Tư duy nghệ thuật trong truyện ngắn nguyễn ngọc tư

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LƯU LÊ UYÊN

TƯ DUY NGHỆ THUẬT

TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN NGỌC TƯ

LUẬN VĂN THẠC SĨ

VĂN HỌC VIỆT NAM

Đà Nẵng - Năm 2020

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LƯU LÊ UYÊN

TƯ DUY NGHỆ THUẬT

TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN NGỌC TƯ

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Người hướng dẫn khoa học:

TS. NGUYỄN THANH TRƯỜNG

Đà Nẵng - Năm 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi, Lưu Lê Uyên, xin cam đoan: Những nội dung trong luận văn này là do tôi

thực hiện nghiên cứu dưới sự hướng dẫn của TS. Nguyễn Thanh Trường.

Nếu có bất kì sự sao chép nào không hợp lệ, vi phạm quy chế đào tạo, tôi xin

chịu hoàn toàn trách nhiệm.

Đà Nẵng, ngày 09 tháng 9 năm 2020

Học viên

Lưu Lê Uyên

iv

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i

TRANG THÔNG TIN LUẬN VĂN THẠC SĨ.......................................................... ii

MỤC LỤC .................................................................................................................... iv

MỞ ĐẦU.........................................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài ..........................................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu...........................................................................................2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...............................................................................4

4. Phương pháp nghiên cứu .............................................................................................5

5. Bố cục của luận văn.....................................................................................................5

CHƯƠNG 1: TƯ DUY NGHỆ THUẬT VÀ TƯ DUY NGHỆ THUẬT TRUYỆN

NGẮN NGUYỄN NGỌC TƯ NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN THỂ LOẠI..................6

1.1. Tư duy nghệ thuật và tư duy nghệ thuật truyện ngắn........................................6

1.1.1. Tư duy nghệ thuật..................................................................................................6

1.1.2. Tư duy nghệ thuật truyện ngắn..............................................................................9

1.2. Truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư trong dòng chảy truyện ngắn Việt Nam sau

năm 1986.......................................................................................................................14

1.2.1. Truyện ngắn Việt Nam sau 1986 và những đổi mới về thể loại..........................14

1.2.2. Truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư - sự kế thừa và sáng tạo về thể loại ...................25

CHƯƠNG 2. TƯ DUY NGHỆ THUẬT TRUYỆN NGẮN NGUYỄN NGỌC TƯ

NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN HÌNH TƯỢNG NGHỆ THUẬT ................................35

2.1. Hình tượng con người “dự phần” trong kiếm tìm bản thể ..............................35

2.1.1. Từ con người tội lỗi.............................................................................................35

2.1.2. …đến con người cô đơn ......................................................................................40

2.1.3. …phận người mặc định trong khát vọng tinh thần tuyệt đỉnh ............................44

2.2. Hình tượng không - thời gian “sinh tồn” trong thế giới nhân vị .....................49

2.2.1. Không gian song hành trong kiếp “vong thân” ...................................................49

2.2.2. Thời gian đứt nối giữa hai miền ý thức ...............................................................51

2.2.3. Không - thời gian trôi trong “vòng xoay con tạo”...............................................53

v

CHƯƠNG 3. TƯ DUY NGHỆ THUẬT TRUYỆN NGẮN NGUYỄN NGỌC TƯ

NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NGÔN NGỮ VÀ GIỌNG ĐIỆU ................................57

3.1. Ngôn ngữ ...............................................................................................................57

3.1.1. Từ ngôn ngữ sinh hoạt đời thường ......................................................................57

3.1.2. …đến ngôn ngữ thi ca .........................................................................................61

3.1.3. …tạo sinh “các lớp sóng ngôn từ”.......................................................................67

3.2. Giọng điệu .............................................................................................................71

3.2.1. Giọng xúc cảm.....................................................................................................71

3.2.2. Giọng vô âm sắc ..................................................................................................73

3.2.3. Giọng đa chủ thể..................................................................................................76

KẾT LUẬN ..................................................................................................................79

TÀI LIỆU THAM KHẢO

QUYẾT ĐỊNH GIAO ĐỀ TÀI LUẬN VĂN

BẢN TƯỜNG TRÌNH CHỈNH SỬA LUẬN VĂN

BIÊN BẢN HỌP HỘI ĐỒNG BẢO VỆ

NHẬN XÉT LUẬN VĂN

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Đầu thế kỷ XXI, cùng với những chuyển động của đời sống văn học là hiện

tượng Cánh đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tư. Có thể khẳng định, Nguyễn Ngọc Tư

là một cây viết trẻ đã sớm khẳng định được vị trí trong đời sống văn học Việt Nam

đương đại. Cánh đồng bất tận in lần đầu trên báo Văn nghệ năm 2005 và được trao

tặng giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 2006. Ngay từ khi xuất hiện, truyện ngắn

này đã nhận được nhiều phản hồi tích cực từ phía giới phê bình, nghiên cứu cũng như

người đọc, được chuyển thể thành kịch bản điện ảnh, được chuyển ngữ ra nhiều thứ

tiếng và xuất bản ở nước ngoài. Từng có nhiều tập truyện ngắn trước đó nhưng đến

Cánh đồng bất tận, Nguyễn Ngọc Tư đã có sự bứt phá ngoạn mục với cách viết táo

bạo. Dù có nhiều luồng ý kiến xung quanh nhưng dư luận nhìn chung đánh giá cao

Cánh đồng bất tận nói riêng và Nguyễn Ngọc Tư nói chung.

Các tập truyện ngắn từ Ngọn đèn không tắt đến Cố định một đám mây đã cho

thấy ý thức đổi mới toàn diện trong lối viết của Nguyễn Ngọc Tư. Ở đó là cả một thế

giới nghệ thuật độc đáo, mới mẻ và giàu sắc màu khu biệt. Những nỗi đau, bất hạnh

của con người, những thực trạng đời sống được Nguyễn Ngọc Tư khai thác đến tối đa,

đẩy đến tận cùng nhưng tác phẩm lại thấm đẫm tinh thần nhân văn cao cả. Bên cạnh

đó, những thành công trong nghệ thuật tự sự như thay đổi bút pháp và giọng điệu,

nghệ thuật kết cấu và ngôn ngữ tác phẩm cũng được ghi nhận.

Tư duy nghệ thuật là một khái niệm quen thuộc trong hệ thống lí luận văn học.

Tuy nhiên, đường dẫn lí thuyết này vẫn còn ít được đặt ở vị trí trung tâm của các đề tài

nghiên cứu như một khung tri thức lí luận chính yếu để soi chiếu, khám phá, giải mã

các hiện tượng văn học. Vì thế, nghiên cứu các đối tượng văn học dưới góc nhìn tư

duy nghệ thuật là một hướng khám phá giàu tiềm năng, góp phần hình thành thêm

những kênh tiếp nhận mới mẻ, đa chiều.

Tư duy nghệ thuật của Nguyễn Ngọc Tư đã góp một phần không nhỏ vào việc

tạo nên phong cách nghệ thuật đặc sắc cho người nghệ sĩ, khiến người đọc không còn

“đóng khung” cây bút này vào lối viết cũ, mà nhìn thấy một tài năng đang chín, đang

trưởng thành. Đây cũng là lí do vì sao những sáng tác của Nguyễn Ngọc Tư luôn được

bạn đọc và giới nghiên cứu, phê bình quan tâm.

Chọn đề tài Tư duy nghệ thuật trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư, chúng tôi

mong muốn sẽ góp thêm một cách đọc, cách giải mã những giá trị của truyện ngắn

2

Nguyễn Ngọc Tư và khẳng định thêm những đóng góp của nhà văn này đối với nền

văn xuôi Việt Nam đương đại.

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

Được xem là một hiện tượng đáng lưu ý của văn xuôi Việt Nam đương đại,

Nguyễn Ngọc Tư và những sáng tác của chị đã nhận được rất nhiều sự quan tâm từ

độc giả, đặc biệt là các nhà nghiên cứu, phê bình văn học. Đã có rất nhiều bài báo

chuyên khảo, luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ, khóa luận tốt nghiệp, đề tài khoa học

nghiên cứu về nhiều phương diện trong thi pháp truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư.

Các công trình nghiên cứu tập trung làm nổi bật một số phương diện lớn về nội dung

và nghệ thuật như: hành trình sáng tạo và quan niệm nghệ thuật, thế giới nhân vật và

nghệ thuật xây dựng nhân vật, không - thời gian nghệ thuật, nghệ thuật trần thuật,

nghệ thuật sắp đặt, ngôn ngữ nghệ thuật… đem đến cái nhìn tương đối toàn diện về

phong cách nghệ thuật của Nguyễn Ngọc Tư. Có thể kể đến một số công trình, bài

viết như sau:

Trong bài viết Thị hiếu thẩm mỹ trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư đăng trên

Tạp chí Văn nghệ Quân đội, số 6/2006, tác giả Trần Phỏng Diều, qua việc khảo sát

một số truyện ngắn trong những tập truyện đầu tay của Nguyễn Ngọc Tư, đã đưa ra

nhận định về phong cách của nhà văn này: “Cùng với hình tượng người nông dân,

người nghệ sĩ, hình tượng con sông đã góp phần làm nên nét đặc trưng trong truyện

ngắn Nguyễn Ngọc Tư. Cũng nói về vùng đất và con người Nam bộ nhưng Nguyễn

Ngọc Tư có cách tiếp cận khác: không có gì lớn lao mà rất đỗi đời thường, như dòng

sông chẳng hạn. Nhưng từ cái nhỏ bé, đời thường tưởng chừng như ai cũng biết mà

khái quát nó lên, chuyển tải lòng mình vào đó mới chính là giá trị của nghệ thuật.

Thành công của Nguyễn Ngọc Tư cũng là ở đó. Giọng văn của chị có duyên, đôi khi dí

dỏm nhưng ngọt ngào và sâu sắc. Câu văn giản dị, mộc mạc, chân tình, đọc truyện chị

tưởng như đang trò chuyện với chị vậy. Phong cách Nguyễn Ngọc Tư là như thế.” [7].

Đây cũng là điểm gặp gỡ trong các công trình nghiên cứu về phong cách sáng tác của

Nguyễn Ngọc Tư.

Trong bài viết Không gian sông nước trong truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư,

tác giả Thụy Khuê từng viết: “Là hậu duệ của một truyền thống văn nói xướng lên từ

miệt sông nước, Nguyễn Ngọc Tư đã kể và kể rất hay về những mẩu đời của người dân

miệt vườn, về cuộc sống bám với chiếc ghe, con nước của những con người hiền lành

cam phận, những tình cảm chân thật, nối liền đất nước với con người.” [14]. Điều này

minh chứng rõ ràng rằng đặc trưng không gian nghệ thuật trong truyện ngắn của

3

Nguyễn Ngọc Tư là không gian sông nước lục tỉnh với sự gắn liền những mảnh đời

lam lũ, nghèo khổ nhưng sâu lắng, chân thật, đôn hậu của người dân quê Nam Bộ.

Tác giả Mai Hồng lại tiếp cận tác phẩm Cánh đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tư

qua góc nhìn không gian, thời gian như là điểm mới trong sự nghiệp sáng tác của nữ

văn sĩ: “Không gian trong truyện không có gì mờ ảo, vì nó là một không gian mà sự

sống phủ lớp áo bàng bạc. Nhưng thời gian của truyện đã được ảo hóa một cách

thông minh và tự nhiên/ngẫu nhiên. Màu sắc huyền thoại của thời gian cộng với ý

nghĩa phổ quát của truyện, nhân vật làm cho tác phẩm chuyển tải được một hiện thực

vĩnh cửu của con người.” [13].

Qua hai bài viết Cái rầu bất tận của Nguyễn Ngọc Tư [34] đề cập đến hai tác

phẩm Ngọn đèn không tắt và Cánh đồng bất tận, và Sông nước Hậu Giang và Nguyễn

Ngọc Tư [35] với điểm đến là các tác phẩm Giao thừa và Tạp văn Nguyễn Ngọc Tư,

tác giả Kiệt Tấn - một trong những người nghiên cứu, đánh giá khá công phu về các

sáng tác của Nguyễn Ngọc Tư đã đi vào cắt nghĩa, lí giải chiều sâu của truyện ngắn

nhà văn này từ bối cảnh lịch sử - xã hội của đất nước ta từ những năm kháng chiến

chống Pháp, chống Mỹ cho đến những ngày đầu đổi mới. Trên nền bối cảnh đó, các

nhân vật hiện lên với một nỗi buồn hiu hắt, tâm lí thất vọng não nề.

Tác giả Bùi Việt Thắng trong một bài viết mang tên Bài học văn chương từ

“Cánh đồng bất tận” đăng trên Tạp chí Nghiên cứu văn học, số 7/2006 đã nhận xét:

“Nhà văn Nguyễn Ngọc Tư còn quá non nớt, chưa đủ bản lĩnh nghệ thuật, phải chăng

chính Nguyễn Ngọc Tư quá sớm khi sống trong ánh hào quang do dư luận tạo nên…

và đặc biệt khi Tư còn quá ít kinh nghiệm sống, một nền văn hóa cần thiết”. Về

phương diện ngôn ngữ, Bùi Việt Thắng nhận xét: “Văn viết Nguyễn Ngọc Tư rất gần

với văn nói”. Từ những dẫn chứng đưa ra là các tác giả đậm chất Nam Bộ như Nguyễn

Quang Sáng hay Bình Nguyên Lộc cũng là nhà văn chung của cả nước, tác giả Bùi

Việt Thắng đã đưa ra kết luận rằng: “Nguyễn Ngọc Tư đang đi từ kênh rạch ra biển

lớn, thiết nghĩ, nhà văn phải có ý thức lao động nghệ thuật nhiều hơn nữa để cho tác

phẩm của mình trở thành tài sản quốc gia.” [38].

Tuy nhiên, lại có những ý kiến trái chiều với quan niệm của Bùi Việt Thắng khi

nhà văn Nguyên Ngọc đã có lời khen ngợi đối với nữ văn sĩ trẻ này trong bài viết

mang tên Còn có rất nhiều người cầm bút có tư cách: “Cô ấy như một cái cây tự nhiên

mọc lên giữa rừng tràm hay rừng đước Nam Bộ vậy, tươi tắn lạ thường, đem đến cho

văn học một luồng gió mát rượi, tinh tế mà chân chất, đặc biệt “Nam Bộ” một cách

như không, chẳng cần chút cố gắng nào cả như các tác giả Nam Bộ đi trước.” [24].