Tình hình ruộng đất và Kinh tế nông nghiệp huyện Ba Bể nửa đầu thế kỷ XIX

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN ĐỨC THẮNG

TÌNH HÌNH RUỘNG ĐẤT

VÀ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP HUYỆN BA BỂ

NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

THÁI NGUYÊN - 2009

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN ĐỨC THẮNG

TÌNH HÌNH RUỘNG ĐẤT

VÀ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP HUYỆN BA BỂ

NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX

Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam

Mã số: 60.22.54

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. ĐÀM THỊ UYÊN

THÁI NGUYÊN - 2009

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Giáo sư Trần Văn Giàu từng viết: “Trải qua mấy ngàn năm, nước ta vẫn

là một xứ nông nghiệp và lấy xã thôn làm đơn vị cơ sở. Tới đầu thế kỷ XIX,

cương vực nước ta mới ổn định và thống nhất về mặt hành chính suốt từ ải

Nam Quan tới mũi Cà Mau, gồm khoảng 18.000 làng với các tên gọi khác

nhau như xã, thôn, phường, giáp, điếm, ấp, lân, trang, trại, man, sách ... Làng

nước gắn bó xương thịt với nhau, vì nước là thân thể, còn làng là chi thể. Cả

làng và nước đều sống chủ yếu bằng nghề trồng lúa nước.

Cho nên, hai vấn đề nông nghiệp và xã thôn là vô cùng quan trọng đối

với sự tồn vong và lớn mạnh của dân tộc ta...” [8, tr.5]

Chính vì lẽ đó việc quản lý nông nghiệp và ruộng đất là một trong

những công việc trọng tâm của các vương triều phong kiến Việt Nam nói

chung và triều Nguyễn nói riêng. “Nhà nước Quân chủ chuyên chế trung

ương tập quyền có nắm chắc được ruộng đất mới có cơ sở để thu tô thuế-mà

trong các xã hội tiền tư bản đều sống bằng nguồn thu từ tô thuế của dân. Với

một đất nước nông nghiệp như Việt Nam vấn đề quản lý ruộng đất đặc biệt

quan trọng. Việc quản lý chặt chẽ và có hiệu quả ruộng đất nhà nước có thể

chi phối được mọi mặt của xã hội, trong đó trước hết là chi phối người nông

dân. Đồng thời trên cơ sở làm tốt công việc này quyền sở hữu tối cao của nhà

nước đối với ruộng đất trong cả nước mới được xác lập một cách vững chắc” [31]

Chúng ta đi vào nghiên cứu chế độ sở hữu ruộng đất của các triều đại

là đi vào vấn đề cơ bản, then chốt để giải mã lịch sử xã hội Việt Nam

phong kiến.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

Nhà nước phong kiến lấy nông nghiệp làm gốc, là cơ sở của nền kinh tế

đất nước. Chính vì vậy, tình hình ruộng đất và nông nghiệp có ý nghĩa vô

cùng quan trọng, qua việc nghiên cứu tình hình ruộng đất và nông nghiệp

giúp chúng ta hiểu biết về chính sách về ruộng đất, thực trạng nông nghiệp

từng địa phương. Từ thực tiễn đó cho chúng ta những hiểu biết cơ bản, toàn

diện về những vấn đề xã hội, chính trị của từng địa phương. Đồng thời giúp

lý giải thêm những vấn đề liên quan đến sản xuất, tập quán sản xuất, sinh hoạt

văn hoá, các mối quan hệ xã hội cũng như sự phân hoá giai cấp trong làng xã.

Từ những kinh nghiệm được đúc kết trong quá trình nghiên cứu tình

hình ruộng đất và nông nghiệp không chỉ có tác dụng tìm hiểu địa phương đó

trong một khoảng thời gian nhất định là nửa đầu thế kỷ XIX, mà còn có ý

nghĩa trong cuộc sống hiện đại. Chúng ta có thể học tập từ cha, ông ta trên

nhiều lĩnh vực như: quản lý ruộng đất, kinh nghiệm canh tác, cải tạo tự nhiên,

tìm hiểu về dòng họ mình thời xưa, kết cấu làng bản trong lịch sử…

Xuất phát từ quan điểm nghiên cứu, tìm hiểu tình hình nông nghiệp và

chế độ quản lý ruộng đất triều Nguyễn - một trong những vấn đề cơ bản của

lịch sử phong kiến Việt Nam, từ đó tìm hiểu tình hình ruộng đất, nông nghiệp

của huyện Ba Bể qua một thời kỳ lịch sử cụ thể là nửa đầu thế kỷ XIX. Việc

nghiên cứu này cũng có thể góp phần thực hiện chính sách của Đảng, nhà

nước trong việc đầu tư phát triển kinh tế, xã hội các tỉnh trung du miền núi

phía Bắc nói chung và Bắc Kạn nói riêng. Chúng tôi lựa chọn đề tài “Tình

hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện Ba Bể (tỉnh Bắc Kạn) nửa

đầu thế kỷ XIX ” làm đề tài tốt nghiệp.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp từ lâu đã được các sử gia

phong kiến nhà Nguyễn chú ý. Có thể ra các tác phẩm tiêu biểu có đề cập đến

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

vấn đề nông nghiệp và ruộng đất như: Lịch triều hiến chương loại chí, Đại

Nam nhất thống chí, Đồng Khánh dư địa chí...

Từ sau năm 1945 trở lại đây đã có nhiều công trình nghiên cứu sâu rộng

về tình hình ruộng đất và nông nghiệp Việt Nam trong lịch sử như: Chế độ

ruộng đất ở Việt Nam từ thế kỷ XI-XVIII của Trương Hữu Quýnh, Tìm hiểu

chế độ ruộng đất Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX của Vũ Huy Phúc, Tình hình

ruộng đất nông nghiệp và đời sống nông dân dưới triều Nguyễn của Trương

Hữu Quýnh - Đỗ Bang (chủ biên), Địa Bạ Hà Đông của Phan Huy Lê và

P.Brocheux, Địa bạ cổ Hà Nội của Phan Huy Lê, Nghiên cứu địa bạ triều

Nguyễn của Nguyễn Đình Đầu...

Các tác giả đã đi sâu nghiên cứu về tình hình nông nghiệp và ruộng đất

Việt Nam, dựa trên nguồn sử liệu chính thống và những nguồn tư liệu địa

phương như văn bia, gia phả, hương ước…Trên cơ sở đó thu được thành quả

to lớn, hệ thống hoá chính sách ruộng đất của nhà Nguyễn và tác động của nó

đối với kết cấu xã hội…

Những thành quả trên là cơ sở tham khảo quan trong giúp chúng tôi

trong quá trình nghiên cứu thực hiện đề tài.

Trong phạm vi địa phương đã có một số công trình nghiên cứu được

xuất bản thành sách,có đề cập tới vấn đề đang được nghiên cứu như: Bản sắc

và truyền thống văn hoá các dân tộc tỉnh Bắc Kạn, Lịch sử Đảng bộ huyện Ba

Bể (tập 1,2,3), Lịch sử kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mĩ…

Đây là những tác phẩm nghiên cứu trực tiếp về huyện Ba Bể, là nguồn tư liệu

để nghiên cứu kết hợp làm nổi bật vấn đề.

Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi thừa hưởng rất ít các kết quả

nghiên cứu của những người đi trước. Đặc biệt, một công trình nghiên cứu có

đối tượng là địa bạ huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn đến nay chưa được thực hiện.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

Mặc dù vậy, một số luận văn Thạc sĩ hay khoá luận tốt nghiệp của sinh

viên về tình hình ruộng đất và nông nghiệp từng địa phương gần đây đã được

thực hiện như: Khoá luận tốt nghiệp Tình hình ruộng đất và kinh tế nông

nghiệp huyện Phú Lương (Thái Nguyên), nửa đầu thế kỷ XIX của Nguyễn Thị

Mai Anh,Tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện Đồng Hỷ (Thái

Nguyên) nửa đầu thế kỷ XIX của Mai Thị Hồng Vinh, Luận văn Thạc sĩ

Huyện Ngân Sơn tỉnh Bắc Kạn thế kỷ XIX của Nông Quốc Huy, Huyện Phú

Bình tỉnh Thái Nguyên qua tư liệu địa bạ triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX

của Lê Thị Thu Hương…

Chúng tôi xem các thành quả nghiên cứu của những người đi trước là

những ý kiến gợi mở, những kinh nghiệm quý báu để thực hiện đề tài nghiên

cứu địa bạ của mình, nhằm mục đích tìm hiểu các vấn đề trên. Đặc biệt

những địa phương có đặc thù gần gũi về mặt địa lý đối với địa bàn huyện Ba

Bể sẽ là đối tượng để chúng tôi so sánh và đối chiếu.

Như vậy, cho đến nay, chưa có một tác phẩm là kết quả của một công

trình nghiên cứu toàn diện về nông nghiệp và địa bạ vùng trung du và miền

núi phía Bắc được xuất bản. Chính vì vậy, vẫn còn nhiều vấn đề về chế độ sở

hữu ruộng đất, thành phần dân tộc, tình hình ruộng đất nông nghiệp ... của

vùng này còn trống vắng cần được nghiên cứu.

3. Mục đích, đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu

- Mục đích nghiên cứu: thực hiện đề tài “Tình hình ruộng đất và kinh

tế nông nghiệp huyện Ba Bể(tỉnh Bắc Kạn) nửa đầu thế kỷ XIX ”, trên cơ

sở nguồn tư liệu khai thác được, chúng tôi mong muốn góp phần phản ánh

một cách khách quan, khoa học về ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện Ba

Bể, tỉnh Bắc Kạn vào thời điểm giữa thế kỷ XIX. Từ đó, đề tài tiến hành phân

tích và đưa ra một số nhận xét về tình hình ruộng đất và cơ cấu kinh tế - xã

hội của địa phương.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

- Đối tượng nghiên cứu: tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp

huyện Ba Bể nửa đầu thế kỷ XIX.

- Giới hạn nghiên cứu: Tập trung nghiên cứu tình hình ruộng đất và

kinh tế nông nghiệp huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn nửa đầu thế kỷ XIX. Đây là

giai đoạn lịch sử Việt Nam có nhiều biến động về kinh tế, chính trị, xã hội.

Điều đó đã tác động mạnh mẽ đến quá trình phát triển của huyện Ba Bể, khi

đó còn nằm trong tỉnh Thái Nguyên.

4. Nguồn tƣ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu

- Nguồn tư liệu thành văn: bao gồm những tài liệu chính sử của quốc sử

quán triều Nguyễn như Lịch triều hiến chương loại chí, Việt sử thông giám

cương mục, Đại Nam nhất thống chí, Đại Nam thực lục, Đồng Khánh dư

địa chí ...

Đặc biệt những tài liệu có liên quan đến đề tài nghiên cứu như: Chế độ

ruộng đất ở Việt Nam từ thế kỷ XI-XVIII của Trương Hữu Quýnh, Tìm hiểu

chế độ ruộng đất Việt Nam của Vũ Huy Phúc, Địa Bạ Hà Đông của Phan Huy

Lê và P.Brocheux, Nghiên cứu địa bạ triều Nguyễn của Nguyễn Đình Đầu ...

- Nguồn tư liệu địa phương: Lịch sử Đảng bộ tỉnh Bắc Kạn, Địa lý tỉnh

Bắc Kạn...

- Nguồn tư liệu thực địa, điền dã: các tài liệu truyền miệng, truyện kể,

truyền thuyết, ca dao, tục ngữ địa phương...

- Nguồn tư liệu địa bạ: bao gồm 21 đơn vị địa bạ có niên đại Minh

Mệnh 21 (1840) và một đơn vị địa bạ có niên hiệu Gia Long 4 (1805) đang

được lưu giữ tai Trung tâm lưu tr÷ quốc gia I, Hà Nội với các ký hiệu từ 8195

đến 8257. Hầu hết các thôn, xóm đều có địa bạ, đây là cơ sở để chúng tôi

phục dựng lại tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiêp của huyện Ba Bể

nửa đầu thế kỷ XIX.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6

Trên cơ sở thực tế là nguồn tư liệu gốc địa bạ triều Nguyễn, chúng tôi

đặc biệt chú ý khâu giám định, biên dịch tư liệu chữ Hán. Trên cơ sở khảo sát

tư liệu gốc kết hợp với phân tích, định lượng để bóc tách và xử lý tư liệu

trong nguồn tư liệu địa bạ vốn đề cập đến nhiều vấn đề, nhằm tìm hiểu chính

xác tình hình sở hữu ruộng đất và kinh tế nông nghiệp của huyện Ba Bể, đồng

thời xử lý số liệu, so sánh, đối chiếu với các nguồn tư liệu khác có liên quan.

Kết hợp khai thác nguồn tư liệu thành văn, đồng thời chúng tôi sử dụng

phương pháp hồi cố và điền dã làm trọng tâm. Sử dụng phương pháp lịch sử

và phương pháp lôgíc, phương pháp thống kê, đối sánh,phương pháp phân

tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp phân loại, phương pháp phê phán

tư liệu nhằm mục đích làm rõ vấn đề nghiên cứu.

5. Đóng góp của luận văn

Đề tài này được thực hiện nhằm đạt được những thành quả cụ thể:

Từ góc độ địa lý lịch sử phân tích một cách khái quát về vị trí địa lý

huyện Ba Bể.

Thống kê chi tiết địa bạ huyện Ba Bể tới từng chủ sở hữu.

Trên cơ sở các kết quả thống kê diện tích, chúng tôi tiến hành phân tích

và đối chứng so sánh, rút ra những kết luận về ảnh hưởng của những thập kỷ

chiến tranh, loạn lạc tới tình hình ruộng đất và nông nghiệp, đặc điểm chế độ

sở hữu ruộng đất của huyện Ba Bể. Trên cơ sơ phân tích địa bạ, luận văn tìm

hiểu phong tục tập quán liên quan đến ruộng đất và nông nghiệp của đồng bào

các dân tộc huyện Ba Bể nửa đầu thế kỷ XIX.

Đúc rút những kinh nghiệm của cha, ông trong việc quản lý và khai thác

đất đai. Cung cấp thêm tư liệu giúp địa phương phát triển kinh tế nông nghiệp

một cách có hiệu quả nhất.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

7

6. Cấu trúc của luận văn

Luận văn gồm 103 trang, được chia làm 3 phần, phần mở đầu (7 trang),

phần nội dung ( 86 trang), phần kết luận (5 trang). Ngoài ra còn có 5 trang tài

liệu tham khảo và phần phụ lục.

Phần nội dung được chia làm 3 chương:

Chương 1: Khái quát về huyện Ba Bể - Tỉnh Bắc Kạn (17 trang).

Chương 2: Tính hình ruộng đất huyện Ba Bể nửa đầu thế kỷ XIX (41

trang).

Chương 3: Kinh tế nông nghiệp huyện Ba Bể nửa đầu thế kỷ XIX (28

trang).