Tín ngưỡng thờ thiên hậu thánh mẫu của cộng đồng người việt gốc hoa ở hội an, quảng nam

1

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

KHOA LỊCH SỬ

*****

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

Đề tài:

TÍN NGƢỠNG THỜ THIÊN HẬU THÁNH MẪU CỦA

CỘNG ĐỒNG NGƢỜI VIỆT GỐC HOA Ở HỘI AN,

QUẢNG NAM.

Đà Nẵng – 05/2019

GVHD : TS. Lê Thị Thu Hiền

SVTH : Võ Mỹ Ngọc

Lớp : 15CLS

2

MỤC LỤC

MỤC LỤC.......................................................................................................................1

LỜI CẢM ƠN..................................................................................................................5

PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................................6

1. Lý do chọn đề tài .........................................................................................................6

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề...........................................................................................7

3. Mục đích nghiên cứu ...................................................................................................9

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu .............................................................................10

4.1 Đối tượng nghiên cứu ..........................................................................................10

4.2 Phạm vi nghiên cứu..............................................................................................10

5. Nguồn tƣ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu ...............................................................10

5.1. Nguồn tư liệu.......................................................................................................10

5.2 Phương pháp nghiên cứu .....................................................................................11

6. Đóng góp của đề tài...................................................................................................11

7. Cấu trúc của đề tài .....................................................................................................12

PHẦN NỘI DUNG........................................................................................................13

CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ CỘNG ĐỒNG NGƢỜI VIỆT GỐC HOA Ở HỘI AN

VÀ KHÁI QUÁT VỀ TÍN NGƢỠNG THỜ THIÊN HẬU..........................................13

THÁNH MẪU Ở VIỆT NAM ......................................................................................13

1.1. Khái quát chung về cộng đồng ngƣời Việt gốc Hoa ở Hội An ..............................13

1.1.1. Quá trình nhập cư và phát triển.......................................................................13

1.1.2. Đặc điểm dân cư ..............................................................................................16

1.1.3. Đặc điểm kinh tế...............................................................................................18

1.1.3.1. Về ngoại thương.........................................................................................19

1.1.3.2. Về dịch vụ...................................................................................................22

1.1.3.3. Về nghề làm thuốc và chữa bệnh...............................................................23

1.1.3.4. Về thủ công nghiệp và một số ngành nghề khác........................................24

3

1.1.4. Tổ chức đời sống xã hội...................................................................................26

1.1.5. Đặc điểm văn hóa.............................................................................................30

1.1.5.1. Văn hóa vật chất ........................................................................................30

1.1.5.2. Văn hóa tinh thần.......................................................................................32

1.2. Khái quát về tín ngƣỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu ở Việt Nam .........................34

1.2.1. Khái niệm .........................................................................................................34

1.2.1.1. Khái niệm về tín ngưỡng............................................................................34

1.2.2. Đôi nét về tín ngưỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu ở Việt Nam........................36

1.2.2.1. Tín ngưỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu ở miền Bắc..................................37

1.2.2.2. Tín ngưỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu ở miền Trung ..............................38

1.2.2.3. Tín ngưỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu ở miền Nam ................................39

Tiểu kết chƣơng 1..........................................................................................................41

CHƢƠNG 2: BIỂU HIỆN VÀ GIÁ TRỊ CỦA TÍN NGƢỠNG THỜ THIÊN HẬU

THÁNH MẪU CỦA NGƢỜI VIỆT GỐC HOA..........................................................42

Ở HỘI AN, QUẢNG NAM...........................................................................................42

2.1. Sự du nhập và phát triển của tín ngƣỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu ở Hội An,

Quảng Nam....................................................................................................................42

2.2. Những biểu hiện của tín ngƣỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu ở Hội An ................43

2.2.1. Đối tượng thờ tự...............................................................................................43

2.2.2. Cơ sở thờ tự......................................................................................................45

2.2.2.1. Phạm vi cộng đồng ....................................................................................45

2.2.2.2. Phạm vi gia đình........................................................................................57

2.2.3. Nghi thức thờ tự ...............................................................................................57

2.3. Giá trị của tín ngƣỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu ở Hội An.................................60

2.3.1. Giá trị tâm linh.................................................................................................60

2.3.2. Giá trị văn hóa nghệ thuật ...............................................................................61

2.3.3. Giá trị lịch sử ...................................................................................................62

2.2.4. Giá trị xã hội ....................................................................................................62

Tiểu kết chƣơng 2..........................................................................................................63

4

CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP BẢO TỒN, PHÁT HUY ..................65

GIÁ TRỊ CỦA TÍN NGƢỠNG THỜ THIÊN HẬU THÁNH MẪU ...........................65

CỦA NGƢỜI VIỆT GỐC HOA Ở HỘI AN, QUẢNG NAM HIỆN NAY .................65

3.1. Những biến đổi của tín ngƣỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu ở Hội An hiện nay ...65

3.2. Quan điểm của ngƣời Việt gốc Hoa ở Hội An, Quảng Nam về việc duy trì tín

ngƣỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu ...............................................................................66

3.3. Một số giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị tín ngƣỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu

ở Hội An ........................................................................................................................68

3.3.1. Bảo tồn, tôn tạo các cơ sở thờ tự .....................................................................69

3.3.2. Tuyên truyền, phổ biến những giá trị tốt đẹp của tín ngưỡngThiên Hậu Thánh

Mẫu ............................................................................................................................70

3.3.3. Gắn kết tín ngưỡng Thiên Hậu Thánh Mẫu với phát triển du lịch ..................71

Tiểu kết chƣơng 3..........................................................................................................71

KẾT LUẬN ...................................................................................................................72

TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................................74

PHỤ LỤC ......................................................................................................................80

5

LỜI CẢM ƠN

Nghiên cứu về tín ngƣỡng thờ Mẫu là vấn đề không mấy xa lạ. Tuy nhiên, với

niềm đam mê nghiên cứu về sự du nhập và phát triển của cộng đồng ngƣời Việt gốc

Hoa ở Hội An. Đồng thời, muốn tìm hiểu giá trị văn hóa trong đó có giá trị văn hóa

tâm linh mà họ mang đến mảnh đất Hội An. Do đó, tôi chọn đề tài khóa luận tốt

nghiệp là “Tín ngưỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu của cộng đồng người Việt gốc

Hoa ở Hội An, Quảng Nam.”. Trong quá trình nghiên cứu chúng tôi đã gặp rất nhiều

khó khăn trong việc tìm kiếm tƣ liệu cũng nhƣ điền dã và ngay cả trong việc viết bài.

Đôi lúc, chúng tôi cảm thấy chán nản và bế tắc. Nhƣng trong quá trình thực hiện bài

khóa luận tốt nghiệp tôi đã đón nhận đƣợc rất nhiều sự giúp đỡ, hỗ trợ, động viên,

khuyến khích.

Qua đây, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến TS. Lê Thu Hiền - giảng

viên trƣờng Đại học Sƣ phạm - Đại học Đà Nẵng. Cô đã tận tâm chỉ bảo, góp ý và

cung cấp nhiều tài liệu khoa học quý báu để chúng tôi có thể hoàn thành tốt bài nghiên

cứu. Cô thật sự rất nhiệt tình trong việc chỉ dẫn chúng tôi và cô cũng chính là ngƣời

nhen nhóm, đốt lên ngọn lửa đam mê nghiên cứu cho chúng tôi. Bằng sự nhiệt tình và

tâm huyết của cô, chúng tôi đã có thể hoàn thành bài nghiên cứu một cách tốt nhất.

Xin chân thành cảm ơn quý thầy cô khoa Lịch sử trƣờng Đại học Sƣ phạm Đà

Nẵng đã tạo điều kiện cho chúng tôi đi điền dã và đã trực tiếp góp ý cho tôi để giúp

chúng tôi có một khóa luận hoàn chỉnh.

Vì là một đề tài mới mà chƣa ai nghiên cứu một cách rõ ràng nên còn nhiều

thiếu sót, hạn chế. Kính mong quý thầy cô tiếp tục chỉ dẫn để bài khóa luận tốt nghiệp

đạt kết quả tốt hơn. Xin chân thành cảm ơn!

Đà Nẵng, ngày 26 tháng 4 năm 2019

Sinh viên thực hiện

Võ Mỹ Ngọc

6

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Việt Nam là một quốc gia có tiến trình lịch sử xuyên suốt hơn hàng nghìn năm

lịch sử. Là dân tộc có 54 ngƣời anh em cùng chung sống trên dải đất ngọc hình chữ S,

hình thành nên một nền văn hóa vô cùng đa dạng và nhiều màu sắc. Nền văn hóa ấy đã

song hành với quá trình phát triển lâu dài của lịch sử dân tộc cùng với bao biến cố

thăng trầm ở từng giai đoạn mà có sự tích hợp, giao thoa, tiếp biến với văn hóa Đông

Tây. Dẫu vậy, nền văn hóa Việt Nam vẫn luôn giữ đƣợc nét riêng, tiếp thu một cách có

chọn lọc chứ không rập khuôn. Chính vì thế, văn hóa Việt Nam luôn tỏa sáng trên

trƣờng quốc tế với những giá trị, những tinh hoa thuần túy mang đậm một nét rất Việt

Nam, một nền văn hóa đa dạng trong thống nhất.

“Văn hóa không phải là cái mà chúng ta đã học được, ấy là cái gì còn lại sau khi

chúng ta đã quên tất cả những điều đã học: cái còn lại cho ta đó là tư tưởng, là đạo

nghĩa, là thị hiếu và quan niệm, nó làm tăng gia và cao nhã cái ý thức của chúng ta về

cuộc đời”. Nền văn hóa Việt Nam chính là gốc rễ, là cái hồn, cái sức sống mãnh liệt

hệt nhƣ tinh thần của những ngƣời con sống trên mảnh đất có lịch sử dựng và giữ nƣớc

hàng nghìn năm này. Trong nền văn hóa đa sắc ấy, thì phong tục, tín ngƣỡng là nét văn

hóa rất đặc trƣng. Nhắc đến tín ngƣỡng là nói đến quá trình thiêng hóa một nhân vật,

một lực lƣợng siêu nhiên nào đó. Đặc biệt, phong tục, tín ngƣỡng chứa đựng những

triết lí sâu xa về tự nhiên, xã hội và con ngƣời, là nơi gửi gắm niềm tin, sợi dây kết nối

giữa con ngƣời với con ngƣời, có tác dụng liên kết cộng đồng, tạo nên sức mạnh vô

cùng to lớn trong cộng đồng cƣ dân Việt Nam nói chung.

Hội An là một trong những đô thị cổ xƣa của Việt Nam, có bề dày lịch sử lâu

đời. Nằm ở hạ lƣu sông Thu Bồn, thuộc vùng đồng bằng ven biển tỉnh Quảng Nam,

đây là vùng đất có nguồn dân cƣ đông đúc, đa dạng các tộc ngƣời. Trong đó, phải nhắc

đến cộng đồng ngƣời Việt gốc Hoa, là một cộng đồng cƣ dân góp phần làm nên một

Hội An, một Việt Nam đầy màu sắc văn hóa nhƣ ngày nay.

Đến Hội An từ đầu thế kỉ XVII, ngƣời Hoa đã mang theo những giá trị văn hóa

đặc trƣng nhất của dân tộc mình. Với truyền thống văn hóa sẵn có cùng với sự tiếp thu

một số sinh hoạt văn hóa, tôn giáo, tín ngƣỡng qua giao thƣơng buôn bán và sự hòa

huyết giữa hai tộc ngƣời, cộng đồng ngƣời Hoa đã từng bƣớc xây dựng cho mình giá

trị văn hóa riêng trên cả lĩnh vực vật chất cũng nhƣ tinh thần. Trong đó, những tín

7

ngƣỡng tâm linh, đặc biệt là tín ngƣỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu là một trong những

nét văn hóa tinh thần tiêu biểu và phổ biến của cộng đồng cƣ dân ngƣời Việt gốc Hoa

ở Hội An.

Tín ngƣỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu là một tín ngƣỡng lâu đời, là sợi dây vô

hình gắn kết con ngƣời với con ngƣời, là tín ngƣỡng tâm linh, là nơi gửi gắm niềm tin,

có ảnh hƣởng không nhỏ trong tâm thức của cƣ dân. Cộng đồng ngƣời Hoa và ngƣời

Việt không chỉ xem Thiên Hậu Thánh Mẫu là vị nữ hải thần của cộng đồng ngƣ dân,

mà còn là phúc thần ban tài lộc, thịnh vƣợng. Đặc biệt, Thiên Hậu Thánh Mẫu còn

đƣợc xem nhƣ vị nữ thần phồn sinh hộ mệnh trẻ sơ sinh.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay, trên cơ sở quan điểm của Đảng và Nhà

nƣớc Việt Nam“Tiếp tục xây dựng nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc

dân tộc, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá tốt đẹp của dân tộc, đồng thời tiếp thu

tinh hoa văn hoá nhân loại” [60], việc nghiên cứu về tín ngƣỡng Thiên Hậu Thánh

Mẫu sẽ góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Bên

cạnh đó, việc tìm hiểu về tín ngƣỡng này, có thể góp phần cho cộng đồng ngƣời này

cũng nhƣ các cấp chính quyền địa phƣơng nhìn nhận đúng vai trò, chức năng và giá trị

mà tín ngƣỡng này đem lại, từ đó, khơi dậy ý thức, trách nhiệm bảo tồn phát huy tín

ngƣỡng trong bối cảnh đô thị hóa của xã hội hiện nay. Do đó, nghiên cứu về tín

ngƣỡng Thiên Hậu Thánh Mẫu của cộng đồng ngƣời Việt gốc Hoa ở Hội An, Quảng

Nam có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc.

Xuất phát từ những lí do trên, tôi mạnh dạn chọn đề tài “Tín ngưỡng thờ Thiên

Hậu Thánh Mẫu của cộng đồng người Việt gốc Hoa ở Hội An, Quảng Nam” làm đề

tài khóa luận tốt nghiệp của mình.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Tín ngƣỡng thờ Thiên Hậu là đối tƣợng nghiên cứu của nhiều ngành, nhiều lĩnh

vực với nội dung nghiên cứu đa dạng. Liên quan đến đề tài này có một số sách, bài

nghiên cứu, bài báo của nhiều tác giả.

+ Nhóm đề tài về tín ngưỡng Thiên Hậu Thánh Mẫu ở Việt Nam

Cuốn Tín ngưỡng của các dân tộc Việt Nam của GS.TS. Ngô Đức Thịnh có giới

thiệu về Thiên Hậu Thánh Mẫu và khái quát về tín ngƣỡng Thiên Hậu.

8

Hay tạp chí Thiết chế văn hóa tâm linh qua tục thờ Thiên Hậu của người Hoa ở

Tây Nam Bộ: Truyền thống và biến đổi của tác giả Trần Hồng Liên, trên Tạp chí

Nghiên cứu tôn giáo, số 2, bài viết đề cập đến văn hóa tổ chức trong tín ngƣỡng Thiên

Hậu, từ cách thức tổ chức xã hội, cơ sở thờ tự, thờ cúng, đến những hoạt động văn hóa

tại địa phƣơng. Đồng thời có so sánh tính truyền thống và những biến đổi trong xu thế

Tây Nam Bộ ngày càng đƣợc đô thị hóa.

Tục thờ Thiên Hậu ở làng Minh Hương và quá trình tiếp biến văn hóa của tác giả

Phan Thị Hoa Lý, trên Tạp chí Nghiên cứu tôn giáo, số 7 & 8, bài viết đề cập đến quá

trình tiếp xúc văn hóa và hòa huyết nhiều đời đã khiến cho văn hóa của làng Minh

Hƣơng tại Huế biến đổi mạnh mẽ. Tục thờ Thiên Hậu, một trong những hình thức tôn

giáo dân gian nổi bật của ngƣời Hoa đã tiếp thu văn hóa Việt trên mọi phƣơng diện và

hình thành nhiều mô thức văn hóa mới.

Tuy nhiên, có thể thấy, các nghiên cứu về tín ngƣỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu

trên chỉ dừng lại ở phạm vi một vùng, miền nhất định.

+ Nhóm đề tài về các tín ngưỡng ở Quảng Nam

Trong tác phẩm Tập tục lễ hội đất Quảng (tập 3) của Hội Văn nghệ dân gian

thành phố Đà Nẵng đã trình bày một cách có hệ thống các tập tục truyền thống của cƣ

dân vùng đất Đà Nẵng: Tết cổ truyền, tục thờ cúng tổ tiên, tục cƣới hỏi, thôi nôi… Bên

cạnh đó tác phẩm cũng đã trình bày một số lễ hội khác ở Hội An nhƣ: Lễ tế cá ông, Lễ

vía Quan Công, tục thờ Thần Tài, đặc biệt trong đó có Lễ vía Thiên Hậu… Tuy nhiên

tác phẩm chƣa nhắc nhiều đến các vị thần đƣợc thờ cúng trong gia đình ngƣời Việt gốc

Hoa ở Hội An, chƣa đi sâu vào tìm hiểu các biểu hiện của tín ngƣỡng này cũng nhƣ cơ

sở thờ tự hay nghi thức thờ cúng.

Tín ngưỡng Thiên Hậu ở Đà Nẵng của Nguyễn Xuân Hƣơng trên Tạp chí Khoa

học Công nghệ Đại học Duy Tân. Bài viết chỉ giới thiệu một cách khái quát về Thiên

Hậu Thánh Mẫu và Lễ vía Thiên Hậu, chƣa làm sáng tỏ đƣợc cơ sở thờ tự hay nghi

thức thờ cúng, đồng thời cũng chƣa đề cập đến những biến đổi của tín ngƣỡng Thiên

Hậu Thánh Mẫu.

+ Nhóm đề tài về tín ngưỡng Thiên Hậu Thánh Mẫu ở Hội An

Cuốn Lễ, lệ - lễ hội Hội An của Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản văn hóa Hội

An phát hành (2008) đã nghiên cứu về vùng đất, con ngƣời, tín ngƣỡng dân gian và lễ

9

hội cổ truyền ở Hội An, đồng thời tác phẩm cũng trình bày các đặc điểm liên quan đến

đời sống văn hóa tinh thần của cộng đồng ngƣời Việt gốc Hoa ở nơi đây. Trong cuốn

sách này có giới thiệu những Lễ Tiết/tết - Lễ tục chính đang tồn tại trong cuộc sống

hằng ngày của cƣ dân địa phƣơng, trong đó có khái quát về Thiên Hậu Thánh Mẫu - vị

nữ hải thần có nguồn gốc từ Trung Hoa, cũng nhƣ giới thiệu sơ lƣợc về Lễ vía Thiên

Hậu tại Hội An.

Cuốn Người Hoa, người Minh Hương với văn hóa Hội An của tác giả Nguyễn

Ngọc Thơ cũng là một trong những công trình có đề cập đến tín ngƣỡng Thiên Hậu

Thánh Mẫu. Tuy nhiên, bên cạnh các nội dung xoay quanh về ngƣời Hoa và ngƣời

Minh Hƣơng nhƣ lịch sử du nhập và hình thành cộng đồng ngƣời, hay các thiết chế

tâm linh, cuốn sách này chỉ đề cập một cách khái quát về tín ngƣỡng Thiên Hậu, chứ

chƣa khai thác, nghiên cứu sâu.

Qua đó, có thể thấy, mặc dù đã có khá nhiều công trình nghiên cứu về phong tục,

tín ngƣỡng đời sống văn hóa của ngƣời Việt gốc Hoa ở Hội An, nhƣng vẫn chƣa có

một công trình nào đi sâu vào việc nghiên cứu tìm hiểu Tín ngƣỡng thờ Thiên Hậu

Thánh Mẫu của ngƣời Việt gốc Hoa ở Hội An một cách đầy đủ, toàn diện và hệ thống.

Những tài liệu trên tuy chƣa đề cập cụ thể và trực tiếp đến tín ngƣỡng thờ Thiên

Hậu của ngƣời Việt gốc Hoa ở Hội An nhƣng đó là những tƣ liệu quý để tham khảo,

định hƣớng cho tôi thực hiện đề tài này.

3. Mục đích nghiên cứu

Đề tài tập trung nghiên cứu về tín ngƣỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu của cộng

đồng ngƣời Việt gốc Hoa ở Hội An, Quảng Nam, từ các khái niệm, đặc điểm cũng nhƣ

giá trị của loại hình tín ngƣỡng này. Qua đó, nhằm xây dựng một bức tranh tổng quát

nhất về tín ngƣỡng thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu của ngƣời Việt gốc Hoa ở Hội An,

Quảng Nam.

Đồng thời, thông qua việc nghiên cứu, tìm hiểu để thấy đƣợc thực trạng về công

tác bảo tồn và khai thác các giá trị của tín ngƣỡng thờ cúng này trong những năm gần

đây, từ đó đề xuất những giải pháp bảo tồn cụ thể, hợp lí và hiệu quả.