Tổ chức dạy học theo góc nội dung kiến thức các lực cơ học chương "động lực học chất điểm" vật lý 10 trung học phổ thông.

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

VŨ THỊ HẢI YẾN

TỔ CHỨC DẠY HỌC THEO GÓC NỘI DUNG KIẾN THỨC

CÁC LỰC CƠ HỌC CHƯƠNG “ ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM ”

VẬT LÍ 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM VẬT LÝ

CHUYÊN NGÀNH LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC VẬT LÝ

MÃ SỐ : 60 14 10

HÀ NỘI – 2013

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

VŨ THỊ HẢI YẾN

TỔ CHỨC DẠY HỌC THEO GÓC NỘI DUNG KIẾN THỨC

CÁC LỰC CƠ HỌC CHƯƠNG “ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM”

VẬT LÝ 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM VẬT LÝ

CHUYÊN NGÀNH LÍ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC VẬT LÝ

MÃ SỐ : 60 14 10

Cán bộ hướng dẫn: PGS.TS. ĐỖ HƯƠNG TRÀ

HÀ NỘI – 2013

L￾I C￾M ￾N

Sau một thời gian học tập và nghiên cứu tại trường Đại học Giáo dục –

Đại học Quốc gia Hà Nội, em đã hoàn thành luận văn tốt nghiệp này.

Em xin được bày tỏ lòng kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS.

Đỗ Hương Trà, người thầy đã tận tình hướng dẫn và truyền đạt lại nhiều

kinh nghiệm quý báu cho em, giúp em hoàn thành luận văn tốt nghiệp này.

Em xin được gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới các thầy giáo, cô giáo

khoa Vật lí – trường Đại học giáo dục - Đại học Quốc gia Hà Nội; các thầy

giáo, cô giáo trong Ban Giám hiệu và tổ Lí – trường THPT Trần Hưng Đạo

Hà Đông ( Hà Nội) đã tạo điều kiện thuận lợi và nhiệt tình giúp đỡ em trong

suốt thời gian làm nghiên cứu.

Cuối cùng, em xin cảm ơn gia đình và bạn bè đã luôn ủng hộ, động

viên, giúp đỡ em có thể hoàn thành tốt luận văn.

Một lần nữa, em xin trân trọng cảm ơn!

Hà Nội, tháng 11 – 2013

Học viên

Vũ Thị Hải

DANH M￾C CÁC CH￾ VI￾T T￾T

STT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ

1 ĐC Đối chứng

2 ĐHGD Đại học giáo dục

3 ĐHQG Đại học quốc gia

4 ĐHSP Đại học sư phạm

5 NXB Nhà xuất bản

6 SGK Sách giáo khoa

7 THCS Trung học cơ sở

8 THPT Trung học phổ thông

9 TN Thực ng

M￾C L￾C

Trang

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài………………………………………………………… 1

2. Mục đích nghiên cứu…………………………………………………….. 5

3. Nhiệm vụ nghiên cứu……………………………………………………. 5

4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu …………………………….……….. 5

5. Vấn đề nghiên cứu……………………………………………………….. 5

6. Giả thuyết khoa học…..………………………………………………….. 5

7. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu…….………………………………..….. 6

8. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài……………………………..….. 6

9. Phương pháp nghiên cứu……………………………………………..….. 6

10. Cấu trúc luận văn………………………………….………………...….. 7

Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ DẠY HỌC THEO GÓC…………….. 8

1.1. Phương pháp dạy học tích cực………….…………………………..….. 8

1.1.1. Khái niệm phương pháp dạy học tích cực…………………………… 8

1.1.2. Các đặc trưng của phương pháp dạy học tích cực…………………… 9

1.1.3. Các biểu hiện của tính tích cực của học sinh trong học tập…………. 13

1.1.4. Lợi ích của việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực……….. 14

1.2. Dạy học theo góc………………………………….………………...…. 15

1.2.1. Khái niệm dạy học theo góc………………………………….……… 15

1.2.2. Cơ sở của việc tổ chức dạy học theo góc…………………………….. 16

1.2.3. Đặc điểm của dạy học theo góc……………………………………… 19

1.2.4. Các loại hình dạy học theo góc……………………………………….. 20

1.2.5. Các tiêu chí của dạy học theo góc…………………………………….. 22

1.2.6. Vai trò của giáo viên và học sinh trong dạy học theo góc…………….. 23

1.2.7. Quy trình tổ chức dạy học theo góc…………………………………… 24

1.2.8. Ưu nhược điểm của dạy học theo góc……………………………….... 28

Kết luận chương 1………………………………….……………….………

Chương 2: THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC THEO GÓC NỘI

DUNG KIẾN THỨC PHẦN CÁC LỰC CƠ HỌC CHƯƠNG TRÌNH

VẬT LÍ LỚP 10 THPT. ………………………………….………………. 31

2.1. Nội dung kiến thức chương động lực học chất điểm…………………... 31

2.1.1. Tổng quan kiến thức kĩ năng cơ bản chương động lực học chất điểm… 31

2.1.2. Phân tích một số nội dung kiến thức phần các lực cơ học chương

trình vật lí lớp 10 THPT…….………………………………….……………. 35

2.1.3. Tìm hiểu thực tế dạy học một số nội dung kiến thức phần các lực

cơ học chương trình vật lí lớp 10 THPT……………………………………. 39

2.2. Thiết kế tiến trình dạy học theo góc một số nội dung kiến thức phần

các lực cơ học chương trình vật lí lớp 10 THPT…………………………… 44

2.2.1. Bài “Lực đàn hồi của lò xo. Định luật Húc”…………………………. 45

2.2.2. Bài “Lực ma sát” ………………………………….………………... 59

Kết luận chương 2………………………………….………………...….. 77

Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM………………………………… 79

3.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm………………………………….…….. 79

3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm……………………………………….. 79

3.3. Đối tượng thực nghiệm sư phạm……………………………………….. 80

3.4. Khó khăn gặp phải khi làm thực nghiệm sư phạm…………………….. 80

3.5. Phương pháp thực nghiệm sư phạm………………………………….… 80

3.6. Diễn biến và kết quả thực nghiệm sư phạm……………………………. 81

3.6.1. Xây dựng tiêu chí để đánh giá………………………………………… 81

3.6.2. Diễn biến của kết quả thực nghiệm sư phạm………………………….. 81

3.6.3. Kết quả thực nghiệm sư phạm………………………………….……. 90

Kết luận chương 3………………………………….………………...……. 96

KẾT LẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ…………………………………………… 98

DANH MỤC CÁC TÀI LIỆU THAM KHẢO…………………………… 100

PHỤ LỤC………………………………………………………………… 103

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Ngày nay trong sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kĩ thuật trên toàn thế

giới, trong đó nổi bật là cuộc cách mạng công nghệ thông tin diễn ra rất sôi

động, có tác động sâu sắc và trực tiếp đến mọi hoạt động kinh tế xã hội của hầu

hết các quốc gia trên thế giới, mở ra một thời kì phát triển mới của nhân loại –

đó là thời kì của nền kinh tế tri thức và toàn cầu hóa. Công cuộc đổi mới cần

những con người có năng lực hành động, tính năng động, sáng tạo, tính tự lực

và trách nhiệm cũng như năng lực cộng tác làm việc, năng lực giải quyết các

vấn đề phức hợp

Do đó mục tiêu giáo dục ở nước ta nói riêng cũng như trên toàn thế giới

nói chung không chỉ dừng lại ở việc truyền thụ kiến thức, kỹ năng mà loài người

đã tích lũy được trước đây mà còn quan tâm tới việc thắp sáng ở học sinh niềm

tin, bồi dưỡng năng lực sáng tạo ra những tri thức mới, phương pháp mới, cách

giải quyết vấn đề mới. Theo W.B.Yeats : “Giáo dục không nhằm mục tiêu nhồi

nhét kiến thức mà là thắp sáng niềm tin”. Đặc biệt là người học phải đạt tới

mục tiêu đổi mới giáo dục mà Unesco đưa ra là “Học để biết, học để làm, học để

chung sống và học để làm người ”.

Thực tiễn cho thấy chúng ta đang thực hiện đổi mới nội dung và phương

pháp dạy học ở hầu hết các cấp học. Phương pháp dạy học ở bậc phổ thông phải

hướng tới hoạt động học tập tích cực, chủ động, sáng tạo, thói quen và khả năng

tự học, tinh thần hợp tác; tạo niềm tin, niềm vui, hứng thú ; thay đổi lối dạy học

truyền thụ một chiều sang dạy học theo “Phương pháp dạy học tích cực”. Luật

Giáo dục 2005, tại khoản 2 điều 28, quy định “phương pháp giáo dục phổ thông

phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ độn , sáng tạo của học sinh; phù hợp

với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả

năng làm việc theo nhóm; rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn;

tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui , hứng thú học tập cho học sinh ”.

2

Quan điểm dạy học tích cực đã được nhà giáo dục người Mỹ Robert

Marzano nêu lên trong công trình A different Kind of Classroom: Teaching with

Dimension of Learning do Asociation for Supervision and Curriculm

Development xuất bản. Dạy và học tích cực cũng đã được Dự án Việt – Bỉ, là

Dự án song phương giữa Bộ Giáo dục và Đào tạo Việt Nam với Cơ quan Hợp

tác Kĩ thuật Bỉ triển khai áp dụng tại các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam. Đã

có nhiều phương pháp dạy học tích cực được nghiên cứu và áp dụng thành công

ở nhiều nước trên thế giới, ở Việt Nam cũng đang từng bước triển khai áp dụng .

Trong đề tài này chúng tôi đề cập đến việc nghiên cứu và vận dụng

phương pháp dạy học theo góc, hiện nay đang còn tương đối mới ở Việt Nam.

Tổ chức dạy học theo góc là chúng ta tạo ra cho học sinh một môi trường

học tập hứng thú hơn, thoải mái hơn vì học sinh được lựa chọn cách học theo sở

thích, được tham gia vào các hoạt động như khám phá, thực hành…

Khi tổ chức dạy học theo góc người giáo viên có thể tổ chức các góc như:

góc mĩ thuật – nơi để học sinh tới vẽ , thiết kế ….; góc trải nghiệm – nơi trang bị

nhiều đồ dùng học tập để học sinh thử nghiệm, hoạt động, nghiên cứu …; góc

thảo luận – nơi học sinh có thể tới để bàn luận, tranh luận, nói chuyện ….; góc

đọc – nơi có nhiều sách, báo, tài liệu.…học sinh có thể tới tự đọc thầm, nghiên

cứu ….; góc bộ môn – trang bị các thiết bị đồ dùng dạy học theo chủ đề hoặc

theo môn, cách này có thể sử dụng tốt đối với học sinh các lớp ở cấp mầm non

và tiểu học, thích hợp với các lớp trên trong việc học theo các chủ đề tự chọn.

Người giáo viên cũng có thể chia không gian lớp học ra thành nhiều góc học tập

khác nhau, nhưng thông thường chia thành 4 góc và tổ chức cho 4 góc này cùng

thực hiện một nội dung và mục tiêu học tập nhưng theo các phương pháp khác

nhau và sử dụng các phương tiện/đồ dùng học tập khác nhau, ví dụ như : góc trải

nghiệm – nơi đề học sinh làm thí nghiệm; góc quan sát – nơi để học sinh xem

băng, các phần mềm liên quan...; góc phân tích – nơi để sẵn các tài liệu, sách

báo,…để học sinh tự đọc, tự nghiên cứu thực hiện nhiệm vụ được giao; góc áp

dụng – nơi học sinh thảo luận, trao đổi, vận dụng kiến thức đã biết vào một tình

3

huống mới. Cách này có thể áp dụng trong dạy học môn vật lí cho học sinh cấp

THCS hay THPT khi hình thành các kiến thức mới theo các con đường khác

nhau , các kiến thức về ứng dụng kĩ thuật của vật lí.… Hay giáo viên cũng có

thể tổ chức cho mỗi góc giải quyết một nhiệm vụ cụ thể khác nhau nhưng cùng

phục vụ để học một nội dung/chủ đề.

Như vậy có thể nói, Dạy học theo góc là một phương pháp dạy học được

tổ chức sao cho người học thực hiện các nhiệm vụ khác nhau tại vị trí cụ thể

trong không gian lớp học, đáp ứng nhiều phong cách học khác nhau. Dạy học

theo góc giúp học sinh tham gia tích cực vào hoạt động học nhằm học sâu, hiểu

rõ kiến thức, vì cùng một vấn đề học sinh sẽ thực hiện các nhiệm vụ khác nhau,

với các phong cách học khác nhau. Nội dung kiến thức có thể không chỉ bó hẹp

trong sách giáo khoa mà có thể vượt ra ngoài kiến thức giáo khoa, liên hệ chặt

chẽ với các vấn đề của thực tiễn. Dạy học theo góc đòi hỏi giáo viên với cùng

một nội dung kiến thức cần thiết kế các nhiệm vụ để người học xây dựng kiến

thức theo các con đường khác nhau.

Trong chương trình vật lí phổ thông hiện nay, nghiên cứu về phương pháp

dạy học theo góc đã có các luận văn: “ Tổ chức dạy học theo góc nội dung kiến

thức chương “Dao động cơ ” sách giáo khoa vật lý 12 THPT ” luận văn thạc sĩ

sư phạm vật lý của tác giả Vũ Thị Xuân (2010) - ĐHGD- ĐHQG Hà Nội , “ Tổ

chức dạy học theo góc nội dung kiến thức chương “Mắt và các dụng cụ quang

học” chương trình vật lý 11 nâng cao” luận văn thạc sĩ sư phạm vật lý của tác

giả Trần Thị Thu Hà (2010) – ĐHGD - ĐHQG Hà Nội, “Tổ chức dạy học theo

góc nội dung kiến thức chương “Khúc xạ ánh sáng” sách giáo khoa vật lý 11

nâng cao ” luận văn thạc sĩ sư phạm vật lý của tác giả Nguyễn Thị Vân (2010) -

ĐHGD- ĐHQG Hà Nội , “Dạy học theo góc nội dung kiến thức “Định luật Ôm

đối với toàn mạch và ghép nguồn thành bộ” vật lý 11 nhằm phát huy tính tích

cực tự chủ và bồi dưỡng năng lực sáng tạo của học sinh ” luận văn thạc sĩ sư

phạm vật lý của tác giả Phạm Hương Giang ( 2011) - ĐHGD- ĐHQG Hà Nội ,

“Tổ chức dạy học theo góc nội dung kiến thức chương “Các định luật bảo toàn”

4

sách giáo khoa vật lý 10 nâng cao” luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục của tác

giả Vũ Đình Việt (2010) – ĐHSP Hà Nội ….các đề tài trên đã vận dụng được cơ

sở lý luận về dạy học theo góc vào tổ chức các giờ dạy trên lớp làm cho các em

học sinh rất hứng thú khi được học ở góc quan sát, rất tích cực, tự giác học tập ở

các góc phân tích hay góc vận dụng, học sinh thực sự bị lôi cuốn vào các hoạt

động khám phá tại góc trải nghiệm và từ đó đem lại hiệu quả trong việc nâng

cao chất lượng dạy học, chất lượng nắm vững kiến thức của học sinh .

Xung quanh nội dung kiến thức về các lực cơ học đã có một số luận văn

như: “Thiết kế tiến trình hoạt động dạy học các kiến thức về “Lực ma sát” theo

sách giáo khoa vật lý lớp 10 thí điểm ban khoa học tự nhiên nhằm phát huy tính

tích cực, tự chủ của học sinh trong học tập ” luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục

của tác giả Nguyễn Thị Hương (2004),“ Sử dụng phần mềm toán học

Matthematica trong việc hướng dẫn học sinh giải bài tập vật lý chương “động

lực học chất điểm” sách giáo khoa vật lý 10 nâng cao THPT” – Nguyễn Thị Thu

Huyền cao học khóa 4 chuyên ngành lý luận và phương pháp dạy học Vật lý –

ĐHGD - ĐHQG Hà Nội, “ Phát huy năng lực của học sinh trong giải bài tập

chương “động lực học chất điểm” sách giáo khoa vật lý 10 cơ bản ”- Hoàng

Thị Tâm cao học khóa 4 chuyên ngành lý luận và phương pháp dạy học Vật lý –

ĐHGD - ĐHQG Hà Nội, “Tổ chức dạy học dự án trong dạy học một số kiến

thức chương “động lực học chất điểm” sách giáo khoa vật lý 10 nâng cao” – Lê

Thị Phương Hoa cao học khóa 5 chuyên ngành lý luận và phương pháp dạy học

Vật lý – ĐHGD - ĐHQG Hà Nội , “ Xây dựng tài liệu và tổ chức hướng dẫn học

sinh tự học trong chương “động lực học chất điểm” sách giáo khoa vật lý 10

nâng cao” - Bùi Hoàng Hà cao học khóa 6 chuyên ngành lý luận và phương

pháp dạy học Vật lý – ĐHGD - ĐHQG Hà Nội….

Tuy nhiên chưa có tài liệu nào nghiên cứu việc dạy học theo góc để tổ

chức dạy học nội dung kiến thức chương “ Động lực học chất điểm ” sách giáo

khoa vật lý 10 THPT. Xuất phát từ các lí do trên , tôi chọn nghiên cứu đề tài :

5

Tổ chức dạy học theo góc nội dung kiến thức Các lực cơ học chương “Động

lực học chất điểm” vật lý 10 THPT.

2. Mục đích nghiên cứu

Vận dụng “dạy học theo góc” vào thiết kế tiến trình dạy học nội dung

kiến thức phần Các lực cơ học vật lý 10 THPT nhằm phát huy tính tích cực, chủ

động và sáng tạo của học sinh.

3. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Nghiên cứu cơ sở lý luận của dạy học theo góc để vận dụng vào việc tổ

chức hoạt động dạy học nội dung kiến thức phần các lực cơ học vật lý 10 THPT

nhằm phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh .

- Tìm hiểu thực tế dạy và học môn vật lý đặc biệt là nội dung kiến thức

chương “động lực học chất điểm” sách giáo khoa vật lý 10 THPT.

- Tiến hành thực nghiệm sư phạm theo nội dung và tiến trình dạy học đã

soạn thảo. Phân tích kết quả thực nghiệm thu được để đánh giá tính khả thi của

đề tài .

4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu

- Đối tượng nghiên cứu: nội dung kiến thức phần các lực cơ học chương “

Động lực học chất điểm ” sách giáo khoa vật lý 10 THPT.

- Khách thể nghiên cứu: Các hoạt động dạy và học của giáo viên và học

sinh ở lớp 10A1, 10A2 trường THPT Trần Hưng Đạo - Hà Đông.

5. Vấn đề nghiên cứu

Làm thế nào để tổ chức dạy học theo góc nội dung kiến thức phần các lực

cơ học chương trình vật lý 10 THPT để phát huy tính tích cực, chủ động, sáng

tạo của học sinh trong học tập?

6. Giả thuyết khoa học

Việc vận dụng cơ sở lý luận dạy học theo góc cùng với việc đảm bảo

những yêu cầu của hoạt động nhận thức Vật lý có thể tổ chức dạy học theo góc

nội dung kiến thức phần Các lực cơ học chương trình vật lý lớp 10 THPT theo

hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh trong học tập.