Từ ngữ xưng hô trong văn xuôi Vi Hồng

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

DƯƠNG THANH VÂN

TỪ NGỮ XƯNG HÔ TRONG VĂN XUÔI VI HỒNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

DƯƠNG THANH VÂN

TỪ NGỮ XƯNG HÔ TRONG VĂN XUÔI VI HỒNG

Chuyên ngành: NGÔN NGỮ VIỆT NAM

Mã số: 60.22.01.02

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS Phạm Văn Hảo

THÁI NGUYÊN - 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luân ̣ văn “Từ ngữ xưng hô trong văn xuôi Vi Hồng”

là kết quả nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả của đề tà

i là

trung thưc ̣ và chưa

đươc công ̣ bố trong bất cứ một công trình khoa học nào.

Nôi dung ̣ của luân văn ̣ có sử dung ̣ tà

i liêu, thông ti ̣ n đươc đăn ̣ g tải

trên các tác phẩm, tap ̣ chí

, các trang web theo danh muc ̣ tà

i liêu tham ̣ khảo

của luân văn. ̣

Nếu sai tôi xin hoàn toàn chiu ̣ trách nhiêm. ̣

Thá

i Nguyên, tháng 11 năm 2017

Tác giả luâṇ văn

Dương Thanh Vân

ii

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tớ

i PGS.TS Phạm Văn

Hảo về sự hướng dân ̃ tân ̣ tình, đầy đủ

, chu đáo và đầy tinh thần trách nhiêm ̣ của

thầy trong toàn bô ̣quá

trình em hoàn thành luân văn. ̣

Em xin trân trong ̣ cảm ơn sựtao ̣ điều kiên ̣ giúp đỡcủa Ban chủ nhiêm ̣

Khoa NgữVăn, các thầy cô giáo Phòng đào tạo Trường Đai ḥ oc Sư ph ̣ am Th ̣ á

i

Nguyên đã giúp đỡ em thưc hi ̣ ên ̣ đề tà

i luân văn ̣ này. Xin được cảm ơn những

thầy cô đã trực tiếp giảng dạy các chuyên đề cao học cho lớp Ngôn ngữ khóa

2015 - 2017.

Em cũng xin chân thành cảm ơn gia đình, ban ̣ bè

, người thân đãđông ̣

viên và giúp đỡem trong thờ

i gian hoàn thành luân văn. ̣

Thá

i Nguyên, tháng 11 năm 2017

Tác giả luâṇ văn

Dương Thanh Vân

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN.................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN......................................................................................................ii

MỤC LỤC ..........................................................................................................iii

DANH MỤC BẢNG ..........................................................................................iv

MỞ ĐẦU.............................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài ..........................................................................................1

2. Mục đích nghiên cứu ....................................................................................3

3. Nhiệm vụ nghiên cứu....................................................................................3

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................3

5. Phương pháp nghiên cứu ..............................................................................4

6. Đóng góp của luận văn .................................................................................5

7. Cấu trúc luận văn ..........................................................................................5

NỘI DUNG.........................................................................................................6

Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ

LÝ LUẬN ...........................................................................................................6

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu................................................................6

1.1.1. Tình hình nghiên cứu vấn đề xưng hô .................................................6

1.1.2. Tình hình nghiên cứu tác phẩm Vi Hồng ............................................7

1.2. Cơ sở lý luận............................................................................................10

1.2.1. Giới thuyết về phạm trù xưng hô.......................................................10

1.2.2. Lý thuyết giao tiếp .............................................................................28

1.2.3. Lý thuyết hội thoại.............................................................................33

1.3. Vài nét về cuộc đời và sự nghiệp văn chương của Vi Hồng ...................37

1.3.1. Cuộc đời nhà văn Vi Hồng ................................................................37

1.3.2. Sự nghiệp sáng tác của Vi Hồng........................................................38

Tiểu kết chương 1:..........................................................................................40

iv

Chương 2: ĐẶC ĐIỂM TỪ NGỮ XƯNG HÔ TRONG VĂN XUÔI

VI HỒNG.........................................................................................................42

2.1. Từ ngữ xưng hô qua ngôn ngữ đối thoại của nhân vật............................42

2.1.1. Thống kê hệ thống từ ngữ xưng hô trong văn xuôi Vi Hồng ............42

2.1.2. Từ ngữ xưng hô xét về các vai giao tiếp............................................54

2.2. Từ xưng hô qua ngôn ngữ trần thuật của tác giả .....................................56

2.2.1. Từ “lão”..............................................................................................57

2.2.2. Từ “hắn”.............................................................................................61

2.2.3. Từ “mụ” .............................................................................................63

2.2.4. Từ “chàng”, “nàng” ...........................................................................65

Tiểu kết chương 2 ...........................................................................................70

Chương 3: HIỆU QUẢ SỬ DỤNG TỪ NGỮ XƯNG HÔ TRONG

VĂN XUÔI VI HỒNG ....................................................................................73

3.1. Dùng từ xưng hô thể hiện văn hóa dân tộc Tày.......................................73

3.1.1. Văn hóa gắn bó tự nhiên, sùng bái thần linh .....................................74

3.1.2. Văn hóa cộng đồng, làng bản ............................................................81

3.2. Dùng từ xưng hô thể hiện bản chất con người miền núi .........................86

3.2.1. Dùng từ xưng hô thể hiện tính cách chân thật, hiền lành, chất

phác, ngay thẳng ..........................................................................................87

3.2.2. Dùng từ xưng hô thể hiện tâm hồn lãng mạn, bay bổng ...................90

Tiểu kết chương 3 ...........................................................................................95

KẾT LUẬN.......................................................................................................97

TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................................99

PHỤ LỤC

iv

DANH MỤC BẢNG

Bảng 2.1. Từ ngữ xưng hô phân loại theo nhóm............................................... 43

Bảng 2.2. Đặc điểm cấu tạo của đại từ nhân xưng............................................ 45

Bảng 2.3. Đặc điểm cấu tạo của từ ngữ thân tộc............................................... 46

Bảng 2.4. Cấu tạo của nhóm từ ngữ chỉ tên riêng ............................................. 48

Bảng 2.5. Cấu tạo của từ ngữ chỉ chức vụ, nghề nghiệp................................... 50

Bảng 2.6. Vai giao tiếp trong từ ngữ xưng hô................................................... 54

Bảng 2.7. Từ ngữ xưng gọi xét về vai giao tiếp trong các tác phẩm................. 55

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Ngôn ngữ ra đời đáp ứng nhu cầu giao tiếp của xã hội. Tùy theo

hoàn cảnh, nội dung, mục đích giao tiếp mà người giao tiếp lựa chọn cách xưng

hô sao cho phù hợp. Việc sử dụng các đại từ nhân xưng và các lớp từ xưng hô

trong hội thoại là rất quan trọng. Bởi vì, các đại từ nhân xưng và lớp từ xưng hô

thể hiện thái độ tình cảm của người nói đối với người nghe hay đối tượng được

nói tới. Do đó, sử dụng từ xưng hô không chỉ giúp cuộc thoại có thể tiến hành

mà nó còn thể hiện chiến lược và hiệu quả giao tiếp. Xưng hô đúng, hay sẽ góp

phần thúc đẩy giao tiếp phát triển. Ngược lại, xưng hô không hợp lý sẽ gây ra

những hậu quả không mong muốn trong giao tiếp. Qua cách sử dụng từ xưng

hô người ta có thể biết được tình cảm, thái độ, mối quan hệ, trình độ học vấn

của các nhân vật tham gia giao tiếp. Có thể nói, xưng hô là yếu tố đầu tiên mà

các vai giao tiếp cần phải lựa chọn để xác lập vị trí của mình. Dựa vào xưng hô

mà quan hệ giữa các vai giao tiếp được thiết lập.

Tiếng Việt có một hệ thống từ ngữ xưng hô lớn và tùy thuộc vào đối

tượng giao tiếp cũng như hoàn cảnh giao tiếp mà người Việt sử dụng những từ

ngữ xưng hô khác nhau nhằm thực hiện những mục đích giao tiếp riêng. Các từ

ngữ này đóng góp lớn vào vốn từ vựng của ngôn ngữ dân tộc và tạo nên đặc

trưng tâm lý - văn hóa Việt.

1.2. Hệ thống các từ ngữ xưng hô không chỉ được sử dụng trong giao

tiếp đời sống hàng ngày mà còn được các nhà văn, nhà thơ sử dụng hết sức tinh

tế trong các tác phẩm văn học, đặc biệt là ngôn ngữ đối thoại trong văn xuôi.

Dưới ngòi bút tài hoa, khéo léo của người nghệ sĩ, các lớp từ ngữ xưng hô trong

các truyện ngắn, tiểu thuyết đa dạng và phong phú, qua đó thể hiện những cảm

xúc hết sức thú vị. Đồng thời những từ ngữ này trở thành những tín hiệu

chuyên trở những mạch nguồn cảm xúc và thái độ của nhà văn đối với các nhân

vật trong tác phẩm. Một trong những nhà văn sử dụng hệ thống từ ngữ xưng hô

2

hay và mang sắc thái địa phương sâu sắc nhất trong các sáng tác văn xuôi Việt

Nam thời kì hiện đại chính là nhà văn Vi Hồng.

1.3. Vi Hồng được biết đến là nhà văn viết về dân tộc và miền núi. Với

số lượng các tác phẩm đồ sộ, đăc biệt là về tiểu thuyết, chưa có nhà văn dân tộc

thiểu số nào vượt qua được ông. Điểm nổi bật trong các tác phẩm của Vi Hồng

là cái nhìn hiện thực và con người miền núi luôn ở thế lưỡng cực với hai tuyến

thiện, ác mang tính dân gian. Tác phẩm của Vi Hồng không chỉ được khẳng

định được vị thế ở trong nước mà giá trị của nó còn vượt ra ngoài biên giới

quốc gia (tác phẩm Vãi Đàng của Vi Hồng được dịch ra tiếng Nga in trong

Tuyển tập chọn lọc 6 nhà văn châu Á được ấn hành tại Liên Xô cũ). Tính từ tác

phẩm đầu tay năm 1959 đến lúc nhà văn qua đời năm 1997, Vi Hồng đã sáng

tác được một số lượng tác phẩm không nhỏ. Ông đã cho xuất bản 15 cuốn tiểu

thuyết, 4 tập truyện vừa, 1 tập truyện ngắn, 7 cuốn sách nghiên cứu và sưu tầm

văn học dân gian, gần 30 công trình nghiên cứu khoa học về sli lượn, dân ca,

nghi lễ người Tày, Nùng Việt Bắc.

Một trong những yếu tố tạo nên sự thành công và nét đặc sắc trong văn

xuôi Vi Hồng chính là cách sử dụng từ ngữ xưng hô một cách mới mẻ, phong

phú, tinh tế và phù hợp với tư tưởng chủ đề của từng tác phẩm. Các nhân vật

của ông thường đối thoại với nhau bằng ngôn ngữ của thơ ca. Đó là hình thức

“nói với nhau theo đường ong bay hoa nở”, theo lối nói “trai thanh gái nụ”

mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc Tày.

Vì vậy, việc tìm hiểu cách sử dụng từ ngữ xưng hô trong văn xuôi Vi

Hồng vừa có ý nghĩa khoa học lại vừa có ý nghĩa thực tiễn. Khảo sát, thống kê

các từ ngữ xưng hô trong văn xuôi Vi Hồng sẽ cung cấp, bổ sung thêm cái nhìn

cụ thể, chi tiết về hệ thống từ xưng hô trong văn hóa Tày - Nùng nói riêng và

hệ thống từ xưng hô tiếng Việt nói chung. Đồng thời trên cơ sở phân tích có hệ

thống các từ xưng hô trong văn xuôi Vi Hồng một lần nữa khẳng định được tài

năng của nhà văn trong cách sử dụng linh hoạt, sáng tạo ngôn ngữ dân tộc. Mặt

3

khác, tìm hiểu cách sử dụng lớp từ ngữ này sẽ góp phần quan trọng trong công

việc giảng dạy, nghiên cứu tác phẩm Vi Hồng hiệu quả và sâu sắc hơn. Đó là

những lí do cơ bản để chúng tôi lựa chọn đề tài “Từ ngữ xưng hô trong văn

xuôi Vi Hồng” làm công trình nghiên cứu khoa học tốt nghiệp của mình.

2. Mục đích nghiên cứu

Việc nghiên cứu “Từ ngữ xưng hô trong văn xuôi Vi Hồng”, luận văn

nhằm hướng tới mục đích:

- Khảo sát các từ ngữ xưng hô trong văn xuôi Vi Hồng để có một bức

tranh tổng thể về việc sử dụng từ ngữ xưng hô trong sáng tác của nhà văn.

- Thấy được những nét đặc sắc về cách dùng từ ngữ xưng hô, qua đó tìm

hiểu phong cách nhà văn. Đồng thời, khẳng định được vị trí và những đóng góp

của Vi Hồng cho nền văn học đương đại Việt Nam. Từ đó, giúp cho người học,

người yêu thích Vi Hồng có thêm cách tiếp cận mới trong việc tìm hiểu tác

phẩm của nhà văn.

3. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Xác lập hệ thống cơ sở lý luận chung được sử dụng để nghiên cứu các

từ ngữ dùng để xưng hô.

- Khảo sát, thống kê, phân loại... các từ ngữ được dùng làm phương tiện

xưng hô trong văn xuôi Vi Hồng.

- Miêu tả, phân tích, nhận xét những nét đặc sắc trong việc sử dụng từ

ngữ xưng hô trong văn xuôi Vi Hồng. Qua đó, cho thấy vẻ đẹp phong cách

cũng như giá trị nghệ thuật qua các sáng tác của nhà văn.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận văn là hệ thống từ ngữ xưng hô trong văn

xuôi Vi Hồng.

Phạm vi nghiên cứu của đề tài là các từ ngữ xưng hô, cách sử dụng và

hiệu quả của chúng trong các tác phẩm văn xuôi của Vi Hồng.

Phạm vi khảo sát tư liệu là 6 tiểu thuyết, 4 truyện ngắn, 1 truyện vừa và 2

truyện dài sau:

4

- “Đất bằng” (1980), Tiểu thuyết, Nxb Tác phẩm mới (bao gồm 2 tiểu

thuyết: đất bằng và Vãi Đàng)

- “Người trong ống” (1990), Tiểu thuyết, Nxb Lao động.

- “Dòng sông nước mắt” (1993), Tiểu thuyết, Nxb Hội văn học nghệ

thuật Bắc Thái.

- “Tháng năm biết nói “(1993), Tiểu thuyết, Nxb Văn hóa dân tộc.

- “Mùa hoa Bioóc loỏng” (1997), Tiểu thuyết, Nxb Thanh niên

- “Béc - Kha - Cải” (1988), Truyện ngắn (trích trong Vi Hồng tác phẩm

và dư luận, Nxb Đại học Thái Nguyên (2015).

- “Nghĩ sủi bọt đá” (1991), Truyện ngắn, (trích trong Vi Hồng tác phẩm

và dư luận, Nxb Đại học Thái Nguyên (2015).

-“Sự tích hang cứu tôi với” (1992), Truyện ngắn, (trích trong Vi Hồng

tác phẩm và dư luận, Nxb Đại học Thái Nguyên (2015).

- “Cọn nước Eng Nhàn” (1971), Truyện ngắn (trích trong Vi Hồng tác

phẩm và dư luận, Nxb Đại học Thái Nguyên (2015).

- “ Người làm mồi bẫy hổ” (1990), Truyện dài, Nxb Kim Đồng, Hà Nội.

- “Đường về với mẹ chữ” (1998), Nxb Kim Đồng, Hà Nội (bao gồm

truyện dài “Đường về với mẹ chữ” và truyện vừa - “Thách đố”).

5. Phương pháp nghiên cứu

- Phương pháp thống kê, phân loại: Thống kê, phân loại các từ xưng hô

trong các tác phẩm khảo sát.

- Phương pháp hệ thống: Xâu chuỗi các lớp từ xưng hô có cùng giá trị

ngữ nghĩa ngữ dụng, từ đó khái quát lại vấn đề nghiên cứu một cách hệ

thống hơn.

- Phương pháp phân tích ngữ nghĩa: thấy được cái hay, cái độc đáo của

lớp từ xưng hô trong tác phẩm văn học dưới ánh sáng của dụng học.

- Thủ pháp so sánh: So sánh giá trị ngữ nghĩa ngữ dụng của các đại từ

nhân xưng và lớp từ xưng hô trong tiếng Việt với các từ này trong tác phẩm của

Vi Hồng.

5

6. Đóng góp của luận văn

Khảo sát, miêu tả lớp từ xưng hô, luận văn đưa ra một góc nhìn có tính

hệ thống trong nghiên cứu sáng tác Vi Hồng. Đó là nghiên cứu các từ ngữ xưng

hô và cách xưng hô trên phương diện hệ thống hóa. Hướng nghiên cứu này, sẽ

góp phần quan trọng trong việc tiếp cận văn xuôi Vi Hồng trên bình diện ngôn

ngữ học.

Luận văn đã khai thác các giá trị ngữ nghĩa ngữ dụng của các lớp từ

xưng hô trong một số tác phẩm của Vi Hồng dưới ánh sáng của dụng học.

7. Cấu trúc luận văn

Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn gồm có 3 chương:

Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lí luận

Chương 2: Đặc điểm từ ngữ xưng hô trong văn xuôi Vi Hồng

Chương 3: Hiệu quả sử dụng từ ngữ xưng hô trong văn xuôi Vi Hồng

6

NỘI DUNG

Chương 1

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu

1.1.1. Tình hình nghiên cứu vấn đề xưng hô

Xưng hô từ lâu đã là vấn đề khá thú vị và thu hút được nhiều sự quan

tâm của giới ngôn ngữ học. Khi nghiên cứu đề tài này chúng tôi đã bước đầu

tìm hiểu một số công trình, bài viết về từ xưng hô của một số tác giả. Cụ thể là

công trình của Nguyễn Văn Chiến với “Từ xưng hô trong tiếng Việt”, Việt

Nam những vấn đề ngôn ngữ và văn hóa, Hội ngôn ngữ học Việt Nam, Trường

ĐHNN Hà Nội (1993); Hoàng Thị Châu với “Vài đề nghị về chuẩn hóa cách

xưng hô trong xã giao”, Tạp chí Ngôn Ngữ và đời sống, số 3(1995). Tác giả

Bùi Minh Yến với những công trình đăng trên Tạp chí Ngôn ngữ: “Xưng hô

giữa vợ và chồng trong gia đình người Việt”, Tạp chí Ngôn ngữ, số 3(1990);

“Xưng hô giữa anh chị và em trong gia đình người Việt”, Tạp chí Ngôn ngữ, số

3 (1993); “Xưng hô giữa ông bà và cháu trong gia đình người Việt”, Tạp chí

Ngôn ngữ, số 2 (1994). Tác giả Phạm Ngọc Thưởng với công trình: “Về đại từ

nhân xưng ngôi thứ 3”, Tạp chí Nghiên cứu Giáo dục, số 10 (1994); “Xưng hô

giữa vợ và chồng trong gia đình người Tày- Nùng”, Tạp chí Dân tộc học, số

1(1995). Tác giả Phạm Văn Tình với “Nhân xem bảy sắc cầu vồng bàn thêm về

cách xưng hô trong nhà trường”, tạp chí Ngôn ngữ và đời sống, số 9 (1997);

Phạm Văn Hảo với “Từ xưng gọi trong phương ngữ Bắc”, Tạp chí Ngôn ngữ

và đời sống, số 1 và số 2 (2011). Đặc biệt, đã có các công trình luận văn, luận

án nghiên cứu về xưng hô: Lê Thanh Kim với “Từ xưng hô và cách xưng hô

trong các phương ngữ tiếng Việt từ góc nhìn của lý thuyết xã hội ngôn ngữ

học”, Luận án tiến sĩ, Viện Ngôn ngữ học, Hà Nội (2000); Phạm Ngọc Thưởng

với “Cách xưng hô trong tiếng Nùng”, Luận án tiến sĩ, trường Đại học Sư phạm