Tổ chức dạy học theo dự án chương “Sinh sản” (SH 11 - THPT) góp phần nâng cao năng lực tự học cho học sinh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

SỬ NGỌC MINH

TỔ CHỨC DẠY HỌC THEO DỰ ÁN

CHƯƠNG “SINH SẢN” (SINH HỌC 11 - THPT)

GÓP PHẦN NÂNG CAO NĂNG LỰC TỰ HỌC

CHO HỌC SINH

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

SỬ NGỌC MINH

TỔ CHỨC DẠY HỌC THEO DỰ ÁN

CHƯƠNG “SINH SẢN” (SINH HỌC 11 - THPT)

GÓP PHẦN NÂNG CAO NĂNG LỰC TỰ HỌC

CHO HỌC SINH

Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Sinh học

Mã số: 60 14 01 11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN VĂN HỒNG

THÁI NGUYÊN - 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi.

Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa được các

tác giả công bố trong bất kì công trình nào.

Các trích dẫn về bảng biểu, kết quả nghiên cứu của các tác giả, tài liệu tham

khảo trong luận văn đều có nguồn gốc rõ ràng.

Thái Nguyên, ngày 15 tháng 4 năm 2017

Tác giả

Sử Ngọc Minh

ii

LỜI CẢM ƠN

Trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài luận văn Thạc sĩ chuyên ngành

Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Sinh học tại khoa Sinh học - Trường Đại

học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên, tôi đã nhận được sự ủng hộ, giúp đỡ của các

thầy cô giáo, đồng nghiệp, bạn bè và gia đình!

Trước tiên tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Nguyễn Văn Hồng,

người thầy đã tận tình hướng dẫn để tôi hoàn thành luận văn này.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến Ban giám hiệu, các thầy cô giáo

trong Ban chủ nhiệm khoa, các thầy, cô giáo thuộc khoa Sinh học, Phòng Đào tạo -

Trường Đại học Sư Phạm - ĐH Thái Nguyên đã giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học

tập và nghiên cứu.

Tôi cũng xin trân trọng cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy, cô giáo và học sinh

Trường THPT Kim Ngọc, Trường THPT Liên Hiệp thuộc huyện Bắc Quang - tỉnh Hà

Giang đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu thực nghiệm để hoàn

thành luận văn.

Trong quá trình thực hiện luận văn không thể không tránh khỏi những thiếu

sót. Tôi rất mong nhận được những ý kiến đóng góp quý báu của các thầy cô giáo,

các nhà khoa học, cùng bạn bè và đồng nghiệp.

Tôi xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, ngày 15 tháng 4 năm 2017

Tác giả

Sử Ngọc Minh

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i

LỜI CẢM ƠN............................................................................................................... ii

MỤC LỤC ...................................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT............................................................................. iv

DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................... v

DANH MỤC CÁC HÌNH............................................................................................ vi

MỞ ĐẦU...................................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài ...................................................................................................... 1

2. Mục đích nghiên cứu ................................................................................................ 2

3. Giả thuyết khoa học .................................................................................................. 2

4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu.......................................................................... 2

5. Nhiệm vụ nghiên cứu............................................................................................... 3

6. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 3

7. Đóng góp mới của luận văn...................................................................................... 3

8. Cấu trúc luận văn ...................................................................................................... 4

9. Giới hạn, phạm vi của đề tài nghiên cứu .................................................................. 4

Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN....................................................... 5

1.1. Lược sử vấn đề nghiên cứu.................................................................................... 5

1.1.1. Năng lực tự học................................................................................................... 5

1.1.2. Dạy học theo dự án ........................................................................................... 10

1.2. Cơ sở lí luận......................................................................................................... 13

1.2.1. Cấu trúc năng lực tự học................................................................................... 13

1.2.2. Dự án và dự án học tập ..................................................................................... 17

1.2.3. Dạy học theo dự án ........................................................................................... 20

1.2.4. Mối quan hệ giữa DHTDA và NLTH............................................................... 26

1.2.5. Đánh giá trong dạy học theo dự án................................................................... 27

1.3. Cơ sở thực tiễn..................................................................................................... 29

Chương 2: TỔ CHỨC DẠY HỌC THEO DỰ ÁN CHƯƠNG “SINH SẢN”

(SINH HỌC 11-THPT)............................................................................................. 32

iv

2.1. Phân tích cấu trúc nội dung chương trình Sinh học 11-THPT ............................ 32

2.1.1. Cấu trúc chương trình Sinh học 11-THPT........................................................ 32

2.1.2. Mục tiêu dạy học Sinh học 11-THPT............................................................... 33

2.1.3. Phân tích nội dung chương “Sinh sản” (Sinh học 11-THPT)........................... 33

2.1.4. Mục tiêu dạy học chương “Sinh sản’’ (Sinh học 11-THPT)............................ 34

2.2. Tổ chức DHTDA chương “Sinh sản’’ (Sinh học 11-THPT)............................... 35

2.3. Một số nguyên tắc cần quán triệt khi vận dụng DHTDA trong dạy học

chương “Sinh sản’’ (Sinh học 11-THPT)................................................................... 35

2.3.1. Dạy học tập trung vào những mục tiêu học tập gắn với các chuẩn kiến

thức, kỹ năng............................................................................................................... 35

2.3.2. Dạy học phải chú ý tới hứng thú của người học, lấy việc học làm trung tâm ...... 36

2.3.3. Dạy học phải đảm bảo sự phù hợp giữa lý thuyết với thực hành và giữa lý

luận với thực tiễn ........................................................................................................ 36

2.3.4. Đảm bảo tính khách quan, khoa học thường xuyên trong quá trình đánh

giá việc thực hiện DAHT của HS nhằm thúc đẩy việc học của HS và cải tiến

việc dạy của GV.......................................................................................................... 37

2.3.5. Đảm bảo tính khả thi......................................................................................... 37

2.4. Quy trình tổ chức DHTDA trong dạy học chương "Sinh sản" (Sinh học 11-THPT)..... 38

2.4.1. Hoạt động của giáo viên ................................................................................... 39

2.4.2. Hoạt động của học sinh..................................................................................... 43

2.5. Một số kĩ năng cần hình thành cho HS trong DHTDA ....................................... 45

2.5.1. Tìm kiếm và thu thập dữ liệu............................................................................ 45

2.5.2. Phân tích và giải thích các kết luận .................................................................. 46

2.5.3. Tổng hợp thông tin............................................................................................ 46

2.5.4. Xây dựng sản phẩm dự án ................................................................................ 46

2.5.5. Báo cáo sản phẩm của dự án............................................................................. 46

2.6. Các nội dung có thể tổ chức DHTDA trong dạy học chương “Sinh sản”

(Sinh học 11-THPT) ................................................................................................... 48

2.7. Xây dựng bộ công cụ đánh giá NLTH của HS khi tổ chức DHTDA.................. 58

2.7.1. Câu hỏi bài tập .................................................................................................. 58

v

2.7.2. Hồ sơ học tập .................................................................................................... 59

2.7.3. Phiếu hỏi ........................................................................................................... 59

Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ............................................................... 62

3.1. Mục đích, nhiệm vụ của thực nghiệm sư phạm................................................... 62

3.1.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm ....................................................................... 62

3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm....................................................................... 62

3.2. Tổ chức thực nghiệm sư phạm............................................................................. 62

3.2.1. Thờ

i gian và đia đi ̣ ểm thưc nghi ̣ êṃ .................................................................. 62

3.2.2. Đối tượng thực nghiệm.................................................................................... 62

3.2.3. Nội dung thực nghiệm ...................................................................................... 63

3.2.4. Tổ chức thưc nghi ̣ êṃ ........................................................................................ 63

3.2.5. Phương pháp phân tích kết quả thực nghiệm ................................................... 65

3.3. Kết quả thực nghiệm............................................................................................ 65

3.3.1. Kết quả bài kiểm tra trắc nghiệm Hypothesized Mean Difference (giả

thuyết H0).................................................................................................................... 67

3.3.2. Đánh giá năng lực tự học của học sinh............................................................. 68

KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ....................................................................................... 84

1. Kết luận................................................................................................................... 84

2. Đề nghị................................................................................................................... 84

TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................................ 86

PHỤ LỤC

iv

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

TT Viết tắt Đọc là

1 CNTT Công nghệ thông tin

2 CNTT&TT Công nghệ thông tin và truyền thông

3 DAHT Dự án học tập

4 DHTDA Dạy học theo dự án

5 ĐC Đối chứng

6 ĐV Động vật

7 GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo

8 GV Giáo viên

9 HS Học sinh

10 HTTCDH Hình thức tổ chức dạy học

11 MĐ Mức độ

12 NL Năng lực

13 NLTH Năng lực tự học

14 PPDH Phương pháp dạy học

15 TN Thực nghiệm

16 TV Thực vật

17 TH Tự học

18 THPT Trung học phổ thông

v

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Tiêu chuẩn của một dự án học tập.............................................................. 18

Bảng 1.2. Mối tương quan giữa DHTDA và NLTH .................................................. 26

Bảng 1.3. Nhận thức về tầm quan trọng vận dụng DHTDA để phát triển NLTH

cho HS trong dạy học môn Sinh học......................................................... 30

Bảng 1.4. Thực trạng vận dụng DHTDA để phát triển NLTH cho HS trong dạy

học môn Sinh học ...................................................................................... 30

Bảng 2.1. Phân loại kiến thức chương "Sinh sản" (Sinh học 11 - THPT).................. 33

Bảng 2.2. Bảng phân công nhiệm vụ cho HS............................................................. 40

Bảng 2.3. Nội dung các tiêu chí sử dụng trong đánh giá............................................ 42

Bảng 2.4. Bảng mô tả biểu hiện của NLTH ............................................................... 60

Bảng 2.5. Bảng phân bố nội dung phiếu hỏi............................................................... 61

Bảng 3.1. Thống kê điểm số bài kiểm tra trắc nghiệm trong thực nghiệm ................ 65

Bảng 3.2. Bảng tần suất điểm kiểm tra trắc nghiệm (%)............................................ 66

Bảng 3.3. Bảng tần suất hội tụ tiến (f%).................................................................. 66

Bảng 3.4. Bảng kiểm định

X

điểm trắc nghiệm........................................................ 67

Bảng 3.5. Bảng phân tích phương sai điểm trắc nghiệm............................................ 68

Bảng 3.6. Bảng đánh giá NLTH của HS trước TN.................................................... 69

Bảng 3.7. Bảng tiêu chí đánh giá mức độ đạt được kĩ năng ghi nhớ, kĩ năng giải

quyết vấn đề, khả năng sáng tạo của HS sau khi áp dụng DHTDA.......... 70

Bảng 3.8. Bảng số lượng HS đạt điểm Xi qua các bài kiểm tra ................................. 71

Bảng 3.9. Bảng so sánh giá trị trung bình giữa lớp TN và ĐC ................................. 72

Bảng 3.10. Khoảng điểm biểu hiện của NLTH .......................................................... 72

Bảng 3.11. Bảng thống kê định mức biểu hiện NLTH............................................... 73

Bảng 3.12. Bảng thống kê số liệu đánh giá biểu hiện NLTH của HS ........................ 73

Bảng 3.13. Bảng thống kê số liệu đánh giá biểu hiện NLTH của HS theo

điểm số ...................................................................................................... 73

Bảng 3.14a. Bảng thống kê so sánh hiệu quả dạy học ở lớp ĐC................................ 74

Bảng 3.14b. Thống kê so sánh hiệu quả dạy học ở lớp TN........................................ 74

Bảng 3.15. Kết quả thăm dò ý kiến HS ...................................................................... 78

Bảng 3.16. Kết quả thăm dò ý kiến GV...................................................................... 82

vi

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 1.1. Sơ đồ phân nhóm năng lực (Theo Đinh Quang Báo) ................................... 8

Hình 1.2 Sơ đồ biểu hiện của người có NLTH (Theo Taylor) ....................................14

Hình 1.3. Sơ đồ biểu hiện của NLTH (Theo Candy)...................................................14

Hình 1.4. Sơ đồ về mức độ đánh giá việc thực hiện DAHT trong DHTDA ...............29

Hình 2.1. Quy trình tổ chức dạy học theo dự án..........................................................38

Hình 3.1. Biểu đồ so sánh kết quả học tập của lớp ĐC và TN....................................63

Hình 3.2. Biểu đồ tần suất điểm trắc nghiệm trong thực nghiệm................................66

Hình 3.3. Đồ thị tần suất hội tụ tiến điểm bài kiểm tra trắc nghiệm ..........................67

Hình 3.4. Biểu đồ điểm trung bình biểu hiện của NLTH trước TN ............................69

Hình 3.5. Biểu đồ phân phối điểm Xi của từng bài kiểm tra.......................................71

Hình 3.6. Biểu đồ so sánh sự biến đổi những biểu hiện của NLTH............................74

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Xuất phát từ những văn bản có tính pháp lý của Đảng và Nhà nước về phát

triển và đổi mới phương pháp giáo dục và đào tạo trong giai đoạn hiện nay

Để đáp ứng những yêu cầu cho sự phát triển kinh tế, xã hội, ngành GD&ĐT

cần tập trung đào tạo HS trở thành nguồn lao động có chất lượng cao trong xã hội, đó

là những người có tri thức, năng động, tư duy sáng tạo, có NLTH, TH suốt đời, thực

hành và có khả năng thích ứng cao với sự phát triển không ngừng của xã hội.

Khoản 2 Điều 5, Luật Giáo dục 2005 của nước ta đã quy định: “Phương pháp

giáo dục phải phát huy tính tích cực tự giác, chủ động, tư duy sáng tạo của người học,

bồi dưỡng cho người học NLTH, khả năng thực hành, lòng say mê học tập và ý chí

vươn lên…” [12]. Đối với môn Sinh học, Bộ GD&ĐT đã quy định mục tiêu về kỹ

năng: "Phát triển kĩ năng học tập, đặc biệt là TH: Biết thu thập và xử lí thông tin; lập

bảng biểu, sơ đồ, đồ thị... làm việc cá nhân và làm việc theo nhóm; làm báo cáo nhỏ,

trình bày trước tổ, lớp..." [1].

1.2. Xuất phát từ tầm quan trọng phát triển NLTH cho HS trong dạy học

TH có vai trò rất quan trọng, TH sẽ quyết định phần lớn đến kết quả học tập của

HS. Không những thế, NLTH còn giúp HS TH ở mọi nơi và TH suốt đời. Nếu thực

hiện TH tốt thì HS sẽ tích cực, chủ động, độc lập tìm tòi, khám phá để lĩnh hội tri thức,

hình thành kĩ năng và các phẩm chất đạo đức tốt đẹp bằng chính hành động của bản

thân. Ngoài ra, HS cần tiến hành các hoạt động TH nhằm thỏa mãn nhu cầu, hiểu biết

riêng, theo sở thích, hứng thú của bản thân, phục vụ cuộc sống và nghề nghiệp của

mình sau này. Bởi vậy trong dạy học GV phải biết tổ chức các hoạt động để dạy cách

TH và hình thành NLTH cho HS, giúp HS hình thành và phát triển tốt NLTH.

1.3. Xuất phát từ thực tiễn giáo dục phổ thông ở nước ta hiện nay

PPDH ở trường phổ thông trong thời gian qua tuy đã có nhiều thay đổi và đạt

được nhiều thành tựu quan trọng nhưng vẫn chưa khắc phục được lối dạy học “truyền

thụ một chiều”, chưa coi trọng hoạt động TH, chưa vận dụng có hiệu quả PPDH phát

huy được tính tích cực, chủ động của HS. Phương thức kiểm tra, thi và đánh giá chất

lượng giáo dục còn nhiều bất cập. Vì vậy PPDH cần phải đổi mới theo hướng hiện

2

đại đó là vận dụng các phương pháp, kỹ thuật dạy học một cách linh hoạt, sáng tạo,

hợp lý phù hợp với nội dung, đối tượng và điều kiện cụ thể, phát huy được tính tích

cực, chủ động, sáng tạo của HS, tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích và

rèn luyện NLTH, tạo cơ sở để HS học tập suốt đời, tự cập nhật, tự đổi mới tri thức,

hình thành kĩ năng và phát triển NL.

Hiện nay có nhiều PPDH phát huy được tính tích cực, chủ động, sáng tạo của

HS. Tùy thuộc vào mục đích, yêu cầu, nội dung chương trình môn học, GV có thể lựa

chọn PPDH phù hợp. Tuy nhiên, cho dù GV lựa chọn PPDH nào đi nữa, thì một trong

những điều hết sức quan trọng là không chỉ hình thành và phát triển được những kiến

thức, kĩ năng cơ bản cho HS mà phải phát triển được những NL cốt lõi cho họ. Nhiều

nghiên cứu về vận dụng DHTDA trong dạy học đã cho thấy DHTDA đã có tác động

tích cực đến sự phát triển NL của người học và NLTH là một trong số đó.

Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu: Tổ chức dạy

học theo dự án chương “Sinh sản” (SH 11 - THPT) góp phần nâng cao năng lực

tự học cho học sinh.

2. Mục đích nghiên cứu

Xây dựng các DAHT thuộc nội dung chương “Sinh sản” (SH 11-THPT) để

vận dụng DHTDA góp phần nâng cao NLTH cho HS.

3. Giả thuyết khoa học

Nếu xây dựng được DAHT và tổ chức dạy học các dự án theo quy trình phù

hợp thì sẽ góp phần nâng cao NLTH cho HS trong dạy học chươnog “Sinh sản” (Sinh

học 11-THPT).

4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu

Năng lực tự học

Dạy học theo dự án

Dự án học tập

Quy trình xây dựng và quy trình tổ chức DHTDA

4.2. Khách thể nghiên cứu

Quá trình DHTDA chương “Sinh sản” Sinh học 11-THPT.