thái..........................................................................................29

1. 4. Vấn đề quán ngữ tình thái....................................................................................33

1. 5. Khẩu ngữ và đặc điểm ngôn ngữ tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh .............................37

Chương 2: Vai trò của trợ từ tình thái trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh……......…..46

2. 1. Khảo sát, thống kê và phân loại...........................................................................46

2. 2. Đặc điểm, chức năng của trợ từ tình thái trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh .......51

2. 3. Tầm tác động của trợ từ tình thái trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh................... 86

2. 4. Hành động ở lời của trợ từ tình thái trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh ...............96

Chương 3: Vai trò của quán ngữ tình thái trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh............113

3. 1. Khảo sát, thống kê và phân loại.........................................................................113

3. 2. Đặc điểm, chức năng của quán ngữ tình thái trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh 121

3. 3. Tầm tác động của quán ngữ tình thái trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh ...........138

3. 4. Hành động ở lời của quán ngữ tình thái trong tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh ......140

Kết luận......................................................................................................................147

Tài liệu tham khảo .....................................................................................................152

Phụ lục 1 ....................................................................................................................170

Phụ lục 2 ....................................................................................................................174

Phụ lục 3....................................................................................................................185

3

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

rong giao tiếp bằng ngôn ngữ, một sự tình có thể phản ánh đúng

hoặc khác thế giới thực tại khách quan, điều này phụ thuộc vào chủ

đích của chủ thể phát ngôn, vào ngôn/ văn cảnh và năng lực tiếp thụ của chủ thể

tiếp nhận. Vấn đề này liên quan đến một số phương tiện ngôn ngữ, trong đó có

những phương tiện biểu thị ý nghĩa tình thái. Trong những năm gần đây, giới

Việt ngữ học quan tâm nhiều đến tình thái và đã có nhiều bài viết, chuyên luận

về vấn đề này. Tuy nhiên, các tác giả hiểu và tiếp cận vấn đề tình thái với nhiều

cách khác nhau (dựa trên những quan điểm rộng hẹp), phổ biến nhất là quan

điểm xem tình thái là tình cảm và cảm xúc của người nói. Thực tế, tình thái

không hẳn chỉ là những thông tin liên quan đến tình cảm, cảm xúc mà nó còn liên

quan đến nhiều phương diện khác nữa, như: tình thái của hành động phát ngôn,

tình thái của nội dung mệnh đề, v. v. Thấy được điều đó, và để có cơ sở nghiên

cứu xác thực, chúng tôi chọn tiểu thuyết của Hồ Biểu Chánh làm ngữ liệu khảo

sát. Ngôn ngữ trong tiểu thuyết của ông phản ánh phong phú khẩu ngữ địa

phương Nam Bộ - chân chất, mộc mạc và ẩn chứa nhiều đặc sắc, thú vị. Trên cái

nền của phương ngữ Nam Bộ, thông qua lời ăn tiếng nói của nhân vật, thông qua

ngôn ngữ dẫn chuyện, Hồ Biểu Chánh đã tạo lập cho mình một phong cách ngôn

ngữ rất riêng, khó mà có thể lẫn lộn với các tác giả cùng thời. Đạt được điều này,

không thể không có sự góp phần của khẩu ngữ Nam Bộ, trong đó phương tiện

tình thái là một bộ phận tiêu biểu. Tuy nhiên, cho đến nay việc xem các phương

tiện tình thái trong tiểu thuyết của Hồ Biểu Chánh như là đối tượng nghiên cứu

vẫn còn để ngỏ. Vì vậy, việc nghiên cứu phương tiện tình thái là thiết thực và có

ý nghĩa thực tiễn.

Vì những lý do trên, chúng tôi chọn vấn đề: “Vai trò của phương tiện tình

thái trong ngôn ngữ tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh” làm đề tài nghiên cứu.

T

4

2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu

Luận án này được hình thành nhằm mục đích khảo cứu toàn diện và có hệ

thống về tác dụng, chức năng của phương tiện biểu thị ý nghĩa tình thái có trong

tiểu thuyết của Hồ Biểu Chánh. Để đạt được mục đích đó, chúng tôi tập trung

giải quyết những nhiệm vụ sau:

Thứ nhất: Chúng tôi tìm ra những tiêu chí để nhận diện phương tiện biểu

thị ý nghĩa tình thái. Trên cơ sở những tiêu chí đó, chúng tôi lập danh sách các

phương tiện biểu thị ý nghĩa tình thái và thống kê tần số của chúng có trong tiểu

thuyết của Hồ Biểu Chánh (có so sánh với một số tác phẩm được sáng tác trong

cùng giai đoạn của một số tác giả khác).

Thứ hai: Chúng tôi phân tích tác dụng, chức năng của các phương tiện

biểu thị ý nghĩa tình thái mang đặc trưng khẩu ngữ Nam Bộ có trong tiểu thuyết

của Hồ Biểu Chánh, về các mặt ngữ âm - từ vựng, ngữ nghĩa và cú pháp.

Thứ ba: Chúng tôi còn tìm hiểu vai trò của các phương tiện này trong việc

hình thành lực ngôn trung cho các hành động ở lời, sự kết hợp và tầm tác động

của chúng có trong tiểu thuyết của Hồ Biểu Chánh.

Thông qua những nhiệm vụ trên, luận án có thể mang lại cái nhìn đầy đủ

hơn về vai trò của các phương tiện biểu thị ý nghĩa tình thái trong tiếng Việt nói

chung và trong ngôn ngữ tiểu thuyết của một nhà văn Nam Bộ nói riêng.

3. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

3. 1. Vấn đề tình thái trong logic học và trong ngôn ngữ học

Tình thái (modality), một vấn đề rất rộng và phức tạp, đã được logic học,

ngôn ngữ học quan tâm nghiên cứu. Logic học đi đầu trong nghiên cứu tình thái.

Ngay từ thời cổ đại, Aristote đã bàn về mệnh đề tình thái, khi đó tình thái gắn với

sự phân loại các phán đoán, các mệnh đề logic dựa trên những đặc trưng cơ bản

của mối liên hệ giữa hai thành phần chủ từ và vị từ, xét ở góc độ phù hợp của

phán đoán với thực tế. Khi đưa tình thái vào câu nói, với tư cách là thành tố định

tính cho mệnh đề, các nhà logic học dựa theo các tiêu chí về tính tất yếu, tính khả

5

năng, tính hiện thực để phân loại phán đoán. Lúc này, tình thái chỉ được nghiên

cứu ở phương diện logic học.

Đến 1932, việc đưa khái niệm tình thái vào ngôn ngữ mới được thể hiện

rõ. Trong tác phẩm Linguistique générale et linguistique française, Ch. Bally đã

chủ trương phân biệt trong câu hai yếu tố: nội dung biểu hiện có tính chất cốt lõi

về ngữ nghĩa của câu; thái độ của người nói đối với nội dung ấy. Trong đó, Ch.

Bally dùng thuật ngữ dictum để chỉ nội dung cốt lõi của câu và modus hoặc

modalité để chỉ thái độ của người nói, tức tình thái. [131, tr. 734]

Khi bàn về tình thái, nhà ngôn ngữ học V. V. Vinogradov cho rằng “tình

thái thuộc vào số những phạm trù ngôn ngữ học trung tâm, cơ bản” và tác giả

xem tình thái như phạm trù ngữ pháp độc lập, tồn tại song song với phạm trù vị

tính, biểu hiện những mối quan hệ khác nhau của thông báo với thực tế. Tác giả

còn cho rằng: “Mỗi câu đều mang một ý nghĩa tình thái như dấu hiệu cấu trúc cơ

bản, tức chỉ ra quan hệ đối với hiện thực”. Nội dung thông báo, có thể được

người nói hiểu như là hiện thực hay phi hiện thực, là đã tồn tại trong quá khứ,

trong hiện tại, hay là điều sẽ được thực hiện trong tương lai, là điều mà người nói

mong muốn hay đòi hỏi đối với ai đó. Còn theo cách định nghĩa của O. B.

Xirotinina, tình thái lại nằm trong vị tính của câu. Đối lập với các ngôn ngữ biến

hình thì “Thời tính, tình thái tính và ngôi tính nằm trong cấu trúc vị tính và cùng

nhau tạo nên cái gọi là vị tính mà thiếu nó thì không thể có thông báo” (Dẫn theo

Nguyễn Văn Hiệp (2008) [54, tr. 84]). Trong khi đó, tác giả V. N. Bondarenko

thì cho rằng, “tính tình thái là một phạm trù ngôn ngữ chỉ ra đặc điểm của các

mối quan hệ khách quan (tình thái khách quan) được phản ánh trong nội dung

của câu và chỉ ra mức độ của tính xác thực về nội dung của chính câu đó theo

quan niệm của người nói (tình thái chủ quan)”. Một quan điểm rất gần với V. N.

Bondarenko là M. V. Liapon, tác giả xem “tình thái là một phạm trù chức năng

ngữ nghĩa thể hiện các dạng quan hệ khác nhau của phát ngôn đối với thực tế

6

cũng như các dạng đánh giá chủ quan khác nhau của điều được thông báo”.

(Dẫn theo Phạm Hùng Việt (2003) [135, tr. 31])

Ngoài ra, M. A. K Halliday (1994) cũng có nhiều ý kiến bàn về tính tình

thái. Một mặt, ông chú trọng vào phạm trù thức (mood), một mặt lại đặt ra yêu

cầu về việc cần phải xem xét tính tình thái qua việc sử dụng động từ. Với phạm

trù trợ động từ (auxiliaries), tác giả hy vọng sẽ giải thích được những gì còn sót

lại của tính tình thái mà nếu chỉ dùng riêng khái niệm vị tính thì chưa giải quyết

trọn vẹn. Thành phần thức gồm hai tiểu thành phần: (i) chủ ngữ (subject) là một

cụm danh từ, (ii) tác tử hữu định (finite) là một phần của cụm động từ. Thành

phần hữu định là một trong số ít những tác tử động từ biểu đạt thì (tense) (ví dụ:

is, has) hay tình thái (ví dụ: can, must). [43, tr. 156]

Đáng chú ý, J. R. Searle đã dùng lý thuyết hành động ngôn từ để thảo luận

những vấn đề về thức và tình thái. J. R. Searle nêu ra năm phạm trù cơ bản của

hành động ở lời như sau: xác quyết, khuyến lệnh, kết ước, tuyên bố và biểu lộ.

Cách tiếp cận vấn đề của J. R. Searle đã cung cấp một khung ngữ nghĩa rộng lớn

cho việc thảo luận tình thái. Bởi với cách tiếp cận này, vai trò của người nói (với

tư cách là chủ thể nhận thức, chủ thể tác động trong quan hệ liên nhân) được đặc

biệt nhấn mạnh. Lý thuyết hành động ngôn từ là lý thuyết đặc biệt quan tâm đến

quan hệ giữa người nói với những gì được nói. Vì thế, nó xứng đáng là khung để

thảo luận những vấn đề của tình thái.

J. Lyons (1995) cho rằng tình thái logic được biểu thị qua khái niệm tính

khả năng và tính tất yếu, còn trong ngôn ngữ, tình thái được nhận thức qua hai

phạm trù cơ bản là tình thái nhận thức (epistemic modality) và tình thái đạo lý

(deontic modality). Tình thái nhận thức phải được thể hiện thông qua tính tất yếu

hoặc khả năng về tính xác thực của mệnh đề, và có liên quan đến tri thức và niềm

tin, còn tình thái đạo lý thì có liên quan với chức năng xã hội của phép tắc hay là

nghĩa vụ. Và ông xem tình thái là “thái độ của người nói đối với nội dung của

mệnh đề mà câu biểu thị hay cái sự tình mà mệnh đề đó miêu tả”. [160, tr. 823]

7

Những quan niệm về tình thái nêu trên đã cho thấy cách giải quyết ý nghĩa

của tính tình thái có nhiều điểm khác nhau giữa các tác giả.

3. 2. Vấn đề tình thái trong Việt ngữ học

Hiện nay, trong Việt ngữ học, vấn đề tình thái đã được nhiều tác giả quan

tâm nghiên cứu, nhưng chưa có nhiều công trình tập trung nghiên cứu toàn diện

về tình thái. Tình hình này có lẽ vì những nguyên nhân sau:

- Trong một thời gian rất dài, tình thái được xem thuộc lĩnh vực lời nói

(parole) chứ không thuộc ngôn ngữ (langue) theo quan điểm của F. D. Saussure.

Vì tuân thủ sự phân biệt giữa parole và langue nên các nhà nghiên cứu ngữ pháp

không đề cập tới nó. [131, tr. 729]

- Cách hiểu về tình thái trong giới Việt ngữ học còn chưa thống nhất, thậm

chí có sự hiểu lầm. Cao Xuân Hạo có nhận xét xác đáng như sau: “Hai chữ tình

thái nếu có được quan tâm lại thường đi đôi với những định kiến sai lạc. Sự hiểu

lầm phổ biến nhất là nghĩ rằng tình thái tức là những sắc thái tình cảm, cảm xúc

của người nói trong khi phát ngôn”. [15, tr. 66]

Khảo cứu tài liệu, chúng tôi thấy có hai nhóm tác giả đề cập đến vấn đề

tình thái, nhóm không trực tiếp quan tâm đến tình thái và nhóm trực tiếp quan

tâm đến tình thái. Tình hình nghiên cứu lớp này cụ thể như sau:

3. 2. 1. Nhóm không trực tiếp quan tâm đến vấn đề tình thái

Đây là nhóm các tác giả không trực tiếp quan tâm đến vấn đề tình thái

nhưng trong quá trình xử lý những vấn đề khác họ đã nhắc đến tình thái. Tiêu

biểu cho nhóm này là các tác giả: Bùi Đức Tịnh (1952), Trương Văn Chình,

Nguyễn Hiến Lê (1963), Lê Văn Lý (1968), Nguyễn Kim Thản (1977), Đái Xuân

Ninh (1978), Lê Cận, Phan Thiều (1983), Đinh Văn Đức (1986), Hoàng Phê

(1987), Đỗ Hữu Châu (1993), Lê Biên (1995), Diệp Quang Ban, Hoàng Văn

Thung (1998), v. v. Điểm chung của các nghiên cứu liên quan đến vấn đề tình

thái trong nhóm này thể hiện qua các nội dung sau:

8

- Vấn đề tình thái không được chính thức nhắc đến trong các nội dung ngữ

pháp, ngữ nghĩa của các công trình nghiên cứu. Các tác giả không đề cập đến sự

đối lập giữa phạm trù ngôn liệu và phạm trù tình thái mà chỉ sắp xếp từ tiếng

Việt vào hai lớp từ loại lớn là thực từ và hư từ.

- Khi được xếp vào lớp thực từ hoặc hư từ, những yếu tố tình thái nào

được các tác giả này xem là có nghĩa từ vựng thì xếp vào lớp thực từ (như: nỡ,

toan, định…), còn những yếu tố còn lại (không có nghĩa từ vựng) thì xếp vào lớp

hư từ (như: hả, à, ư, nhỉ…) chứ hoàn toàn không nói đến tư cách tác tử, có vai

trò thể hiện ý nghĩa tình thái trong câu.

3. 2. 2. Nhóm trực tiếp quan tâm đến vấn đề tình thái

Các tác giả này có chú ý khảo sát vấn đề tình thái ở nhiều phương diện

khác nhau, tiêu biểu là các tác giả: Phan Mạnh Hùng (1982), Hoàng Tuệ (1984,

1988), Nguyễn Minh Thuyết (1986, 1995), Nguyễn Đức Dân (1987, 1998), Lê

Đông (1991), Hồ Lê (1992), Cao Xuân Hạo (1991, 1999, 2001, 2002), Phạm

Hùng Việt (1994, 1996, 2003), Nguyễn Văn Hiệp (1994, 1998, 2001, 2002,

2008), v. v.. Quan điểm chung của các tác giả này đều phân biệt rạch ròi hai

phạm trù: ngôn liệu và tình thái. Tuy nhiên, khi đi vào từng vấn đề cụ thể, ở mỗi

tác giả có những kiến giải khác nhau, nhiều khi chưa sáng tỏ.

Dù rằng có những hạn chế nhất định, nhưng những kết quả của những

công trình này mang lại là rất lớn, giúp giới Việt ngữ học có thái độ quan tâm

đến vấn đề tình thái. Trong đó, đáng chú ý nhất là các tác giả sau đây:

- Nguyễn Đức Dân (1976) đã bàn đến vấn đề logic – tình thái trong tiếng

Việt. Sau này (1998) ông đã nêu lên những khái niệm căn bản về tình thái trong

logic học. Tác giả cho thấy mối quan hệ giữa logic tình thái và ngôn ngữ, trong

đó tính tất yếu và tính có thể được coi là nền tảng của vấn đề tình thái trong ngôn

ngữ.

- Từ năm 1979, Cao Xuân Hạo đã có bài đi sâu miêu tả, phân tích những

phương tiện diễn đạt ý nghĩa tình thái qua việc phân tích tiền giả định và hàm ý

9

của một số vị từ tình thái. Ông còn phân biệt rõ tình thái của hành động phát

ngôn và tình thái của lời phát ngôn. Từ đó, ông cho rằng: “Nội dung của bất kỳ

một lời phát ngôn nào cũng chứa đựng một tình thái (nếu không phải là kết hợp

nhiều lớp tình thái)”. [45, tr. 51]

- Hoàng Tuệ (1988) cho người đọc thấy được những nét khái quát về tình

thái khi bàn về thời, thể, tình thái trong tiếng Việt và khái niệm tình thái. Trong

đó, ông có phân biệt rõ hai yếu tố khác nhau trong câu tiếng Việt đó là ngôn liệu

(dictum) và tình thái (modus).

- Đỗ Hữu Châu (1993) cho rằng phạm trù tình thái truyền đạt quan hệ giữa

nhận thức của người nói với nội dung của câu và quan hệ của nội dung này với

thực tế ngoài ngôn ngữ. Nội dung câu nói có thể được khẳng định, được phủ

định, được yêu cầu hay bị cấm đoán, được cầu mong hay đề nghị, v. v..

- Nguyễn Văn Hiệp (2008) đã cho thấy sự đối lập giữa phạm trù tình thái

và phạm trù ngôn liệu. Tác giả viết: “Đối lập cơ bản nhất để hiểu tình thái là đối

lập giữa tình thái và ngôn liệu hay nội dung mệnh đề. Đây là một sự đối lập

được thừa nhận rộng rãi, được coi là then chốt trong những nghiên cứu về tình

thái. Ngôn liệu thực chất là thông tin miêu tả ở dạng tiềm năng, còn tình thái là

phần định tính cho thông tin miêu tả ấy”. [54, tr. 85 - 86]

3. 3. Vấn đề trợ từ tình thái

Trong phạm vi nghiên cứu, chúng tôi sẽ trình bày những quan điểm cụ thể

của Việt ngữ học về trợ từ tình thái. Khảo sát ngữ liệu, chúng tôi thấy có một

nhóm phương tiện được sử dụng để biểu thị thái độ của người nói, và thường

đứng cuối câu, bổ sung cho câu ý nghĩa tình thái, như: a, à, á, chớ, há, hả, nha,

nè, v. v..(1), và một nhóm phương tiện chuyên dùng để nhấn mạnh vào ý nghĩa

của một bộ phận nào đó của câu (rồi khái quát lên toàn câu) như: chính, cả, ngay,

đến, chỉ, v. v..(2).

Tìm hiểu trong văn liệu ngữ pháp tiếng Việt, chúng tôi thấy nhóm (1) được

các nhà Việt ngữ học gọi bằng nhiều tên khác nhau, như: trợ ngữ tự, ngữ khí hiện

10

từ, trợ từ ngữ, tiểu từ hậu trí, ngữ khí từ, ngữ thái từ, phụ tự cảm thán, từ đệm

cuối câu, ngữ khí thán từ, tiểu từ tình thái cuối câu, trợ từ câu, thán từ, tiểu từ

tình thái dứt câu; nhóm (2) cũng được các nhà Việt ngữ học gọi bằng nhiều tên

như: trợ từ, trợ từ thành phần câu, phụ từ, phó từ, tình thái từ, v. v.. Cụ thể như

sau:

3. 3. 1. Tình hình nghiên cứu các phương tiện tình thái thuộc nhóm (1)

Tìm hiểu tài liệu, chúng tôi thấy các tác giả định nghĩa và gọi tên các

phương tiện biểu thị ý nghĩa tình thái thuộc nhóm này như sau:

- Nhóm các tác giả Trương Văn Chình, Nguyễn Hiến Lê (1963), Uỷ ban

Khoa học và Xã hội (1983), Đỗ Hữu Châu (1995), Nguyễn Hữu Quỳnh (1996),

Hoàng Phê (89), Nguyễn Tài Cẩn (1999), Lê Biên (1995), Hồ Lê (1992), Phạm

Hùng Việt (2003) gọi các phương tiện biểu thị ý nghĩa tình thái thuộc nhóm (1)

là trợ từ, nhưng ở mỗi tác giả có các kiến giải riêng. Trương Văn Chình, Nguyễn

Hiến Lê (1963) gọi là trợ từ và nói rõ “trợ từ là tiếng không có thực nghĩa, giúp

cho lời nói ý nhị, mạnh mẽ, linh hoạt thêm, hoặc cho lời nói khỏi cụt cằn cộc lốc”

[21, tr. 180]. Còn các tác giả Uỷ ban Khoa học Xã hội Việt Nam (1983) cũng gọi

là trợ từ, nhưng cho rằng “chúng là từ biểu thị thái độ… là yếu tố gia thêm vào

cho câu để biểu thị sự ngạc nhiên, nghi ngờ, mỉa mai, vui mừng, lễ phép hay sự

khẳng định đặc biệt" [133, tr. 72], Nguyễn Hữu Quỳnh (1996) gọi là trợ từ cho

câu để biểu thị "thái độ hoài nghi, ngạc nhiên, nũng nịu…" [106, tr. 177 – 178],

Nguyễn Tài Cẩn (1999) cũng gọi là trợ từ và cho rằng các trợ từ này có thể "đưa

tình thái lại cho đoản ngữ, biến đoản ngữ thành câu" [9, tr. 333]. Riêng Phạm

Hùng Việt (2003) đã có một chuyên luận nghiên cứu chi tiết về nhóm (1), trong

đó tác giả có những ý kiến xác đáng và phân tích cụ thể về chức năng bổ sung ý

nghĩa biểu cảm cho câu. Theo đó, tác giả gọi nhóm (1) là trợ từ câu. Nhìn chung,

mỗi tác giả có cách kiến giải khác nhau, nghiêng về mặt này hay mặt khác,

nhưng ở các tác giả có điểm giống nhau là đều gọi nhóm này là trợ từ.

11

- Nhóm các tác giả Lê Cận, Phan Thiều (1983), Đinh Văn Đức (1986),

Mai Ngọc Chừ, Vũ Đức Nghiệu, Hoàng Trọng Phiến (1997), Diệp Quang Ban,

Hoàng Văn Thung (1998), Đỗ Thị Kim Liên (1999), v. v. đều gọi các phương

tiện tình thái thuộc nhóm (1) là tình thái từ, nhưng cách nhìn nhận vấn đề có sự

khác nhau. Theo đó, Lê Cận, Phan Thiều (1983) gọi là “tình thái từ cuối câu

dùng để biểu thị thái độ của người nói”[10, tr. 169]. Mai Ngọc Chừ, Vũ Đức

Nghiệu, Hoàng Trọng Phiến (1997) cũng gọi là từ tình thái dùng để "đánh dấu

câu theo mục đích nói (câu nghi vấn, câu mệnh lệnh, câu cảm thán, câu tường

thuật)" [22, tr. 273 – 274]. Diệp Quang Ban, Hoàng Văn Thung (1998), Đỗ Thị

Kim Liên (1999) gọi là “tình thái từ nghi vấn, cầu khiến, cảm thán, biểu thị sắc

thái tình cảm” [7, tr. 69].

Thực tế còn nhiều tên gọi liên quan đến các phương tiện biểu thị ý nghĩa

tình thái thuộc nhóm (1) như: ngữ khí thán từ 1

, phụ tự cảm thán2

, ngữ khí từ3

, từ

đệm4

, ngữ thái từ5

, v. v.

3. 3. 2. Tình hình nghiên cứu các phương tiện tình thái thuộc nhóm (2)

Tìm hiểu tài liệu, chúng tôi thấy các tác giả định nghĩa và gọi tên các

phương tiện tình thái thuộc nhóm này như sau:

- Các tác giả Uỷ ban Khoa học Xã hội Việt Nam (1983), Đinh Văn Đức

(1986), Nguyễn Hữu Quỳnh (1996), Diệp Quang Ban, Hoàng Văn Thung (1998),

Nguyễn Tài Cẩn (1999), Hoàng Phê (2003), Phạm Hùng Việt (2003), Nguyễn

Văn Hiệp (2008), ... gọi là trợ từ, nhưng ở mỗi tác giả có lý giải khác nhau. Cụ

thể:

1 Cách gọi của Bùi Đức Tịnh (1952).

2 Cách gọi của Lê Văn Lý (1968).

3 Cách gọi của Nguyễn Kim Thản (1980) (2003), Nguyễn Anh Quế (1988), Cao Xuân Hạo (1991) (2005), Trần Thị

Ngọc Lang (1995), Hoàng Trọng Phiến (2003).

4 Cách gọi của Nguyễn Kim Thản, Nguyễn Hữu Quỳnh (1981).

5 Cách gọi của Diệp Quang Ban, Hoàng Dân (2000)

12

- Đinh Văn Đức (1986) gọi là trợ từ, tác giả xếp các từ thuộc nhóm này

vào một phạm trù lớn hơn, đó là tình thái từ (ngang với phạm trù thực từ, hư từ).

Tác giả viết: “Các tình thái từ có số lượng không lớn nhưng do bản chất ngữ

pháp có những khía cạnh rất chuyên biệt cho nên có thể và cần phải được xếp

riêng thành một phạm trù ngang hàng với phạm trù thực từ và hư từ, tuy rằng

phạm trù này chỉ bao hàm hai tập hợp nhỏ - tiểu từ và trợ từ”. Theo đó, ông xem

trợ từ là phương tiện “biểu đạt ý nghĩa tình thái với mục đích nhấn mạnh tăng

cường”. [36, tr. 187 - 189]

- Nguyễn Hữu Quỳnh (1996) cũng gọi là trợ từ. Theo tác giả trợ từ “là từ

chuyên dùng để nhấn mạnh thêm nghĩa của từ và của câu, hoặc dùng để biểu thị

thái độ của người nói, thí dụ chính, thì, là…Trợ từ thuộc loại tình thái từ”. [106,

tr. 176 - 177]

- Diệp Quang Ban, Hoàng Văn Thung (1998) xếp các phương tiện thuộc

nhóm này vào lớp tiểu từ tình thái - ngang hàng với phụ từ, kết từ. Theo nhóm

tác giả này, trợ từ “dùng trong câu biểu thị ý nghĩa tình thái, bằng cách nhấn

mạnh vào từ, kết hợp từ... có nội dung phản ánh liên quan với thực tại mà người

nói muốn lưu ý người tiếp nhận”. [7, tr. 144]

- Phạm Hùng Việt (2003) cho rằng các từ thuộc nhóm này có chức năng

bổ sung ý nghĩa nhấn mạnh cho bộ phận câu và tác giả gọi tên là trợ từ bộ phận

câu.

- Nhóm tác giả Uỷ ban Khoa học Xã hội Việt Nam (1983) và Nguyễn Tài

Cẩn (1999) quan niệm trợ từ “là từ biểu thị thái độ, nó không làm phần đề, phần

thuyết của nòng cốt, cũng không làm chính tố, phụ tố của ngữ. Nó là một yếu tố

thường được gia thêm vào cho câu để biểu thị sự ngạc nhiên, nghi ngờ, mỉa mai,

vui mừng, lễ phép, hay sự khẳng định đặc biệt”. Theo quan niệm này thì trợ từ

được hiểu theo nghĩa rộng, bao gồm các phương tiện thuộc nhóm (1) và (2).

Trong phạm vi của luận án này, chúng tôi gộp chung những phương tiện

(1) và (2) vào cùng một loại và thống nhất gọi là trợ từ tình thái.

13

Như chúng ta đều biết, tình thái là một phạm trù có nội hàm rất rộng.

Trong đó, tình thái chủ quan là thái độ của người nói với điều được thông báo.

Nhấn mạnh là một dạng thái độ của người nói với nội dung của thông báo. Do

vậy, nhấn mạnh cũng phải được xem là một dạng cụ thể của tình thái. Cho nên,

lớp những phương tiện mà các tác giả đi trước gọi là trợ từ nhấn mạnh (chính,

đích, cả, v. v.) là một tiểu loại của trợ từ tình thái. Theo đó, có thể nói, tất cả trợ

từ đều có tính tình thái, và chúng tôi gọi lớp phương tiện này là trợ từ tình thái.

3. 4. Vấn đề quán ngữ tình thái

Ngoài từ, vốn từ vựng tiếng Việt còn có một đơn vị khác (tương đương với

từ) đó là ngữ cố định. Ngữ cố định có một loại đơn vị được dùng lặp đi lặp lại

trong giao tiếp hàng ngày cũng như trong các sáng tác văn nghệ đó là quán ngữ.

Tham khảo tài liệu, chúng tôi thấy quán ngữ chưa được các nhà nghiên cứu Việt

ngữ quan tâm nhiều. Thực tế chỉ có một vài tác giả nhắc đến quán ngữ trong

những công trình thuộc về từ vựng học, như Nguyễn Văn Tu (1976), Đỗ Hữu

Châu (1981), Nguyễn Thiện Giáp (1985), Diệp Quang Ban, Hoàng Văn Thung

(1998), v. v. Những tác giả này có đề cập đến quán ngữ nhưng cũng chỉ là

những gợi mở ban đầu. Một số tác giả khác cũng có đề cập đến quán ngữ nhưng

chỉ xem nó như là những phương tiện “hiện thực hoá” cho các đơn vị có liên

quan trong từ pháp, cú pháp, v. v... Cụ thể, Đinh Văn Đức (1986) đã xác lập

khái niệm tình thái và miêu tả lớp tiểu từ tình thái. Trong đó, chúng có khả năng

được hiện thực hoá bằng quán ngữ. Diệp Quang Ban (1998) đề nghị gọi là liên

ngữ để chỉ quan hệ ngoại hướng, liên kết câu chứa nó với các câu liên quan phía

trước. Trần Ngọc Thêm (1985) gọi là cụm từ làm thành phần chuyển tiếp, v. v..

Về mặt cấu trúc câu, theo đa số tác giả sách Ngữ pháp tiếng Việt, quán

ngữ xuất hiện dưới dạng là thành phần phụ tình thái, đề tình thái hoặc thuyết tình

thái trong câu, trong thế đối lập với trạng ngữ, liên ngữ và tình thái ngữ,… Cụ

thể, Nguyễn Kim Thản (1996) đề nghị gọi là phụ chú ngữ (nói trộm bóng, có

lẽ,...). Nguyễn Tài Cẩn (1999) gọi là thành phần xen kẽ (có lẽ, có ai ngờ,...). Cao

14

Xuân Hạo (1991) thì cho rằng các yếu tố “theo ý tôi thì, nếu tôi không nhầm thì,

thật ra thì...; quả là, nói thật là, miễn là...” là yếu tố tình thái làm thành Đề của

câu được đánh dấu bằng thì, là. Nguyễn Minh Thuyết (1998) đã phân

biệt lớp từ này với trạng ngữ, và đặt tên cho chúng là “định ngữ câu”. Tuy

nhiên, do cố gắng tìm ra bản chất của các tham tố ngoài cú pháp câu, các tác giả

trên khá thiên về ngữ nghĩa logic - cú pháp.

Trên tạp chí Ngôn ngữ, Ngôn ngữ và đời sống, Ngữ học trẻ xuất hiện một

số bài viết về quán ngữ, tiêu biểu là Nguyễn Thị Thìn (2000) có những phân

tích cụ thể về công dụng của quán ngữ tiếng Việt. Ngô Hữu Hoàng (2002) chỉ

ra một số điểm khác biệt giữa thành ngữ và quán ngữ. Ngũ Thiện Hùng

(2003) có nhận xét việc sử dụng các quán ngữ tình thái nhận thức, v. v..

Nhìn chung, việc nghiên cứu quán ngữ (trong đó có quán ngữ tình thái)

chỉ dừng lại ở việc nêu ra khái niệm, phân biệt quán ngữ với thành ngữ và giải

thích một số quán ngữ điển dụng. Thực tế còn nhiều vấn đề liên quan đến quán

ngữ chưa được nghiên cứu. Vì vậy, việc nghiên cứu đặc điểm chức năng của

quán ngữ thực sự là một đề tài hấp dẫn, đáng được quan tâm nghiên cứu.

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

4. 1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu trong luận án này là phương tiện biểu thị ý nghĩa

tình thái được sử dụng trong tiểu thuyết của Hồ Biểu Chánh. Trong đó, chúng tôi

tập trung khảo cứu vai trò của những trợ từ tình thái, quán ngữ tình thái6 mang

đặc trưng khẩu ngữ Nam Bộ về mặt ngữ nghĩa - ngữ dụng. Luận án không

nghiên cứu chi tiết khái niệm, cách xác định, phân loại, v. v. các trợ từ tình thái,

quán ngữ tình thái có trong tiếng Việt mà chỉ điểm qua một số nét tiêu biểu để

làm cơ sở cho việc nghiên cứu vai trò của chúng có trong ngôn ngữ tiểu thuyết

6 Mặc dù, phương tiện biểu hiện ý nghĩa tình thái có nhiều loại, như: vị từ tình thái, trợ từ tình thái, quán ngữ

tình thái, v. v. nhưng do bị hạn định về số trang nên luận án chỉ chọn hai phương tiện biểu hiện ý nghĩa tình

thái nổi trội trong ngôn ngữ tiểu thuyết của Hồ Biểu Chánh, đó là trợ từ tình thái và quán ngữ tình thái để làm

đối tượng nghiên cứu.

15

của Hồ Biểu Chánh. Cũng cần nói rõ việc chúng tôi viết: “trợ từ tình thái và quán

ngữ tình thái mang đặc trưng khẩu ngữ Nam Bộ” trong luận án này chỉ nhằm

diễn đạt ý: trợ từ tình thái và quán ngữ tình thái được dùng giao tiếp hằng ngày ở

Nam Bộ và được tác giả Hồ Biểu Chánh sử dụng trong tiểu thuyết của mình.

4. 2. Phạm vi nghiên cứu

Hiện nay, giới ngôn ngữ học đều thừa nhận rằng trong một câu tiếng Việt

như: “Anh Thành mua tới ba mảnh đất.” có hai thành phần thông tin, phần thông

tin có giá trị chân lý và phần thông tin kèm theo bổ trợ (không có giá trị chân lý).

Phần thông tin có giá trị chân lý là việc “Anh Thành mua ba mảnh đất”, trong đó

cái lõi của sự tình là vị từ “mua”, “anh Thành” là chủ thể, “mảnh đất” là đối

tượng. Phần thông tin kèm theo bổ trợ là thái độ đánh giá của người nói về số

lượng “mảnh đất” được nói đến, thông tin này được xác lập bằng yếu tố “tới”.

Phần thông tin có giá trị chân lý được gọi là ngôn liệu (lexis) còn phần thông tin

kèm theo bổ trợ gọi là tình thái (modality). Theo đó, chúng tôi tập trung nghiên

cứu về những gì có liên quan đến thông tin kèm theo sự tình được trình bày trong

câu nói thông qua một số phương tiện biểu thị ý nghĩa tình thái.

Hơn nữa, như đã xác định, phạm vi nghiên cứu của luận án này là vai trò

của phương tiện biểu thị ý nghĩa tình thái có trong tiểu thuyết của Hồ Biểu

Chánh. Trong đó chủ yếu là những trợ từ tình thái, quán ngữ tình thái được sử

dụng trong lời nói hằng ngày của các nhân vật giao tiếp. Cũng do tính khẩu ngữ

nên có thể có những phương tiện biểu thị ý nghĩa tình thái hiện nay không dùng

hoặc ít sử dụng mà có xuất hiện trong tiểu thuyết của Hồ Biểu Chánh thì chúng

tôi vẫn khảo sát và phân tích tác dụng, chức năng. Ngược lại, những phương tiện

biểu thị ý nghĩa tình thái thường dùng trong thực tế hằng ngày hiện nay nhưng

không được Hồ Biểu Chánh sử dụng thì chúng tôi không xem xét.

Nghiên cứu đề tài này, chúng tôi nhận thức rằng, nếu sa vào những vấn đề

mà những tác giả đi trước đã bàn kỹ thì chắc chắn khó mà tìm ra cái mới, chi

bằng cố gắng khảo cứu trên ngữ liệu cụ thể, dù phạm vi hẹp, nhưng có thể góp