Tổ chức dạy học chủ đề tích hợp “nước và sự sống” theo hướng phát triển năng lực của học sinh trung học cơ sở

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM



PHAN QUANG MẠNH

Chuyên ngành: Lý luận và PPDH Bộ môn Vật lý

Mã số: 60 14 01 11

TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ

KHOA HỌC GIÁO DỤC

Đà Nẵng – Năm 2018

Công trình được hoàn thành tại

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

Người hướng dẫn khoa học: TS Lê Thanh Huy

Phản biện 1:

PGS.TS Lê Văn Giáo

Phản biện 2:

PGS.TS Phạm Xuân Quế

Luận văn sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm Luận văn tốt nghiệp

thạc sĩ Khoa học giáo dục họp tại Trường Đại học Sư phạm vào

ngày 6 tháng 1 năm 2018

Có thể tìm hiểu luận văn tại:

Thư viện Trường Đại học Sư phạm – ĐHĐN

Khoa Vật lý, Trường Đại học Sư phạm – ĐHĐN

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Việt Nam ngày nay đã hội nhập với nhiều tổ chức kinh tế thế

giới như WTO, ASEAN, APEC tạo rất nhiều thuận lợi về phát triển

kinh tế quốc gia, thế nhưng bên cạnh đó cũng đòi hỏi nhiều thách

thức.

Theo nội dung và phương pháp giáo dục của luật giáo dục năm 2005

có quy định “Nội dung giáo dục phải bảo đảm tính cơ bản, toàn diện,

thiết thực, hiện đại và có hệ thống…”, “Phương pháp giáo dục phải

phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, tư duy sáng tạo của người

học; bồi dưỡng cho người học năng lực tự học, khả năng thực hành,

lòng say mê học tập và ý chí vươn lên”. Một trong những quan niệm

giáo dục “nhằm hình thành ở học sinh năng lực giải quyết hiệu quả

các tình huống thực tiễn dựa trên sự huy động nội dung kiến thức, kĩ

năng thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau” đó là quan niệm dạy học tích

hợp.Từ những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài: Tổ chức dạy học

chủ đề tích hợp “Nước và sự sống” theo hướng phát triển năng lực

của học sinh Trung học cơ sở.

2. Mục tiêu nghiên cứu

Đề xuất được quy trình tổ chức dạy học tích hợp theo hướng phát

triển năng lực thu thập, trao đổi thông tin và vận dụng được vào dạy

học chủ đề tích hợp “Nước và sự sống” ở bậc THCS.

3. Nhiệm vụ nghiên cứu

Hệ thống được cơ sở lý luận của việc dạy học tích hợp ở cấp THCS.

Nghiên cứu thực trạng hiểu biết của giáo viên về tổ chức dạy học

tích hợp ở cấp trung học.

Xây dựng được chủ đề tích hợp “Nước và sự sống” và tổ chức dạy

học theo đúng lý luận đã đề xuất.

2

Tiến hành thực nghiệm sư phạm và đánh giá được tính phù hợp về

nội dung, phương pháp tổ chức, quy trình dạy học; đánh giá được

hiệu quả của quá trình dạy học thông qua các sản phẩm, bài kiểm tra

kết quả học tập của học sinh.

4. Giả thuyết khoa học

Nếu thiết kế được quy trình tổ chức dạy học theo hướng phát triển

năng lực học sinh và vận dụng một cách khoa học vào dạy học chủ

đề “Nước và sự sống” thì sẽ hình thành được năng lực thu thập, trao

đổi thông tin góp phần nâng cao kết quả học tập của học sinh THCS.

5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.

Đối tượng: hoạt động tổ chức dạy học tích hợp nhằm phát triển năng

lực thu thập, trao đổi thông tin và năng lực khẳng định bản thân của

học sinh ở THCS.

Phạm vi: Tổ chức dạy học tích hợp chủ đề “Nước và sự sống” cho

học sinh ở trường THCS Tây Sơn, TP Đà Nẵng.

6. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

Nhiều nước trên thế giới đã nghiên cứu và áp dụng dạy học theo

quan điểm tích hợp ở những mức độ nhất định. Nhiều tài liệu được

dịch ra để nghiên cứu như:Kathryn Paige, Susan M.Drake, Svetlana

Nikitina. Ở Việt Nam cũng có nhiều đề tài nghiên cứu về vấn đề này

như: Đỗ Hương Trà, Nguyễn Văn Biên, Phạm Đức Quang, Nguyễn

Thế Sơn,...các nghiên cứu trên đã đưa ra được khái niệm, các mức độ

tích hợp, mục đích của một số kiểu tổ chức dạy học tích hợp cũng

như một số ví dụ về các chủ đề dạy học tích hợp thế những chủ yếu

dành cho bậc Tiểu học hoặc chỉ dưới dạng lồng ghép, liên hệ ở bậc

THCS. Vì vậy cần có nghiên cứu về tổ chức dạy học tích ở bậc

THCS theo hướng hòa trộn (liên môn và xuyên môn) nhằm khắc

phục những hạn chế trong dạy học tích hợp ở nước ta hiện nay.

3

7. Phương pháp nghiên cứu

Phương pháp tham vấn chuyên gia, phương pháp nghiên cứu lí

thuyết, phương pháp quan sát, phương pháp điều tra, phương pháp

thực nghiệm.

8. Đóng góp mới của đề tài

Đề xuất được quy trình tổ chức dạy học tích hợp KHTN ở THCS có

tính khả thi cao và được nhân rộng cho các trường THCS trên địa

bàn Đà Nẵng.

Xây dựng và tổ chức dạy học chủ đề tích hợp “nước và sự sống”

9. Cấu trúc luận văn

Ngoài phần mở đầu, kết luận chung và tài liệu tham khảo, phần nội

dung chính của luận văn gồm ba chương:

Chương 1: Cơ sở lí luận về dạy học tích hợp phát triển năng lực

Chương 2: Tổ chức dạy học chủ đề “Nước và sự sống”

Chương 3: Thực nghiệm sư phạm

CHƯƠNG I. CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ DẠY HỌC TÍCH HỢP

PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC

1.1. Khái niệm về năng lực

Năng lực được hiểu theo nhiều cách khác nhau, mỗi cách

hiểu lại có một số thuật ngữ tương ứng. Từ những khái niệm năng

lực, theo chúng tôi năng lực dưới góc độ dạy học là khả năng làm

chủ các kiến thức, kĩ năng, thái độ vận dụng chúng trong quá trình

học tập nhằm giải quyết một vấn đề, một nhiệm vụ để có thể đạt

được kết quả tốt nhất.

1.2. Biểu hiện năng lực của học sinh trong quá trình dạy học

Năng lực không chỉ là kiến thức, kĩ năng, thái độ mà là sự

kết hợp giữa ba yếu tố này. Tức là học sinh đã có kiến thực, sự hiểu

4

biết về một vấn đề đặt ra, học sinh có khả năng vận dụng kiến thức

đã biết để giải quyết vấn đề này và học sinh muốn sử dụng kiến thức

để giải quyết vấn đề. Năng lực không phải bẩm sinh mà có, nó xuất

hiện trong quá trình giải quyết một nhiệm vụ học tập được đưa ra.

Thế nhưng để năng lực này được phát triển toàn diện, đầy đủ thì nó

phải được sử dụng nhiều lần trong các nhiệm vụ học tập khác nhau.

1.3. Các năng lực của học sinh

1.3.1. Năng lực chung

Năng lực chung là năng lực cơ bản thiết yếu mà bất kì một

người nào cũng cần có để sống, học tập và làm việc.

1.3.2. Năng lực chuyên biệt trong dạy học Vật lí

Năng lực chuyên biệt là năng lực mà môn học đó có ưu thế

hình thành và phát triển. Dựa vào năng lực chung và năng lực

chuyên biệt, người ta chia năng lực trong quá trình dạy học Vật lí

làm 4 nhóm năng lực thành phần: Nhóm NLTP liên quan đến sử

dụng kiến thức Vật lí, nhóm NLTP liên quan đến phương pháp (tập

trung vào năng lực thực nghiệm và năng lực mô hình hóa), nhóm

NLTP trao đổi thông tin, nhóm NLTP liên quan đến cá nhân.

1.3.3. Hình thành năng lực theo mục tiêu giáo dục của UNESCO

Học tập là một nhu cầu cần thiết, không thể thiếu của con

người hằng ngàn năm nay. Trải qua thời gian dài, mục đích của việc

học đã có nhiều thay đổi. Trong thời đại ngày nay, UNESCO đã đề

xuất 4 mục đích của việc học đó là: Học để biết, học để làm, học để

chung sống, học để khẳng định chính mình. Dựa vào 4 nhóm năng

lực ở trên và 4 trụ cột giáo dục của UNESCO, tác giả đề xuất hệ

thống năng lực của HS trong quá trình dạy học tích hợp gồm 4 nhóm

năng lực là: Năng lực vận dụng kiến thức, năng lực thực nghiệm,

5

năng lực thu thập, và trao đổi thông tin, năng lực khẳng định bản

thân.

1.3.4. Một số phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực HS

áp dụng vào dạy học chủ đề tích hợp

Các phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực đó là:

dạy học hợp đồng, dạy học theo trạm, WebQuest – Khám phá trên

mạng. Từ việc tìm hiểu các phương pháp dạy học tích cực, tác giả

thấy rằng đối với mỗi phương pháp dạy học đã nêu ra lại chủ yếu

phát triển một nhóm năng lực trong 4 nhóm năng lực đã nêu ở trên,

cụ thể như sau:

Bảng 1.3. Đặc điểm của một số phương pháp dạy học tích cực

Phương pháp

dạy học

Phát triển chủ yếu

năng lực

Điều kiện áp dụng phương

pháp

Dạy học hợp

đồng

Nhóm năng lực trao

đổi thông tin

Giao nhiệm vụ cho học sinh

thực hiện ngoài giờ lên lớp

Dạy học theo

trạm

Nhóm năng lực vận

dụng kiến thức

Dạy học tại lớp với bài học

có nhiều nội dung độc lập

WebQuest –

Khám phá trên

mạng

Nhóm năng lực trao

đổi thông tin

Giao nhiệm vụ cho học sinh

thực hiện ngoài giờ lên lớp

1.4. Khái niệm tích hợp và dạy học tích hợp

1.4.1. Khái niệm tích hợp

1.4.2. Dạy học tích hợp

Trong khuôn khổ của luận văn, ta có thể hiểu “dạy học tích

hợp là một quan niệm dạy học nhằm hình thành ở học sinh những

năng lực giải quyết hiệu quả các tình huống thực tiễn dựa trên việc

huy động nội dung kiến thức kĩ năng thuộc nhiều lĩnh vực khác

nhau”.

6

1.4.3. Vai trò của dạy học tích hợp

Dạy học tích hợp được đề cập đến bởi bốn lí do chính sau:

Điều kiện thuận lợi để hình thành và phát triển năng lực học sinh,

quá trình học tập gần gũi với cuộc sống nhờ đó tận dụng được vốn

kinh nghiệm của học sinh, ghép được các kiến thức, kỹ năng có liên

quan hoặc gần nhau giữa các môn học, tinh giảm kiến thức, tránh sự

lặp lại nội dung giữa các môn học góp phần giảm tải cho học sinh.

1.4.4. Các mức độ tích hợp trong dạy học tích hợp

Dạy học tích hợp có thể phân làm hai cấp độ là tích hợp cấp

độ thấp và cấp độ cao. Để việc phân chia mức độ tích hợp được rõ

ràng hơn từ hai mức độ trên chúng ta có thể phân làm 3 mức độ cụ

thể: lồng ghép/liên hệ, vận dụng kiến thức liên môn, hòa trộn.

1.5. Quy trình tổ chức dạy học tích hợp theo chủ đề

Sau khi nghiên cứu một số quy trình tổ chức dạy học, tác giả

đề xuất quy trình tổ chức dạy học tích hợp như sau:

7

Hình 1.6. Quy trình tổ chức dạy học tích hợp

Quy trình dạy học tích hợp trên được mô tả như sau:

Bước 1: Chuẩn bị dạy học

Bước này bao gồm 2 bước nhỏ

• Trước khi dạy học:

8

GV trước khi dạy học cần tìm hiểu các vấn đề thực tế và lựa chọn

các vấn đề để đưa vào chủ đề tích hợp, tiếp tục biên soạn nội dung và

KHDH chủ đề.

GV sắp xếp các vấn đề theo trình tự hợp lí trong chủ đề, lựa chọn

phương pháp dạy học phù hợp với từng vấn đề, trong đó chú trọng

vào các phương pháp dạy học nhằm phát triển cho HS năng lực thu

thập, trao đổi thông tin và năng lực khẳng định bản thân.

• Trước khi đến lớp

Đây là bước chuẩn bị của HS trước khi lên lớp học. GV chuẩn bị cho

HS tìm hiểu bài trước ở nhà bằng cách giao một số nhiệm vụ cho HS

hoặc nhóm HS. Để HS chuẩn bị bài mới tốt cũng như có thể hoàn

thành các bài tập về nhà để củng cố kiến thức đã học GV cần: Cung

cấp cho HS kế hoạch dạy học, GV giới thiệu chung về chủ đề và các

vấn đề liên quan sẽ được dạy trong chủ đề, giới thiệu chung cho HS

mức độ, tầm quan trong của chủ đề trong cuộc sống để thu hút sự

hiếu kì của HS, từ đó kích thích sự hứng thú và mang đến hiệu quả

trong quá trình học tập chủ đề. Cung cấp cho HS tài liệu liên quan

đến chủ đề học và các tiêu chí GV dùng đánh giá HS, HS đánh giá

lẫn nhau để trong quá trình học, HS có thể quan sát biểu hiện của các

bạn trong nhóm, từ đó chấm điểm chính xác cho các bạn về khả năng

hợp tác nhóm cũng như mức độ phát triển của NL thu thập và trao

đổi thông tin. Hướng dẫn cho HS các công việc cần làm trước khi

đến lớp, chính là hướng dẫn cách học ở nhà cho HS. GV giao cho

HS/ nhóm HS nhiệm vụ nào cần thực hiện trước khi học một vấn đề.

GV cho HS thời gian để hoàn thành nhiệm vụ được giao và nộp bài

cho GV, thường thời gian nộp bài là trước khi học nội dung mới trên

lớp khoảng 2 ngày để GV có thời gian xem qua bài cua từng cá

9

nhân/nhóm HS, khi bắt đầu buổi học mới trên lớp bước đầu tiên để

vào bài mới đó là GV nhận xét về kết quả bài làm mà HS đã nộp

Sau khi GV thực hiện những bước trên, HS cần nghiên cứu

kế hoạch dạy học và tài liệu GV đã cung cấp từ đó đưa ra những thắc

mắc về các nội dung, nhiệm vụ mà bản thân khi đọc không hiểu được

để GV giải thích, tiếp tục đề xuất thêm các tiêu chí đánh giá. Khi nào

HS đưa ra thắc mắc thì GV sẽ giải đáp cho HS, HS có thể liên lạc với

GV qua zalo, facebook hoặc gọi điện trực tiếp để giải đáp các thắc

mắc của bản thân. Khi đã thực sự hiểu đã hiểu rõ các nội dung trong

các vấn đề và các nhiệm vụ được giao thì HS sẽ dựa vào tài liệu để

giải quyết các nhiệm vụ.

Bước 2: Tổ chức dạy học và đánh giá

• Trên lớp học

Đầu tiên GV sẽ đánh giá về kết quả của nhiệm vụ mà HS đã nộp cho

GV trước khi đến với nội dung học được tổ chức trên lớp. Sau khi

đánh giá sản phẩm hoặc kết quả thực hiện nhiệm vụ đã giao trước đó

cho HS, GV dành ra khoảng 5 phút để HS trao đổi với nhau về kết

quả mà GV nhận xét, HS có thể nêu lên thắc mắc của bản thân về kết

quả này và có được sự trả lời hợp lí từ GV, HS rút ra cho mình kiến

thức đã được hoàn thiện.

Sau đó GV sẽ triển khai thực hiện vấn đề tiếp theo được tổ chức trên

lớp. HS tiếp tục nghiên cứu tài liệu và giải quyết vấn đề được đưa ra,

trong quá trình giải quyết vấn đề, các em có thể tìm kiếm thêm thông

tin bên ngoài dựa vào máy tính hoặc điện thoại thông minh có nối

mạng. Sau khi đã giải quyết được vấn đề GV đưa ra cho cá

nhân/nhóm, các em tiến hành báo cáo kết quả, GV sẽ nhận xét kết

quả này và chuẩn hóa kiến thức cho HS. Sau khi tiếp nhận kiến thức

10

mới HS sẽ đến với nhiệm vụ tiếp theo được GV đưa ra hoặc sử dụng

kiến thức để làm các nhiệm vụ cũng cố được GV giao về nhà

• Sau khi đến lớp (Về nhà)

Khi về nhà, HS sẽ hoàn thành các nhiệm vụ để cũng cố nội dung học

trên lớp, nhiệm vụ cũng cố có thể là giait một bài tập, quan sát một

hiện tượng và ghi lại quá trình xảy ra hiện tương, quan sát một video

thí nghiệm và giải thích,… HS có thể trao đổi khó khăn với GV

thông qua các phương tiện liên lạc như zalo, facebook, điện thoại,…

sau khi hoàn thành bài tập củng cố, HS có thể nộp cho GV qua mạng

hay nộp cho ban cán sự lớp, GV sẽ đến lớp và thu bài theo thời hạn

đã quy định. Sau khi hoàn thành bài tập cũng cố, HS tiếp tục nghiên

cứu nhiệm vụ mới đã được GV giao về hoặc nghiên cứu vấn đề học

tập được đưa ra trong KHDH và được trình bày trong tài liệu mà GV

đã gửi. Lúc này HS trở lại với bước 2 chuẩn bị trước khi đến lớp.

Bước 3: Rút kinh nghiệm, chỉnh sửa, hoàn thiện, cải tiến

GV thu thập phản hồi của HS sau khi học xong vấn đề hoặc chủ để,

từ đó xác định được mức độ phù hợp của lứa tuổi HS so với nội dung

học, mức độ phù hợp của phương pháp học so với vấn đề đưa ra,

ngoài ra GV cần cập nhật liên tục kiến thức để nội dung của các vấn

đề không lạc hậu với kiến thức thực tiễn. Sau đó, GV hoàn thiện nội

dung của chủ đề, các tiêu chí đánh giá để có thể tiếp tục sử dụng dạy

học ở các vấn đề sau hoặc các khóa HS sau.

1.6. Đánh giá quy trình tổ chức dạy học tích hợp

Để đánh giá quy trình tổ chức dạy học tích hợp chính là đánh

giá mức độ hình thành và phát triển các năng lực của người học.

Việc đánh giá HS trong quá trình dạy học tích hợp phải tùy theo mục

tiêu ban đầu GV đưa ra và với mỗi mục tiêu để đánh giá cần có sản

phẩm cụ thể. Có thể khái quát mối quan hệ giữa mục tiêu dạy học và

11

đánh giá trong dạy học theo hướng phát triển năng lực bằng sơ đồ

sau:

Hình 1.7. Mối quan hệ giữa mục tiêu dạy học và đánh giá trong dạy

học tích hợp theo hướng phát triển năng lực học sinh

1.7. Thực trạng hiểu biết và mức độ sẵn sàng dạy học tích hợp

của giáo viên phổ thông trên địa bàn TP Đà Nẵng

Qua quá trình nghiên cứu, chúng tôi thấy rằng việc áp dụng

dạy học theo chủ đề tích hợp được GV các trường phổ thông trên địa

bàn thành phố Đà Nẵng khá quan tâm. Thế nhưng mức độ sẵn sàng

cho DHTH theo chủ đề còn khá hạn chế.

1.8. Kết luận chương 1

Từ những nghiên cứu ở trên cho thấy, quá trình giáo dục

ngày nay không chỉ là GV cung cấp kiến thức cho HS mà chú trọng

vào việc HS sẽ hình thành và phát triển được năng lực gì sau mỗi bài

học. Việc hình thành và phát triển năng lực không chỉ giúp HS học

tốt được nhiều môn học khác nhau mà sẽ giúp HS có được hướng

giải quyết được các tình huống bất ngờ, các tình huống chưa từng

gặp và giải quyết các tình huống đó một cách có hiệu quả, đem lại

12

kết quả tốt nhất. Vì vậy việc dạy học định hướng phát triển năng lực

cho HS là vô cùng quan trọng và cần thiết.

Để phát triển được năng lực cho HS thì quan điểm dạy học

tích hợp là một trong những quan điểm mang lại kết quả tốt nhất hiện

nay và đã được nhiều nước trên thế giới áp dụng. Đó cũng là định

hướng giáo dục cho Việt Nam trong những năm tới, vì vậy việc trang

bị cho chúng ta các bước xây dựng và quan trọng hơn đó là cách thức

tổ chức dạy học một chủ đề tích hợp là vô cùng cần thiết

Trong quá trình nghiên cứu chúng tôi đề xuất quy trình dạy

học chủ đề tích hợp bao gồm 03 bước chính: Chuẩn bị dạy học; tổ

chức dạy học và đánh giá; rút kinh nghiệm, chỉnh sửa, hoàn thiện và

cải tiến. Trong 3 bước chính đó sẽ chia làm 5 bước nhỏ như trình bày

ở trên.

Để đánh giá xem các hoạt động mà GV xây dựng cho HS

trong mỗi chủ đề có phù hợp với mục tiêu của bài học đưa ra hay

không, ta dựa vào 4 nhóm năng lực do người viết đề xuất và bảng

đánh giá năng lực đã đưa ra ở trên với các mức điểm khác nhau để

đánh giá xem cá nhân người học có phát triển các năng lực đã đề ra

hay không, đặc biệt là hai nhóm năng lực thu thập và trao đổi thông

tin; năng lực cá nhân. Với mỗi nhiệm vụ nhóm, GV cho học sinh

trong nhóm đánh giá lẫn nhau, điểm của mỗi bài là điểm trung bình

cộng của các thành viên trong nhóm đánh giá cộng với điểm của giáo

viên chấm.

CHƯƠNG 2. TỔ CHỨC DẠY HỌC CHỦ ĐỀ “NƯỚC VÀ SỰ

SỐNG” THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CỦA HỌC

SINH THCS

2.1 Lí do lựa chọn chủ đề “Nước và sự sống”