Tổ chức dạy học chương cảm ứng điện từ vật lý 11 theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực của học sinh

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

---------------------------------------

HUỲNH THỊ THANH HÒA

TỔ CHỨC DẠY HỌC CHƯƠNG CẢM ỨNG ĐIỆN TỪ

VẬT LÍ 11 THEO HƯỚNG PHÁT HUY TÍNH

TÍCH CỰC, TỰ LỰC CỦA HỌC SINH

Chuyên ngành: Lý luận và PPDH Bộ môn Vật lí

Mã số: 8.14.01.11

TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ

KHOA HỌC GIÁO DỤC

Đà Nẵng – Năm 2018

Công trình được hoàn thành tại

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Mạnh Hùng

Phản biện 1: GS.TS. Đỗ Hương Trà

Phản biện 2: TS. Phùng Việt Hải

Luận văn sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm Luận văn tốt nghiệp

thạc sĩ Khoa học giáo dục họp tại Trường Đại học Sư phạm vào

ngày 22 tháng 12 năm 2018

Có thể tìm hiểu luận văn tại:

Thư viện Trường Đại học Sư phạm – ĐHĐN

Khoa Vật lý, Trường Đại học Sư phạm – ĐHĐN

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Việt Nam đang từng bước tham gia hội nhập quốc tế, đó là một quá

trình phát triển tất yếu. Chất lượng, hiệu quả giáo dục và đào tạo của

chúng ta còn thấp so với yêu cầu, nhất là giáo dục đại học, giáo dục

nghề nghiệp phát triển toàn diện về nhân cách, trí tuệ, chủ động thích

ứng. Cần chú trọng đúng mức việc giáo dục tính tích cực, chủ động

nắm bắt tri thức, kỹ năng làm việc, khả năng sáng tạo và năng lực giải

quyết vấn đề.

Cùng với đó việc bắt đầu triển khai từ năm 2018, chương trình giáo

dục phổ thông sẽ có nhiều đổi mới. Giáo viên đóng vai trò tổ chức,

hướng dẫn học sinh, tạo môi trường học tập thân thiện, tạo những tình

huống có vấn đề để khuyến khích cho các em tích cực tham gia học

tập, để các em có thể tự phát hiện năng lực, nguyện vọng của bản thân,

rèn luyện thói quen và khả năng tự học. Các năng lực được đặt ra cho

người học ở chương trình mới là tự chủ và tự học, giao tiếp và hợp tác,

giải quyết vấn đề và sáng tạo.

Để giúp học sinh có khả năng phát huy tích cực, tự lực học tập là

việc không đơn giản. Với sự phát triển của công nghệ thông tin, nhiều

nguồn thông tin, kiến thức được đưa lên mạng Internet nhưng chưa có

sự chọn lọc. Do đó người giáo viên phải là người hướng dẫn để giúp

học sinh tự tìm ra kiến thức cho mình, phát huy sự hứng thú học tập và

để có thể làm được điều đó, người giáo viên tổ chức tiến trình dạy học

phù hợp để học sinh có thể phát huy tối đa khả năng tư duy của bản

thân. Xuất phát từ những lí do trên, tôi chọn để tài “ Tổ chức dạy học

chương Cảm ứng điện từ Vật lí 11 theo hướng phát huy tính tích

cực, tự lực của học sinh”.

2

2. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu

Trong việc đổi mới nội dung, phương pháp, hình thức, phương tiện

dạy học cũng đã có nhiều nghiên cứu theo hướng phát huy tính tích

cực, tự lực cho học sinh như:

Trong đề tài “Tổ chức dạy học phần “Quang hình học” Vật lí 11

ban cơ bản theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của

học sinh” [15] của Lê Sỹ Thanh, tác giả đã nhấn mạnh vai trò của việc

tổ chức dạy học nhằm tạo sự hứng thú trong học tập cho học sinh.

Trong đề tài “Phát huy tính tích cực, tự lực của học sinh trong dạy

học các chủ đề vật lý tự chọn thông qua hoạt động nhóm” [19] của

Nguyễn Thị Thùy Trang, tác giả đã thiết kế các tiến trình dạy học các

chủ đề và dưới sự định hướng của giáo viên, tạo cho học sinh khả năng

độc lập suy nghĩ để giải quyết vấn đề, trao đổi thảo luận giữa các học

sinh trong nhóm, biết cách tự đi tìm kiến thức, phát huy được năng lực

tự học.

3. Mục tiêu của đề tài

Sử dụng và phối hợp được các phương pháp, hình thức tổ chức dạy

học theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực và vận dụng chúng vào

dạy học chương “Cảm ứng điện từ” lớp 11 (Chương trình cơ bản).

4. Giả thuyết khoa học

Nếu sử dụng và phối hợp được các phương pháp, hình thức tổ chức

dạy học thích hợp và vận dụng vào dạy chương “Cảm ứng điện từ” lớp

11 (cơ bản) thì có thể phát triển tính tích cực, tự lực của học sinh.

5. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu

5.1. Đối tượng nghiên cứu

Hoạt động dạy và học chương “Cảm ứng điện từ” lớp 11 ban cơ

3

bản ở trường THPT theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực của học

sinh.

5.2. Phạm vi nghiên cứu

Nghiên cứu và thiết kế tiến trình, tổ chức dạy học các bài chương

“Cảm ứng điện từ” Vật lí 11 cơ bản theo định hướng phát huy tính tích

cực, tự lực của học sinh.

6. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Nghiên cứu về tính tích cực và tự lực của học sinh trong học tập.

- Nghiên cứu cơ sở lý luận giáo dục học về tổ chức dạy học nhằm

phát huy tính tích cực, tự lực của học sinh.

- Nghiên cứu cơ sở lý luận về các phương pháp, hình thức dạy học

theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực của học sinh.

- Xây dựng qui trình tổ chức dạy học vật lý theo hướng phát huy

tính tích cực, tự lực của học sinh.

- Xây dựng các tiến trình dạy học chương cảm ứng điện từ theo

hướng phát huy tính tích cực và tự lực của học sinh.

- Điều tra thực trạng tổ chức dạy học môn Vật lý ở một số trường

trong tỉnh đặc biệt là dạy học chương “Cảm ứng điện từ” lớp 11 ban

cơ bản để phục vụ cho việc xây dựng tiến trình dạy học tích cực.

- Tiến hành thực nghiệm sư phạm theo nội dung và tiến trình đã

soạn thảo.

7. Phương pháp nghiên cứu

7.1. Phương pháp nghiên cứu lí thuyết

7.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn

7.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm

4

8. Đóng góp mới của đề tài

8.1. Về mặt lí luận

- Góp phần vận dụng cơ sở lí luận của việc phối hợp các phương

pháp, hình thức dạy học nhằm phát huy tính tích cực, tự lực của học

sinh .

- Thiết kế tiến trình dạy học một số kiến thức chương “Cảm ứng

điện từ” - Vật lí 11 THPT, để phát huy tính tích cực, tự lực của học

sinh có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho giáo viên phổ thông.

8.2. Về mặt thực tiễn

Đã soạn thảo được 4 kế hoạch bài học (giáo án) dạy học chương

“Cảm ứng điện từ” Vật lý 11 theo định hướng phát huy tính tích cực,

tự lực cho học sinh.

9. Cấu trúc luận văn

Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận

văn được chia làm ba chương

CHƯƠNG 1. Cơ sở lý luận của việc tổ chức dạy học Vật lý theo

hướng phát huy tính tích cực, tự lực của học sinh

CHƯƠNG 2. Thiết kế tiến trình dạy học chương “Cảm ứng điện

từ” lớp 11 theo hướng phát huy tính tích cực và tự lực của học sinh

CHƯƠNG 3. Thực nghiệm sư phạm

5

CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA VIỆC TỔ CHỨC DẠY HỌC

VẬT LÍ THEO HƯỚNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC

CỦA HỌC SINH

1.1. Tính tích cực của học sinh

1.1.1. Khái niệm về tính tích cực

Theo Kharlamov cho rằng “Tính tích cực là trạng thái hoạt động

của chủ thể, có nghĩa là của người hành động. Tính tích cực nhận thức

là trạng thái hoạt động của học sinh đặc trưng bởi khát vọng học tập,

cố gắng trí tuệ và nghị lực cao trong quá trình nắm vững kiến thức”[1].

GS Trần Bá Hoành cũng quan niệm, "Tính tích cực học tập là trạng

thái hoạt động của học sinh, đặc trưng bởi khát vọng học tập, cố gắng

trí tuệ và nghị lực cao trong quá trình nắm vững kiến thức. Nói cách

khác, là thái độ cải tạo của chủ thể đối với khách thể thông qua sự huy

động ở mức độ cao các hoạt động tri giác nhằm lỉnh hội những kinh

nghiệm trong xã hội”[2].

Nói tóm lại tính tích cực là một phẩm chất vốn có và cần có của con

người trong đời sống xã hội. Việc hình thành và phát huy được tính

tích cực là một trong những nhiệm vụ của giáo dục nhằm đào tạo

những con người năng động, thích ứng và góp phần phát triển xã hội.

1.1.2. Những biểu hiện của tính tích cực

Những biểu hiện của tính tích cực học tập: Tích cực tham gia phát

biểu xây dựng bài, hoàn thành nhiệm vụ học tập được giao. Chủ động

tìm hiểu và giải quyết nhiệm vụ dưới sự tổ chức, hướng dẫn của giáo

viên. Có khát vọng hiểu biết, nỗ lực trí tuệ trong quá trình chiếm lĩnh

tri thức. Có hứng thú trong việc nghiên cứu tri thức mới, sẵn sàng của

tư duy, sáng tạo trong tiếp thu và vận dụng kiến thức. Hăng hái trả lời

6

các câu hỏi của giáo viên hoặc bổ sung ý kiến, thắc mắc khi thấy câu

trả lời của bạn chưa hoàn chỉnh. Phát biểu, nêu lên ý kiến cá nhân,

hăng hái trao đổi, làm bài nhóm [16], [17].

1.1.3. Một số biện pháp nhằm phát huy tính tích cực của học

sinh

Một số biện pháp nhằm phát huy tính tích cực của học sinh: Sử

dụng những kiến thức, nội dung của bài học kiến phải nói lên được ý

nghĩa trong thực tiễn và tầm quan trọng của vấn đề nghiên cứu thỏa

mãn nhu cầu đời sống. Xác định rõ mục tiêu kiến thức, nội dung, kỹ

năng phù hợp với năng lực nhận thức của học sinh. Để từ đó đưa ra

những tình huống nảy sinh trong thực tiễn đời sống liên quan đến nội

dung giảng dạy nhằm tạo ấn tượng, động cơ để học sinh có nhu cầu

cần phải chiếm giữ những kiến thức còn thiếu. Vận dụng kiến thức vào

thực tiễn, cần phải cho học sinh thấy được tính ứng dụng trong thực

tiễn của mỗi kiến thức Vật lí. Sử dụng và phối hợp các phương pháp,

hình thức dạy học. Tổ chức thảo luận, làm việc cá nhân, làm việc

nhóm...Sử dụng các phương tiện dạy học: mô hình, sơ đồ…[12]

1.2. Tính tự lực của học sinh trong học tập

1.2.1. Khái niệm về tính tự lực

Tính tự lực là việc tự làm và giải quyết công việc của mình, không

dựa dẫm, trông chờ ỷ lại vào người khác. Tính tự lực là một phẩm chất

nhân cách. Tính tự lực có liên quan chặt chẽ đến biểu hiện tích cực, ý

chí, tình cảm, các quá trình nhận thức của con người. Tính tự lực là

điều kiện đảm bảo cho con người phát huy cao độ mọi tiềm năng của

bản thân, thích nghi với điều kiện biến đổi của tự nhiên, xã hội [3],[14].

7

1.2.2. Những biểu hiện của tính tự lực

Những biểu hiện, hành vi của tính tự lực học tập của học sinh [9]:

- Học sinh có ý thực học tập, tự làm việc, hoàn thành những nhiệm

vụ được giao.

- Học sinh ý thức được nhu cầu học tập của mình, yêu cầu của tập

thể, của xã hội hoặc nhiệm vụ do người khác đề ra đối với việc học tập.

- Có mục đích học tập rõ ràng, cố gắng thực hiện được mục đích,

thỏa mãn nhu cầu nhận thức của bản thân.

- Tự mình tìm tòi nhận thức, lập kế hoạch học tập và vận dụng kiến

thức vào tình huống mới hoặc tương tự nhưng với chất lượng cao hơn.

- Tái hiện kiến thức và thiết lập những mối quan hệ bản chất một

cách nhanh chóng.

- Vận dụng kiến thức để giải quyết tốt những bài toán thực tế.

1.2.3. Một số biện pháp nhằm phát huy tính tự lực của học sinh

- Tạo điều kiện thuận lợi để học sinh tự lực tư duy, giải quyết những

vấn đề được giao.

- Đưa vào những tình huống mâu thuẫn, tình huống thực tế, những

vấn đề gần gũi tạo động cơ, hứng thú cho học sinh.

- Giáo viên phân chia bài học thành những vấn đề nhỏ phù hợp với

trình độ của học sinh để học sinh tự lực hoạt động chiếm lĩnh kiến thức.

- Rèn luyện cho học sinh kĩ năng những thao tác tư duy hay cơ bản.

- Giáo viên định hướng, hướng dẫn học sinh tự lực học tập trên lớp

và tại nhà.

1.3. Một số phương pháp và phương tiện dạy học nhằm phát

huy tính tích cực, tự lực của học sinh.

8

1.3.1. Các phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực,

tự lực cho học sinh.

1.3.1.1. Phương pháp phát hiện và giải quyết vấn đề

Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề là PPDH phát

huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo và có ưu thế trong việc

tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh trong quá trình dạy học

[22].

Quá trình dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề có thể chia thành

ba giai đoạn sau đây:

Giai đoạn 1: Phát hiện và phát biểu vấn đề.

Giai đoạn 2: Giải quyết và kiếm chứng vấn đề.

Giai đoạn 3: Báo cáo kết quả nghiên cứu, thảo luận và đưa ra kết

luận

1.3.1.2 Phương pháp hướng dẫn giải bài tập

Bài tập là một phương tiện dạy học quan trọng của mọi giáo viên.

Bài tập giúp học sinh vận dụng, hệ thống hóa lại kiến thức, đồng thời

rèn luyện năng lực tư duy sáng tạo.

- Quá trình dạy học bài tập có thể chia thành các bước sau:

+ Bước 1: Tìm hiểu đề bài

+ Bước 2: Phân tích hiện tượng

+ Bước 3: Giải bài tập

+ Bước 4: Biện luận

1.3.1.3 Phương pháp vấn đáp – đàm thoại

Phương pháp vấn đáp – đàm thoại là phương pháp dạy học mà giáo

viên phải đặt ra những câu hỏi để học sinh trả lời hoặc học sinh có thể

9

tranh luận với nhau và thảo luận cùng giáo viên, qua đó học sinh lĩnh

hội được nội dung bài học.

1.3.1.4. Phương pháp dạy học tự học

Theo tác giả Nguyễn Kỳ ở Tạp chí Nghiên cứu giáo dục số 7/ 1998

bàn về khái niệm tự học: “Tự học là người học tích cực chủ động, tự

mình tìm ra tri thức kinh nghiệm bằng hành động của mình, tự thể hiện

mình. Tự học là tự đặt mình vào tình huống học, vào vị trí nghiên cứu,

xử lí các tình huống, giải quyết các vấn đề, thử nghiệm các giải

pháp…Tự học thuộc quá trình cá nhân hóa việc học”. Cần rèn luyện ,

bồi dưỡng cho học sinh phương pháp dạy học tự học.

 Một số vấn đề cốt lõi của phương pháp dạy học tự học[3]:

- Dạy cách lập kế hoạch dạy học.

- Dạy cách nghe giảng và ghi chép theo tinh thần tự học.

- Dạy cách học bài.

- Dạy cách nghiên cứu.

 Một số cách định hướng hành động nhận thức được sử dụng

trong phương pháp dạy học tự học cho học sinh [9]:

- Định hướng theo mẫu.

- Định hướng tìm tòi.

- Định hướng tìm tòi sáng tạo.

- Định hướng vấn đáp tìm tòi (đàm thoại Ơxrixtic)

- Định hướng khái quát chương trình hóa.

- Định hướng suy luận.

10

1.3.2. Phương tiện dạy học

1.3.2.1. Sử dụng phiếu bài tập

1.3.2.2. Sử dụng Internet – CNTT trong dạy học

1.3.2.3. Sử dụng thiết bị thí nghiệm – thí nghiệm mô phỏng.

1.4. Các hình thức tổ chức dạy học nhằm phát huy tính tích cực,

tự lực cho học sinh

1.4.1. Hình thức dạy học cả lớp

Hình thức tổ chức hoạt động cả lớp: Dạy học cả lớp là hình thức tổ

chức dạy học mà toàn bộ học sinh cả lớp phải tham gia. Các nhiệm vụ

giáo viên đưa ra mang tính hoạt động tập thể.

1.4.2. Hình thức dạy học cá nhân

Hình thức tổ chức hoạt động cá nhân: Với hoạt động cá nhân tính

tích cực, tự lực của học sinh sẽ bộc lộ rõ hơn. Giáo viên có thể giao

nhiệm vụ học tập cụ thể cho từng học sinh.

Công việc ở nhà của học sinh bao gồm: đọc sách giáo khoa hoặc

tìm tài liệu ngoài sách giáo khoa để tiếp thu, bổ sung các kiến thức

được học ở lớp.

1.4.3. Hình thức dạy học theo nhóm

Dạy học nhóm theo nhóm nhỏ là hình thức tổ chức dạy học hợp

tác, trong đó học sinh của một lớp học được chia thành các nhóm nhỏ

trong khoảng thời gian giới hạn.

Dạy học theo nhóm nhỏ ở nhà sẽ nâng cao kỹ năng làm việc nhóm,

tăng tính hợp tác, giúp các thành viên trong nhóm chia sẻ những khó

khăn, kinh nghiệm của bản thân.

11

1.5. Kiểm tra, đánh giá

1.5.1. Đổi mới kiếm tra đánh giá kết quá học tập học sinh

Kiếm tra được hiểu là quá trình xem xét tình hình thực tế để đánh

giá, nhận xét. Việc kiểm tra sẽ cũng cấp những dữ kiện, những thông

tin cần thiết làm cơ sở cho việc đánh giá học sinh.

1.5.2. Xây dựng bộ công cụ kiểm tra – đánh giá học sinh.

1.6. Quy trình thiết kế tiến trình dạy học chương “Cảm ứng điện

từ” Vật lí 11 cơ bản

1.6.1.Đề xuất một số biện pháp tổ chức dạy học theo hướng phát

huy tính tích cực, tự lực của học sinh

1.6.2. Tiến trình dạy học một số bài học thuộc phần Cảm ứng

điện từ Vật lý 11 theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực cho học

sinh

Thiết kế tiến trình dạy học một bài học là một bước cực kỳ quan

trọng trong quá trình dạy học. Nó phải thể hiện được nội dung, cách

thức tổ chức, cách thức kiểm tra – đánh giá, định hướng hành động của

học sinh.

- Tiến trình dạy học một bài học bao gồm các bước sau:

+ Bước 1: Phân tích nội dung, xác định mục tiêu.

+ Bước 2: Lựa chọn các phương pháp, hình thức và phương tiện

dạy học.

+ Bước 3: Thiết kế tiến trình dạy học.

12

1.7. Điều tra thực trạng dạy học phát huy tính tích cực, tự lực của

học sinh môn Vật lý ở trường THPT

1.7.1. Mục đích điều tra

1.7.2. Đối tượng điều tra

1.7.3. Phương pháp và nội dung điều tra

1.7.4. Kết quả kiểm tra

Kết luận chương 1

Trong chương này chúng tôi đã trình bày cơ sở lí luận của việc tổ

chức dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực cho học sinh.

Không chỉ thay đổi về phương pháp, hình thức dạy học mà cách kiểm

tra đánh giá, cách định hướng cho học sinh cũng phải thay đổi với sự

trợ giúp từ các phương tiện dạy học làm sao để phát huy được tính tích

cực, tự lực cho học sinh. Không đặt nặng về mặt kiểm tra kiến thức mà

quan tâm đến sự hình thành các kỹ năng, năng lực cho học sinh.

Việc lựa chọn các PPDH tích cực và phối hợp trong quá trình tổ

chức dạy học là vô cùng cần thiết, vận dụng nhằm tích cực hóa hoạt

động nhận thức cho học sinh. Qua việc tìm hiểu cơ sở lí luận mỗi

phương pháp và hình thức dạy học đều có ưu, nhược điểm riêng nên

để đạt được mục tiêu dạy học. Giáo viên phải biết sử dụng, phối hợp

các phương pháp và hình thức dạy học một cách hợp lí, sáng tạo sao

cho đem lại hiệu quả cao nhất.

Tất cả các cơ sở lí luận trên sẽ được chúng tôi vận dụng để đề xuất

quy trình tổ chức hoạt động dạy học đồng thời áp dụng vào việc thiết

kế tiến trình dạy học và nội dung giáo án chương “Cảm ứng điện từ”

Vật lí 11 ban cơ bản nhằm phát huy tính tích cực, tự lực của học sinh.

13

CHƯƠNG 2. THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌCCHƯƠNG

“CẢM ỨNG ĐIỆN TỪ” LỚP 11 THEO HƯỚNG PHÁT HUY

TÍNH TÍCH CỰC VÀ TỰ LỰC CỦA HỌC SINH

2.1. Phân tích nội dung kiến thức chương “Cảm ứng điện từ” _

Vật lí 11

2.1.1. Đặc điểm cấu trúc chương “Cảm ứng điện từ”

2.1.2. Cấu trúc logic chương “Cảm ứng điện từ”

2.1.3. Sơ đồ cấu trúc chương “Cảm ứng điện từ”