Tín ngưỡng thờ cúng thần tài của người việt gốc hoa ở hội an, quảng nam

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

KHOA LỊCH SỬ

----------

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

Đề tài:

TÍN NGƢỠNG THỜ CÚNG THẦN TÀI CỦA NGƢỜI

VIỆT GỐC HOA Ở HỘI AN, QUẢNG NAM

Sinh viên thực hiện : Đỗ Thị Vân

Chuyên ngành : Việt Nam học

Lớp : 12CVNH

Ngƣời hƣớng dẫn : Th.s Ngô Thị Hƣờng

Đà Nẵng, tháng 05/2016

1

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài....................................................................................................1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề. .....................................................................................3

3. Mục đích nghiên cứu...............................................................................................4

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu...........................................................................5

5. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu.............................................................5

6. Đóng góp của đề tài.................................................................................................6

7. Cấu trúc của đề tài...................................................................................................6

PHẦN NỘI DUNG ....................................................................................................8

CHƢƠNG 1. KHÁI QUÁT VỀ NGƢỜI VIỆT GỐC HOA Ở HỘI AN,

QUẢNG NAM VÀ TÍN NGƢỠNG THỜ THẦN TÀI ..........................................8

1.1. Khái quát về ngƣời Việt gốc Hoa ở Hội An .....................................................8

1.1.1.Điều kiện hình thành người Việt gốc Hoa ở Hội An .........................................8

1.1.1.1. Điều kiện kinh tế ............................................................................................8

1.1.1.2. Hoàn cảnh chính trị ......................................................................................10

1.1.2. Đời sống dân cư ..............................................................................................11

1.1.2.1. Địa bàn cư trú...............................................................................................11

1.1.2.2. Hoạt động kinh tế .........................................................................................13

1.1.2.3. Đời sống vật chất..........................................................................................14

1.1.2.4. Đời sống tinh thần........................................................................................16

1.2. Khái quát về tín ngƣỡng thờ thần Tài............................................................16

1.2.1. Khái niệm........................................................................................................16

1.2.1.1. Khái niệm về tín ngưỡng..............................................................................16

1.2.1.2. Khái niệm về tín ngưỡng thờ thần Tài .........................................................17

1.2.2. Vài nét về tín ngưỡng thờ thần Tài ở Việt Nam .............................................18

Tiểu kết chƣơng 1....................................................................................................19

CHƢƠNG 2. TÍN NGƢỠNG THỜ THẦN TÀI CỦA NGƢỜI VIỆT GỐC

HOA Ở HỘI AN, QUẢNG NAM ..........................................................................20

2.1. Điều kiện hình thành tín ngƣỡng thờ thần Tài của ngƣời Việt gốc Hoa ở

Hội An, Quảng Nam................................................................................................20

2

2.1.1. Điều kiện tự nhiên...........................................................................................20

2.1.2. Điều kiện lịch sử .............................................................................................22

2.1.3. Nhận thức về đời sống tâm linh của cư dân người Việt gốc Hoa ...................24

2.2. Biểu hiện của tín ngƣỡng thờ thần Tài của ngƣời Việt gốc Hoa ở Hội An .....26

2.2.1. Đối tượng thờ cúng .........................................................................................26

2.2.2. Cơ sở thờ cúng ................................................................................................31

2.2.2.1. Hội Quán ......................................................................................................31

2.2.2.2. Trong gia đình ..............................................................................................51

2.2.3. Thời gian thờ cúng ..........................................................................................54

2.2.4. Nghi thức thờ cúng..........................................................................................55

2.2.4.1. Hội quán .......................................................................................................55

2.2.4.2. Trong gia đình ..............................................................................................58

Tiểu kết chƣơng 2....................................................................................................61

CHƢƠNG 3. ĐẶC ĐIỂM VÀ VAI TRÒ CỦA TÍN NGƢỠNG THỜ THẦN

TÀI CỦA NGƢỜI VIỆT GỐC HOA Ở HỘI AN ................................................63

3.1. Đặc điểm của tín ngƣỡng thờ thần Tài của ngƣời Việt gốc Hoa ở Hội An .....63

3.2. Giá trị của tín ngƣỡng thờ thần Tài của ngƣời Việt gốc Hoa ở Hội An .....64

3.3. Những biến đổi của tín ngƣỡng thờ thần Tài của ngƣời Việt gốc Hoa ở Hội

An..............................................................................................................................67

3.4. Quan điểm của ngƣời Việt gốc Hoa ở Hội An về việc duy trì tín ngƣỡng thờ

thần Tài.....................................................................................................................68

3.5. Nét chung và riêng của tín ngƣỡng thờ cúng thần Tài của cƣ dân ngƣời Việt

gốc Hoa ở Hội An so với cộng đồng ngƣời Việt gốc Hoa ở các khu vực khác .......69

3.5.1. Nét chung ........................................................................................................69

3.5.2. Nét riêng..........................................................................................................71

Tiểu kết chƣơng 3....................................................................................................72

KẾT LUẬN..............................................................................................................73

TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................75

PHỤ LỤC

DANH MỤC SƠ ĐỒ

Sơ đồ 1: Sơ đồ Trung Hoa Hội quán.........................................................................34

Sơ đồ 2: Sơ đồ ban thờ Thần Tài ở Hội quán Trung Hoa .........................................35

Sơ đồ 3: Sơ đồ Hội quán Phước Kiến .......................................................................39

Sơ đồ 4: Sơ đồ ban thờ thần Tài ở Hội quán Phước Kiến.........................................40

Sơ đồ 5: Sơ đồ Hội quán Quảng Triệu......................................................................43

Sơ đồ 6: Sơ đồ ban thờ thần Tài tại Hội quán Quảng Triệu .....................................44

Sơ đồ7: Sơ đồ Hội quán Quỳnh Phủ .........................................................................46

Sơ đồ 8: Sơ đồ ban thờ thần Tài tại Hội quán Quỳnh Phủ (Hải Nam) .....................47

Sơ đồ 9: Sơ đồ Hội quán Triều Châu ........................................................................49

Sơ đồ 10: Sơ đồ ban thờ thần Tài tại Hội quán Triều Châu......................................50

Sơ đồ11: Sơ đồ chùa Ông (Miếu Quan Công).........................................................54

Sơ đồ 12: Sơ đồ ban thờ thần Tài tại chùa Ông .......................................................53

Sơ đồ 13: Sơ đồ bàn thờ trong gia đình...................................................................55

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Việt Nam có một nền văn hóa vô cùng phong phú và đa dạng được tạo nên từ

các dân tộc anh em sinh sống trên lãnh thổ. Văn hóa Việt Nam vừa là sản phẩm

sáng tạo của con người, vừa là môi trường nhân tạo để nuôi dưỡng đời sống vật chất

tinh thần, đồng thời là động lực để thúc đẩy sự tiến bộ của xã hội. Trong bức tranh

văn hóa đa màu sắc đó, tín ngưỡng được coi là một nét độc đáo, một nét riêng của

văn hóa và không thể thiếu, nó trở thành một mạch nguồn sống trong tổng thể nền

văn hóa Việt Nam nói chung và thành phố Hội An tỉnh Quảng Nam nói riêng.

Thành phố Hội An nằm ở hạ lưu sông Thu Bồn, thuộc vùng đồng bằng ven

biển tỉnh Quảng Nam. Đây là vùng đất có nguồn dân cư đông đúc, đa dạng các tộc

người. Con người đã có mặt ở nơi đây từ rất sớm. Trải dài theo dòng chảy của lịch

sử, Hội An trở thành địa bàn của nhiều nền văn hóa lớn nối tiếp nhau: Văn hóa Sa

Huỳnh, văn hóa Chămpa, văn hóa Đại Việt. Kể từ khi Hội An thuộc sự quản lí của

Đại Việt, cư dân đàng ngoài đã đến và lập làng sinh sống ở nơi đây, đặc biệt là từ

khi chúa Nguyễn Hoàng vào trấn giữ miền Thuận – Quảng và quyết định đặt dinh

trấn Quảng Nam (1602) thì nguồn di dân vào đây ngày càng mạnh mẽ và đây cũng

là mốc quan trọng đối với lịch sử di dân xuống phía Nam của dân tộc Đại Việt.

Phần lớn cư dân Hội An có nguồn gốc từ Bắc Trung Bộ mà chủ yếu là cư dân vùng

Thanh – Nghệ - Tĩnh. Bên cạnh người Việt thì Hội An còn được coi là miền đất mới

của cộng đồng cư dân người Việt gốc Hoa, họ cũng là những người góp phần làm

nên một Hội An đầy màu sắc văn hóa như ngày nay.

Đến với Hội An vào cuối thế kỉ XVI - đầu thế kỉ XVII, cộng đồng người Hoa

đã mang theo những giá trị văn hóa đặc trưng nhất của dân tộc mình và trong quá

trình giao thương, giao lưu văn hóa với các dân tộc bản địa, người Việt gốc Hoa đã

đóng góp một phần không nhỏ vào sự phát triển của thương cảng quốc tế Hội An

cũng như trong quá trình hình thành và phát triển sắc thái văn hóa, tôn giáo, tín

ngưỡng của cộng đồng dân cư phố cổ trong lịch sử cũng như hiện tại. Trong đó, tín

ngưỡng thờ thần Tài của người Việt gốc Hoa là một trong loại hình tín ngưỡng

2

mang trong mình những nét văn hóa tinh thần tiêu biểu và phổ biến của cư dân cộng

đồng người Việt gốc Hoa ở Hội An.

Tín ngưỡng thờ thần Tài của người Việt gốc Hoa ở Hội An là một tín

ngưỡng có nguồn gốc từ lâu đời, phổ biến trong hầu hết các gia đình, nó đã và đang

ảnh hưởng không nhỏ đến tâm thức của con người và đặc biệt là trong công cuộc

xây dựng và phát huy những nét đẹp văn hóa truyền thống của quê hương đất Việt.

Thần Tài là những vị thần may mắn có nhiệm vụ bảo hộ, phò trì cho những người

kinh doanh buôn bán, làm ăn được thuận buồm xuôi gió, phát tài, phát lộc. Việc thờ

cúng thần Tài là sợi dây vô hình gắn kết con người lại với nhau, hướng con người

về với cội nguồn, về với quê cha đất tổ bằng những những biểu hiện sinh hoạt văn

hóa truyền thống.

Chính vì những đặc điểm trên mà việc nghiên cứu tín ngưỡng thờ thần Tài

của người Việt gốc Hoa ở Hội An có ý nghĩa hết sức quan trọng. Việc nghiên cứu

sẽ giúp lí giải, làm sáng tỏ thêm nguồn gốc của nhiều lễ hội, tín ngưỡng, tập quán,

các họa tiết kiến trúc nhà ở, Hội quán...của người Việt gốc Hoa. Hơn thế nữa các

kết quả đem lại từ việc nghiên cứu sẽ cho ta một cái nhìn toàn diện hơn về đời sống

văn hóa của người Hoa, qua đó góp một phần tư liệu vào kho tàng văn hóa phong

phú của người Việt gốc Hoa ở Hội An nói riêng và vùng đất Quảng Nam nói chung,

nhất là khi du khách ngày một tìm đến Hội An càng đông với thì nhu cầu tìm hiểu

về mọi mặt đời sống văn hóa của cư dân ở đây ngày một càng tăng lên. Mặt khác,

tìm hiểu về tín ngưỡng thờ thần Tài của người Việt gốc Hoa ở Hội An có thể giúp

cho cộng đồng người này cũng như các cấp chính quyền địa phương nhìn nhận

đúng vai trò, chức năng mà tín ngưỡng này đem lại, từ đó góp phần khơi dậy ý thức

giữ gìn, bảo tồn tín ngưỡng này đúng với giá trị của nó nhằm phục vụ cho công

cuộc xây dựng một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc. Xuất

phát từ những ý nghĩa đó, tôi chọn đề tài “Tín ngưỡng thờ cúng thần Tài của

người Việt gốc Hoa ở Hội An, Quảng Nam” làm khóa luận tốt nghiệp của mình. Đây

là một đề tài mà từ trước đến giờ chưa ai đi sâu vào việc nghiên cứu tìm hiểu ở Hội An,

vì vậy hứa hẹn sẽ giúp ích được một phần nào đó cho những ai đã và đang quan tâm

đến vấn đề này.

3

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề.

Tín ngưỡng thờ thần Tài là đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành, nhiều lĩnh

vực với nội dung nghiên cứu đa dạng. Liên quan đến đề tài này đã có rất nhiều sách,

bài viết, bài tiểu luận và công trình nghiên cứu của nhiều tác giả.

Trước hết là Trần Ngọc Thêm với công trình: Cơ sở văn hoá Việt Nam (1999),

NXB Giáo dục và tìm hiểu về bản sắc văn hóa Việt Nam (2001), NXB thành phố

Hồ Chí Minh, đã trình bày về cội nguồn của dân tộc cũng như các giá trị tín ngưỡng

dân gian Việt Nam

Tác giả thứ hai là Nguyễn Phước Tương. Ông có khá nhiều bài viết về Hội An

được đăng trên các báo và tạp trí. Tác phẩm tiêu biểu Hội An – Di sản Thế Giới

được nhà xuất bản văn nghệ thành phố Hồ Chí Minh phát hành năm (2004). Cuốn

sách được coi là toàn bộ tri thức được tổng hợp từ các bài viết của ông trên báo

trước đó. Tác phẩm nghiên cứu về sự hình thành, phát triển và suy thoái của đô thị

Hội An, giá trị văn hóa nghệ thuật của đô thị và một số di tích lịch sử chủ yếu như

cầu Nhật Bản, miếu Quan Công, chùa Quan Âm, Hội quán Phước Kiến… Đồng

thời cuốn sách đã đề cập đến sự ra đời và hình thành làng Minh Hương của cộng

đồng người Việt gốc Hoa tại cảng thị Hội An trước đây và những đóng góp của

cộng đồng Minh Hương trong sự phát triển của Hội An ở thế kỉ từ XVII – XIX. Qua

đó tác giả cũng phần nào đề cập đến những đặc điểm về con người cũng như phong

tục, tập quán, tín ngưỡng của cộng đồng cư dân người Việt gốc Hoa tại nơi đây.

Trong Cộng đồng người Hoa - Minh Hương ở thương cảng Hội An, Tạp chí

nghiên cứu Đông Nam Á,số 3, năm 2009, Tống Quốc Hưng đã giới thiệu về quá trình

thành lập làng cũng như các sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng, tôn giáo của người Hoa.

Ngoài ra còn có các tác phẩm nghiên cứu về đời sống văn hóa của cộng đồng

cư dân người Việt gốc Hoa ở Hội An như: Xã Minh Hương với thương cảng Hội An

thế kỉ XVII – XIX hay Lễ lệ, lễ hội Hội An.

Trong cuốn Xã Minh Hương với thương cảng Hội An thế kỉ XVII – XIX của

nhóm tác giả Trần Văn An, Nguyễn Chí Trung và Trần Ánh do trung tâm bảo tồn di

sản – di tích Quảng Nam phát hành (2005), nhóm tác giả đã nghiên cứu khá đầy đủ

và cụ thể về cộng đồng người Việt gốc Hoa ở trên tất cả các phương diện như: Lịch

4

sử hình thành, kết cấu cộng đồng cư dân, hoạt động kinh tế nghành nghề và đặc biệt

sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng, tôn giáo. Tuy nhiên việc nghiên cứu chỉ dừng trong

phạm vi xã Minh Hương chưa bao quát hết được cộng đồng người Việt gốc Hoa tại

Hội An.

Cuốn Lễ, lệ - lễ hội Hội An của trung tâm bảo tồn di tích Hội An phát hành

(2008) đã nghiên cứu về vùng đất, con người, tín ngưỡng dân gian và lễ hội cổ

truyền ở Hội An, đồng thời tác phẩm cũng trình bày các đặc điểm liên quan đến đời

sống văn hóa tinh thần của cộng đồng người Việt gốc Hoa ở nơi đây, cụ thể là các

hình thức tín ngưỡng cũng như nghi lễ và lễ hội như: Lễ vía Lục Tánh Vương Gia,

lễ vía Thiên Hậu...

Trong tác phẩm Tập tục lễ hội đất Quảng (tập 3) của hội văn nghệ dân gian

thành phố Đà Nẵng đã trình bày một cách có hệ thống các tập tục truyền thống của

cư dân vùng đất Quảng Nam: Tết cổ truyền, tục thờ cúng tổ tiên, tục cưới hỏi, thôi

nôi… Bên cạnh đó tác phẩm cũng đã trình bày một số lễ hội khác ở Hội An như: Lễ

tế cá ông, lễ vía bà Thiên Hậu, lễ vía Quan Công, tục thờ Táo Quân, tục thờ thần

Tài… Tuy nhiên tác phẩm chưa nhắc nhiều đến các vị thần được thờ cúng trong gia

đình người Việt gốc Hoa ở Hội An, chưa đi sâu vào tìm hiểu các biểu hiện của tín

ngưỡng này như cơ sở thờ tự hay nghi thức thờ cúng… cũng như khái quát ra đặc

điểm của tín ngưỡng thờ cúng các vị thần trong gia đình người Việt gốc Hoa ở Hội

An.

Mặc dù đã có nhiều công trình nghiên cứu về phong tục, tín ngưỡng đời sống

văn hóa của người Việt gốc Hoa ở Hội An nói riêng và tỉnh Quảng Nam nói chung,

nhưng vẫn chưa có một công trình nào đi sâu vào việc nghiên cứu tìm hiểu Tín

ngưỡng thờ thần tài của người Việt gốc Hoa ở Hội An một cách đầy đủ, toàn diện

và hệ thống.

Những tài liệu trên tuy chưa đề cập cụ thể và trực tiếp, đến tín ngưỡng thờ

thần Tài của người Việt gốc Hoa ở Hội An nhưng đó là những tư liệu quý, định

hướng cho tôi thực hiện đề tài này.

3. Mục đích nghiên cứu

Đề tài tập trung nghiên cứu về tín ngưỡng thờ thần Tài của người Việt gốc

Hoa ở Hội An, Quảng Nam, từ các khái niệm, điều kiện hình thành, các quy trình tổ