Tổ chức dạy học luyện từ và câu theo hướng phát triển năng lực trong môn tiếng Việt lớp 5

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

TRẦN THỊ HIỀN

TỔ CHỨC DẠY HỌC LUYỆN TỪ VÀ CÂU

THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TRONG

MÔN TIẾNG VIỆT LỚP 5

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

TRẦN THỊ HIỀN

TỔ CHỨC DẠY HỌC LUYỆN TỪ VÀ CÂU

THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TRONG

MÔN TIẾNG VIỆT LỚP 5

Ngành: Giáo dục học

Mã số: 8 14 01 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. Xuân Thị Nguyệt Hà

2. TS. Nguyễn Tú Quyên

THÁI NGUYÊN - 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực, không trùng lặp với các

đề tài khác và chưa từng được ai công bố ở bất cứ tài liệu nào.

Thái Nguyên, tháng 08 năm 2020

Học viên

Trần Thị Hiền

ii

LỜI CẢM ƠN

Lời đầu tiên, tôi xin bày tỏ sự tri ân sâu sắc tới TS. Xuân Thị Nguyệt Hà, TS.

Nguyễn Tú Quyên, những người đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong suốt

quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này.

Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo ở khoa Giáo dục tiểu

học và khoa Sau Đại học trường Đại học sư phạm Thái Nguyên; đặc biệt là thầy

giáo, cô giáo đã trực tiếp giảng dạy lớp Cao học 25 - Giáo dục học (bậc Tiểu

học).

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu cùng các thầy, cô giáo và các

em HS trường Tiểu học Nguyễn Viết Xuân, trường Tiểu học Trưng Vương, đã

nhiệt tình giúp đỡ và tạo mọi điều kiện để tôi hoàn thành luận văn này.

Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn bạn bè và những người thân trong

gia đình đã động viên, hỗ trợ, giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu và thực hiện

luận văn.

Mặc dù đã có rất nhiều cố gắng nhưng chắc chắn luận văn sẽ có những

thiếu sót nhất định. Tôi kính mong nhận được những ý kiến đóng góp của quý

thầy cô, bạn bè và đồng nghiệp.

Xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 08 năm 2020

Tác giả

Trần Thị Hiền

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN.................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN......................................................................................................ii

MỤC LỤC ..........................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT.....................................................................v

DANH MỤC CÁC BẢNG.................................................................................vi

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ..............................................................vi

MỞ ĐẦU.............................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài..............................................................................................1

2. Tổng quan về tình hình nghiên cứu.................................................................3

3. Mục đích nghiên cứu .......................................................................................6

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..................................................................6

5. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................6

6. Giả thuyết khoa học.........................................................................................7

7. Cấu trúc của luận văn ......................................................................................7

Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN..............................................8

1.1. Cơ sở lí luận..................................................................................................8

1.1.1. Năng lực và dạy học theo định hướng phát triển năng lực .......................8

1.1.2. Quan điểm về dạy học Luyện từ và câu theo hướng phát triển năng lực......18

1.1.3. Quan điểm về quy trình thiết kế bài học Luyện từ và câu theo hướng

phát triển năng lực .............................................................................................21

1.1.4. Một số phương pháp dạy học phát triển năng lực học sinh.....................26

1.2. Thực trạng việc tổ chức dạy học Luyện từ và câu theo hướng phát triển

năng lực trong môn Tiếng Việt lớp 5 ................................................................29

1.2.1. Phương pháp khảo sát..............................................................................29

1.2.2. Khảo sát chương trình và sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 5 hiện hành ...29

1.2.3. Khảo sát thực trạng dạy học phân môn Luyện từ và câu trong môn

Tiếng Việt lớp 5.................................................................................................33

Tiểu kết chương 1..............................................................................................37

iv

Chương 2. XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP VÀ THIẾT KẾ BÀI

HỌC LUYỆN TỪ VÀ CÂU THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG

LỰC TRONG MÔN TIẾNG VIỆT LỚP 5...................................................38

2.1. Xây dựng hệ thống bài tập luyện từ và câu theo hướng phát triển năng

lực trong môn Tiếng Việt lớp 5 .........................................................................38

2.1.1. Nguyên tắc xây dựng hệ thống bài tập luyện từ và câu theo hướng

phát triển năng lực trong môn Tiếng Việt lớp 5................................................38

2.1.2. Xây dựng hệ thống bài tập luyện từ và câu theo hướng phát triển năng

lực trong môn Tiếng Việt lớp 5 .........................................................................39

2.2. Thiết kế bài học Luyện từ và câu trong môn Tiếng Việt lớp 5 theo

hướng phát triển năng lực..................................................................................76

2.2.1. Thiết kế bài học “Từ trái nghĩa” (SGK Tiếng Việt 5, tập 1, trang 38) ...76

2.2.2. Thiết kế bài học: Mở rộng vốn từ Hạnh phúc (SGK Tiếng Việt lớp 5,

tập 1, trang 146).................................................................................................81

2.2.3. Thiết kế bài học Nối các vế câu ghép bằng quan hệ từ (SGK Tiếng

Việt 5, tập 2, trang 39)......................................................................................84

Tiểu kết chương 2..............................................................................................89

Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM.......................................................90

3.1. Khái quát về thực nghiệm...........................................................................90

3.1.1. Mục đích của thực nghiệm ......................................................................90

3.1.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm..........................................................90

3.1.3. Thời gian thực nghiệm.............................................................................90

3.1.4. Nội dung thực nghiệm.............................................................................90

3.1.5. Cách thức tiến hành .................................................................................90

3.1.6. Cách thức đánh giá ..................................................................................91

3.2. Tổ chức thực nghiệm..................................................................................91

3.3. Đánh giá kết quả thực nghiệm....................................................................91

Tiểu kết chương 3..............................................................................................94

KẾT LUẬN VÀ MỘT SỐ ĐỀ XUẤT............................................................95

TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................................97

PHỤ LỤC

v

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

STT Từ viết tắt Viết đầy đủ

1. BT Bài tập

2. GDPT Giáo dục phổ thông

3. GV Giáo viên

4. HS Học sinh

5. M Mức (mức độ)

6. SGK Sách giáo khoa

7. THPT Trung học phổ thông

vi

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Các năng lực hình thành cho HS tiểu học.........................................9

Bảng 1.2. Thống kê bài tập Luyện từ và câu phân chia theo 4 mức độ ..........32

Bảng 1.3. Khó khăn của GV trong quá trình dạy học Luyện từ và câu ..........34

Bảng 3.1. Xếp loại tiết dạy của GV lớp thực nghiệm .....................................91

Bảng 3.2. Tổng hợp ý kiến của HS lớp thực nghiệm và đối chứng ................93

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ

Sơ đồ 2.1. Hệ thống bài tập theo mạch kiến thức, kỹ năng về từ và câu ..........46

Sơ đồ 2.2. Hệ thống bài tập luyện từ.................................................................47

Sơ đồ 2.3. Sơ đồ hệ thống bài tập về các lớp từ................................................47

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Phát triển năng lực người học là định hướng cơ bản, then chốt trong

dạy học ở nhiều nước trên thế giới. Ở nước ta, Nghị quyết 29-NQ/TW ngày 4

tháng 11 năm 2013 của Ban chấp hành Trung ương Đảng về đổi mới căn bản,

toàn diện giáo dục và đào tạo khẳng định: “Phát triển giáo dục và đào tạo là

nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Chuyển mạnh quá trình

giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và

phẩm chất người học. Học đi đôi với hành; lý luận gắn với thực tiễn;…”[4]. Nghị

quyết 88/2014/QH13 ngày 28 tháng 11 năm 2014 của Quốc hội về đổi mới

chương trình, SGK GDPT cũng đã nhấn mạnh vấn đề này. Theo đó “Tiếp tục đổi

mới phương pháp giáo dục theo hướng: phát triển toàn diện năng lực

và phẩm chất người học; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo, bồi dưỡng

phương pháp tự học, hứng thú học tập, kỹ năng hợp tác, làm việc nhóm và khả

năng tư duy độc lập: đa dạng hóa hình thức tổ chức học tập,…”[15].

Một trong những định hướng cơ bản của việc đổi mới giáo dục là chuyển

từ nền giáo dục mang tính hàn lâm, xa rời thực tiễn sang một nền giáo dục chú

trọng việc hình thành năng lực, phát huy tính chủ động, sáng tạo của người học.

Định hướng nêu trên tạo tiền đề, cơ sở cho việc đổi mới GDPT theo định hướng

phát triển năng lực người học, từ việc quan tâm HS học được cái gì đến quan tâm

HS vận dụng được cái gì qua việc học. Để đảm bảo được điều đó, phải thực hiện

đổi mới phương pháp dạy học, chuyển từ phương pháp dạy học theo lối “truyền

thụ một chiều” sang dạy cách học, cách vận dụng kiến thức, rèn luyện kỹ năng,

hình thành năng lực và phẩm chất cho HS.

1.2. Môn Tiếng Việt là một môn học chiếm vị trí quan trọng ở nhà trường

tiểu học. Mục tiêu hàng đầu của môn Tiếng Việt là hình thành và phát triển năng

lực ngôn ngữ cho HS, thể hiện ở bốn kỹ năng: đọc, viết, nói và nghe để HS học

tập và giao tiếp trong các môi trường hoạt động của lứa tuổi. Đồng thời, thông

2

qua việc dạy và học Tiếng Việt góp phần rèn luyện cho HS các thao tác tư duy

cơ bản (phân tích, tổng hợp, so sánh, phán đoán...). Có thể nói, môn Tiếng Việt

là môn học công cụ giúp HS tự tin và chủ động học tập, giao tiếp, tham gia các

hoạt động trong và ngoài trường học. Kết quả của các kĩ năng được hình thành

và phát triển trong môn Tiếng Việt cũng ảnh hưởng đến kết quả học tập của các

môn học khác.

1.3. Môn Tiếng Việt trong SGK hiện hành ở tiểu học được phân chia thành

các phân môn: Tập đọc, Tập viết, Chính tả, Kể chuyện, Luyện từ và câu, Tập

làm văn. Mỗi phân môn bên cạnh chức năng chung của môn học thường đảm

nhận một nhiệm vụ chính. Trong đó, đối với phân môn Luyện từ và câu, nhiệm

vụ chủ yếu của việc dạy học Luyện từ và câu ở tiểu học là giúp HS mở rộng vốn

từ và cung cấp cho HS một số hiểu biết sơ giản về cấu tạo từ, từ loại, câu, dấu

câu…; rèn luyện kĩ năng dùng từ đặt câu, sử dụng dấu câu; bồi dưỡng thói quen

dùng từ đúng, nói và viết thành câu, có ý thức sử dụng tiếng Việt văn hoá trong

giao tiếp. Dạy học Luyện từ và câu cần phải giúp HS biết cách dùng từ và đặt

câu đúng, tiến tới dùng từ và đặt câu hay, có thể vận dụng câu một cách linh hoạt

trong các tình huống giao tiếp hằng ngày.

1.4. Nhìn chung, việc dạy học môn Tiếng Việt hiện nay đã giúp HS có

được những kiến thức và kĩ năng cơ bản của môn học. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều

HS chưa biết cách vận dụng linh hoạt, sáng tạo những kiến thức, kĩ năng đó vào

các tình huống giao tiếp trong đời sống hằng ngày. Một trong những lí do dẫn

đến thực trạng này là do GV chưa chủ động đổi mới nội dung và phương pháp

dạy học Luyện từ và câu, chưa chú trọng điều chỉnh, bổ sung các câu hỏi, bài tập

Luyện từ và câu theo hướng vận dụng từ và câu vào thực tiễn sử dụng tiếng Việt.

Bên cạnh đó, số lượng các bài tập trong SGK còn hạn chế, các bài tập chủ yếu

yêu cầu HS nhận biết, hiểu được kiến thức, nhưng vận dụng chưa nhiều, đặc biệt

là rất ít các bài tập đòi hỏi vận dụng trong tình huống mới hoặc có nội dung thực

tiễn. Vì thế, việc xây dựng hệ thống bài tập luyện từ và câu, và tổ chức dạy học

3

hệ thống bài tập đó nhằm giúp HS biết cách dùng từ, đặt câu phù hợp với các

tình huống giao tiếp tiếng Việt, hỗ trợ cho việc viết đoạn, bài trong phân môn

Tập làm văn là một việc làm cần thiết.

Từ lý do trên, chúng tôi lựa chọn nghiên cứu đề tài: “Tổ chức dạy học

Luyện từ và câu theo hướng phát triển năng lực trong môn Tiếng Việt lớp 5”.

2. Tổng quan về tình hình nghiên cứu

2.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài

Chương trình dạy học định hướng phát triển năng lực có thể coi là một tên

gọi khác hay một mô hình cụ thể hoá của chương trình định hướng kết quả đầu

ra, một công cụ để thực hiện giáo dục định hướng kết quả đầu ra. Để khắc phục

những nhược điểm của chương trình định hướng nội dung, từ cuối thế kỷ 20 có

nhiều nghiên cứu mới về chương trình dạy học, trong đó có nhiều quan niệm và

mô hình mới về chương trình dạy học. Chương trình dạy học định hướng kết quả

đầu ra (Outcomes Based Curriculum - OBC) hay nói rộng hơn là giáo dục định

hướng kết quả đầu ra (Outcome-based Education - OBE), được bàn đến nhiều từ

những năm 90 của thế kỷ XX và ngày càng nhận được sự quan tâm của nhiều

quốc gia. [34, tr.4]

Chương trình dạy học định hướng kết quả đầu ra đã được áp dụng trong

các hệ thống giáo dục trên toàn thế giới, ở nhiều cấp độ. Đầu những năm 1990,

tất cả các tiểu bang và vùng lãnh thổ ở Úc đã phát triển các tài liệu giáo trình chủ

yếu dựa trên OBE cho các trường tiểu học và trung học của họ. OBE đã được

thực hành ở Malaysia từ những năm 1950. Kể từ năm 2008, OBE đang được

triển khai ở tất cả các cấp giáo dục, đặc biệt là giáo dục đại học ở nước này...

Cùng với sự ra đời của chương trình dạy học định hướng kết quả đầu ra là sự ra

đời của nhiều các công trình nghiên cứu của William Spady; Mollie Butler;

Maniam Kaliannan; Suseela Devi Chandran, ...

2.2. Tình hình nghiên cứu trong nước

Ở nước ta, việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực cũng đã được

đề cập đến trong nhiều tài liệu những năm gần đây khi bàn về đổi mới GDPT. Ở

4

Việt Nam, cuối thế kỉ XX, đầu thế kỉ XXI, định hướng dạy học phát triển năng lực

cho người học được nghiên cứu và ứng dụng mạnh mẽ. Nhiều tài liệu nghiên cứu

hiện đại đã đề cập đến vấn đề này như tài liệu của các nhà nghiên cứu: Nguyễn

Cảnh Toàn, Lê Khánh Bằng, Đặng Vũ Hoạt, Phan Trọng Ngọ…

Một trong những tài liệu trình bày khá rõ từ năm 2005 là tài liệu hội thảo

tập huấn: “Phát triển năng lực thông qua phương pháp và phương tiện dạy học

mới” thuộc dự án phát triển giáo dục THPT của Hà Nội, GS. Bernd Meier và TS.

Nguyễn Văn Cường đã trình bày chi tiết về những nội dung cơ bản về phát triển

năng lực [3]. Trong tài liệu gồm có 4 phần chính:

- Phần 1: Một số cơ sở của dạy và học trong xã hội tri thức: Trong phần

này, các tác giả đã trình bày lý thuyết phát triển năng lực, mô hình cấu trúc của

năng lực và khái niệm học tập theo lý thuyết năng lực.

- Phần 2: Dạy và học với Phương pháp dạy học mới: Phần 2 trình bày về

các kĩ thuật và PPDH mới gồm dạy học giải quyết vấn đề, dạy học tình huống và

dạy học dự án nhằm phát triển năng lực cho HS trong quá trình dạy và học.

- Phần 3: Dạy và học với Phương tiện dạy học mới: Phần 3 của tài liệu

trình bày khái niệm về phương tiện, một số phương tiện dạy học mới để hỗ trợ

quá trình dạy học với mục tiêu phát triển năng lực, đặc biệt là phương tiện điện

tử (e -learning).

- Phần 4: Chất lượng dạy học và chuẩn giáo dục: Phần cuối của tài liệu

nêu những tiêu chuẩn để đánh giá một giờ học tốt và chuẩn giáo dục.

Trong những năm gần đây, ở nước ta cũng đã có nhiều công trình nghiên

cứu của các tác giả về dạy học theo định hướng phát triển năng lực, có thể kể

đến một số đề tài như:

Đề tài “Phát triển Chương trình giáo dục phổ thông theo định hướng

phát triển năng lực người học” của Lương Việt Thái (2011). Tác giả đã làm rõ

khái niệm năng lực, cấu trúc của năng lực.

Luận văn “Bồi dưỡng năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề cho học

sinh trong dạy học hình học lớp 10 THPT” của Lê Văn Tuyên (2013). Trên cơ