Tìm hiểu việc sử dụng phương pháp thảo luận trong dạy học môn khoa học lớp 4, 5 ở bậc tiểu học.

1

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

KHOA GIÁO DỤC TIỂU HỌC – MẦM NON

----------

NGUYỄN THỊ HOÀI THANH

Tìm hiểu việc sử dụng phương pháp thảo

luận trong dạy học môn Khoa học lớp 4, 5

ở bậc Tiểu học

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

2

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU.............................................................................................. 6

1. Lý do chọn đề tài........................................................................................... 6

2. Mục đích nghiên cứu..................................................................................... 7

3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu .............................................................. 7

4. Giả thuyết khoa học ...................................................................................... 8

5. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 8

6. Phạm vi nghiên cứu....................................................................................... 8

7. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 8

8. Cấu trúc đề tài ............................................................................................... 8

PHẦN NỘI DUNG ........................................................................................ 10

CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG

PHƯƠNG PHÁP THẢO LUẬN TRONG DẠY HỌC MÔN KHOA HỌC

LỚP 4, 5.......................................................................................................... 10

1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN................................................................................... 10

1.1.1. Tổng quan về phương pháp dạy học ..................................................... 10

1.1.1.1. Khái niệm phương pháp dạy học ....................................................... 10

1.1.1.2. Một số đặc điểm về phương pháp dạy học tiểu học........................... 12

1.1.1.3. Phân loại phương pháp dạy học ........................................................ 14

1.1.1.4. Phương pháp dạy học phát huy tính tích cực học tập của học sinh .. 15

1.1.2. Tổng quan về hình thức tổ chức dạy học .............................................. 22

1.1.2.1. Khái niệm về hình thức tổ chức dạy học............................................ 22

1.1.2.2. Các hình thức tổ chức dạy học thường sử dụng để dạy học môn khoa

học lớp 4, 5...................................................................................................... 23

1.1.3. Đặc điểm tâm lý của học sinh tiểu học ................................................. 23

1.1.3.1. Đặc điểm tâm lý chung của học sinh tiểu học ................................... 23

1.1.3.2. Đặc điểm nhận thức của học sinh Tiểu học ....................................... 24

3

1.1.4. Vai trò của phương pháp thảo luận trong dạy học môn Khoa học lớp 4,

5....................................................................................................................... 27

1.1.4.1. Mục tiêu dạy học môn Khoa học lớp 4, 5 .......................................... 27

1.1.4.2. Vai trò của phương pháp thảo luận trong dạy học môn Khoa học lớp

4, 5................................................................................................................... 28

1.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN.............................................................................. 29

1.2.1. Nội dung dạy học môn khoa học lớp 4, 5 ............................................. 29

1.2.1.1. Nội dung chương trình sách giáo khoa Khoa học lớp 4, 5................ 29

1.2.1.2. Đặc điểm sách giáo khoa môn Khoa học lớp 4, 5 ............................. 32

1.2.2. Tìm hiểu tình hình thực tế về việc sử dụng phương pháp thảo luận trong

dạy học môn Khoa học lớp 4, 5 ở trường Tiểu học. ....................................... 37

1.2.2.1. Đối tượng điều tra.............................................................................. 37

1.2.2.2. Nội dung điều tra ............................................................................... 37

1.2.2.3. Phương pháp điều tra ........................................................................ 37

CHƯƠNG 2: TÌM HIỂU VIỆC SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP THẢO

LUẬN TRONG DẠY HỌC MÔN KHOA HỌC LỚP 4, 5 Ở BẬC TIỂU

HỌC................................................................................................................ 49

2.1. PHƯƠNG PHÁP THẢO LUẬN........................................................... 49

2.1.1. Khái niệm của phương pháp thảo luận ................................................. 49

2.1.2. Các hình thức thảo luận .......................................................................... 50

2.1.3. Đặc trưng của phương pháp thảo luận .................................................. 51

2.1.4. Ý nghĩa của phương pháp thảo luận ..................................................... 51

2.1.5. Tác dụng của phương pháp thảo luận ................................................... 51

2.2. TÌM HIỂU VIỆC SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP THẢO LUẬN

TRONG DẠY HỌC MÔN KHOA HỌC LỚP 4, 5.................................... 52

2.2.1. Thảo luận cả lớp.................................................................................... 52

2.2.1.1. Quy trình thảo luận ............................................................................ 52

2.2.1.2. Một số lưu ý khi tổ chức thảo luận cả lớp ............................................ 53

2.2.2. Thảo luận theo nhóm............................................................................. 54

4

2.2.2.1. Quy trình thảo luận ............................................................................ 54

2.2.2.2. Kỹ thuật chia nhóm để thảo luận ....................................................... 55

2.2.2.3. Cách giao nhiệm vụ cho các nhóm để thảo luận ............................... 58

2.2.3. Các hình thức và nội dung thảo luận trong môn khoa học lớp 4, 5...... 58

2.3. MỘT SỐ YÊU CẦU ĐỂ TỔ CHỨC HƯỚNG DẪN HỌC SINH

THẢO LUẬN CÓ HIỆU QUẢ .................................................................... 64

2.3.1. Yêu cầu về phương tiện ........................................................................ 64

2.3.2. Yêu cầu đối với giáo viên ..................................................................... 65

2.3.3. Yêu cầu đối với các thành viên trong lớp ............................................. 66

CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM................................................................... 68

3.1. MỤC ĐÍCH THỰC NGHIỆM.............................................................. 68

3.2. CHUẨN BỊ THỰC NGHIỆM............................................................... 68

3.2.1. Đối tượng thực nghiệm ......................................................................... 68

3.2.2. Nội dung thực nghiệm........................................................................... 70

3.2.3. Tiêu chí thực nghiệm ............................................................................ 70

3.3. TIẾN HÀNH THỰC NGHIỆM............................................................ 70

3.3.1. Lớp thực nghiệm ................................................................................... 71

3.3.2. Lớp đối chứng ....................................................................................... 72

3.4. KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM ................................................................ 72

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ...................................................................... 76

1. Kết luận ....................................................................................................... 76

2. Ý kiến đề xuất ............................................................................................. 78

2.1. Đối với giáo viên Tiểu học ....................................................................... 78

2.2. Đối với các cấp lãnh đạo ......................................................................... 78

3. Hướng nghiên cứu tiếp của đề tài ............................................................... 79

5

DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU ĐỒ TRONG ĐỀ TÀI

Bảng 1.1: Kết quả thể hiện mức độ sử dụng các phương pháp dạy học trong

môn Khoa học của giáo viên...........................................................................39

Biểu đồ 1.1: Biểu thị mức độ sử dụng các phương pháp dạy học mà giáo viên

sử dụng trong dạy học môn Khoa học.... ........................................................40

Bảng 1.2: Kết quả thể hiện mức độ yêu thích môn Khoa học của học sinh....43

Biểu đồ 1.2: Biểu thị mức độ yêu thích môn Khoa học của học sinh……….43

Bảng 1.3: Kết quả thể hiện mức độ yêu thích những tiết Khoa học có sử dụng

phương pháp thảo luận của học sinh………………………………………...44

Biểu đồ 1.3: Biểu thị mức độ yêu thích những tiết Khoa học có sử dụng

phương pháp thảo luận của học sinh………………………………………...44

Bảng 1.4: Kết quả thể hiện mức độ hiểu bài của học sinh qua tiết Khoa học có

sử dụng phương pháp thảo luận……………………………………………..45

Biểu đồ 1.4: Biểu thị mức độ hiểu bài của học sinh qua tiết Khoa học có sử

dụng phương pháp thảo luận………………………………………………...45

Bảng 1.5: Kết quả thể hiện mức độ mở rộng hiểu biết, phát triển và củng cố

các quan hệ, kỹ năng giao tiếp của học sinh…………………………………46

Biểu đồ 1.5: Biểu thị mức độ mở rộng hiểu biết, phát triển và củng cố các

quan hệ, kỹ năng giao tiếp của học sinh……………………………………..46

Bảng 1.6: Kết quả thể hiện mức độ mong muốn giáo viên sử dụng nhiều hình

thức tổ chức thảo luận cho các môn học khác của học sinh…………………46

Biểu đồ 1.6: Biểu thị mức độ mức độ mong muốn giáo viên sử dụng nhiều

hình thức tổ chức thảo luận cho các môn học khác của học sinh……………47

Bảng 3.1: Kết quả trình độ học sinh của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ở

khối lớp 4, 5………………………………………………………………….68

Bảng 3.2: Kết quả điểm của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ở lớp 4…….71

Biểu đồ 3.1: So sánh kết quả điểm của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ở

khối lớp 4…………………………………………………………………….72

Bảng 3.3: Kết quả điểm của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ở lớp 5….....73

Biểu đồ 3.2: So sánh kết quả điểm của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ở

khối lớp 5…………………………………………………………………….73

6

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Đất nước ta đang trên đà phát triển và đổi mới từng ngày trên mọi lĩnh

vực: Kinh tế, văn hoá, khoa học kỹ thuật... Để hội nhập với xu thế phát triển

của thời đại, Đảng ta đã vạch ra phương hướng chiến lược: Giáo dục và đào

tạo là quốc sách hàng đầu, là động lực phát triển kinh tế - xã hội. Thực hiện

chủ trương đúng đắn đó, Bộ Giáo dục & Đào tạo đã và đang phát triển đổi

mới đồng bộ giáo dục, đào tạo trong đó có đổi mới chương trình dạy học các

cấp nói chung, chương trình tiểu học nói riêng.

Để đáp ứng những yêu cầu mà xã hội đặt ra, Giáo dục và Đào tạo phải

có những cải tiến, điều chỉnh, phải thay đổi về nội dung chương trình, đổi mới

phương pháp giảng dạy cho phù hợp. Định hướng đổi mới phương pháp dạy

học đã được xác định trong Nghị quyết TW4 khóa VII (01/1993), Nghị quyết

TW2 khóa VIII (12/1996), được thể chế hóa trong Luật Giáo dục (12/1998),

được cụ thể hóa trong các chỉ thị của Bộ Giáo dục và đào tạo đặc biệt chỉ thị

số 15 (07/1999). Trong luật Giáo dục, khoản 2, điều 24 đã ghi: “Phương pháp

giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo

của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng môn học, lớp học; bồi dưỡng

phương pháp tự học, rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác

động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”.

Việc đổi mới phương pháp dạy học tất yếu phải đổi mới hình thức dạy

học để tạo ra một sự tương tác hợp lý và cần thiết. Hình thức tổ chức phổ biến

từ trước đến nay là bài lên lớp, diễn ra trong bốn bức tường lớp học được quy

định theo tiết, buổi, ngày, ít tập trung vào phát triển từng cá nhân học sinh, mà

chủ yếu là dạy học theo kiểu “đồng loạt”, “bình quân”, hạn chế đến hiệu quả

dạy học môn Khoa học. Phương pháp dạy học mới đòi hỏi phải có những hình

7

thức tổ chức học tập hợp lý để thúc đẩy học sinh suy nghĩ, làm việc, trao đổi

với nhau nhiều hơn.

Trẻ em ở lứa tuổi Tiểu học là một thực thể, một chỉnh thể trọn vẹn

nhưng chưa định hình, chưa hoàn thiện mà các em tiếp tục lớn lên, đang phát

triển. Sự phát triển tư duy của trẻ chỉ có thể phát triển tốt nếu giáo viên tạo ra

các hoạt động độc lập. Hoạt động độc lập của học sinh Tiểu học được thực

hiện chủ yếu thông qua hình thức tổ chức dạy học theo cá nhân và theo nhóm.

Để lĩnh hội được tri thức kỹ năng, kỹ xảo dù thực hiện được dưới hình thức

dạy học nào, trẻ cũng phải tự vận động, tự tìm hiểu dưới sự tổ chức và dẫn dắt

của giáo viên để phát hiện ra kiến thức.

Thảo luận theo nhóm hay cả lớp là hình thức giảng dạy đặt học sinh

vào môi trường học tập tích cực, trong đó học sinh được tổ chức thành nhóm

một cách thích hợp. Thảo luận giúp các em rèn luyện và phát triển kỹ năng

làm việc, kỹ năng giao tiếp, tạo điều kiện để các em có cơ hội giao lưu, học

hỏi lẫn nhau, giúp đỡ lẫn nhau, góp phần vào việc giáo dục toàn diện nhân

cách cho học sinh.

Từ những lý do trên, em đã chọn đề tài nghiên cứu là: “Tìm hiểu việc

sử dụng phương pháp thảo luận trong dạy học môn Khoa học lớp 4, 5 ở

bậc Tiểu học” làm khóa luận tốt nghiệp. Với mong muốn tìm hiểu kỹ hơn

việc sử dụng phương pháp thảo luận trong dạy học môn Khoa học và hiệu quả

của nó, để từ đó góp phần học tốt và dạy tốt môn học này ở Tiểu học đồng

thời chuẩn bị hành trang trong công tác giảng dạy sau này.

2. Mục đích nghiên cứu

Nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn về việc sử dụng phương

pháp thảo luận ở trường Tiểu học, từ đó đề xuất một số ý kiến góp phần nâng

cao hiệu quả dạy và học môn Khoa học lớp 4, 5.

3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu

- Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học môn Khoa học.

8

- Đối tượng nghiên cứu: Việc sử dụng phương pháp thảo luận trong dạy

học môn Khoa học ở bậc Tiểu học.

4. Giả thuyết khoa học

Trong quá trình dạy học môn Khoa học lớp 4, 5 nếu ta sử dụng phương

pháp thảo luận có thể phát huy được tính tích cực học tập của học sinh. Điều

đó sẽ tạo ra những giờ học đạt hiệu quả cao và luôn đáp ứng được yêu cầu đổi

mới “Lấy học sinh làm trung tâm”.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn của việc sử dụng

phương pháp thảo luận trong dạy học môn Khoa học lớp 4, 5 ở bậc Tiểu học.

- Tìm hiểu tình hình thực tế của việc sử dụng phương pháp thảo luận

trong dạy học môn Khoa học lớp 4, 5.

- Xây dựng một số giáo án dạy học môn Khoa học lớp 4, 5 nhằm minh

họa cách tổ chức, hướng dẫn học sinh thảo luận.

- Thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm chứng hiệu quả của việc sử dụng

phương pháp thảo luận trong dạy học môn Khoa học lớp 4, 5.

6. Phạm vi nghiên cứu

Do điều kiện khách quan về thời gian nên phạm vi nghiên cứu của đề

tài chỉ giới hạn trong việc nghiên cứu, thiết kế một số bài học về chủ đề “khoa

học” trong môn Khoa học lớp 4, 5 để minh họa cho việc tổ chức hướng dẫn

học sinh thảo luận.

7. Phương pháp nghiên cứu

- Phương pháp nghiên cứu tài liệu.

- Phương pháp phỏng vấn.

- Phương pháp dự giờ, quan sát.

- Phương pháp điều tra bằng Ankét.

- Phương pháp thực nghiệm.

- Phương pháp thống kê.

8. Cấu trúc đề tài

9

Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, nội dung chính của đề tài chia

làm ba chương:

- Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng phương pháp

thảo luận trong dạy học môn Khoa học lớp 4, 5.

- Chương 2: Tìm hiểu việc sử dụng phương pháp thảo luận trong dạy

học môn Khoa học lớp 4, 5 ở bậc Tiểu học.

- Chương 3: Thực nghiệm sư phạm.

10

PHẦN NỘI DUNG

CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC

SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP THẢO LUẬN TRONG DẠY HỌC

MÔN KHOA HỌC LỚP 4, 5

1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN

1.1.1. Tổng quan về phương pháp dạy học

1.1.1.1. Khái niệm phương pháp dạy học

Phương pháp nói chung là một khái niệm rất trừu tượng, vì nó không

mô tả những trạng thái, những tồn tại tĩnh trong thế giới hiện thực mà chủ yếu

nó mô tả phương pháp vận động trong quá trình nhận thức và hoạt động của

thực tiễn con người. Như vậy, phương pháp là cách thức, là con đường nhằm

đạt được mục đích đề ra.

Phương pháp dạy học là phương pháp được xây dựng và vận dụng vào

một quá trình cụ thể - quá trình dạy học. Đây là quá trình được đặc trưng ở

tính chất hai mặt, nghĩa là bao gồm hai hoạt động: Hoạt động dạy của thầy và

hoạt động học của trò. Hai hoạt động này tồn tại và được tiến hành trong mối

quan hệ biện chứng: Hoạt động dạy đóng vai trò chủ đạo (tổ chức, điều khiển)

và hoạt động học đóng vai trò tích cực, chủ động (tự tổ chức, tự điều khiển).

Vì vậy, phương pháp dạy học là tổng hợp những cách thức làm việc của thầy

và trò. Trong quá trình thực hiện những cách thức đó, thầy phải giữ vai trò

tích cực, chủ động.

Thuật ngữ “phương pháp” bắt nguồn từ tiếng Hi Lạp: “Methodos”, có

nghĩa là con đường, cách thức vận động của một sự vật, hiện tượng để đạt

được mục đích. Theo đó phương pháp dạy học là con đường, cách thức tiến

hành hoạt động dạy học để đạt được mục đích dạy học. Có nhiều định nghĩa

khác nhau về phương pháp dạy học. Sau đây là một vài định nghĩa trong số

chúng:

11

- Theo I.Ia.Larner (1981): Phương pháp dạy học là một hệ thống những

hành động có mục đích của giáo viên nhằm tổ chức hoạt động nhận thức và

thực hành của học sinh, đảm bảo cho học sinh lĩnh hội được nội dung học

vấn. [10, 226]

- Theo Iu.K.Babanxki (1983) cho rằng: “Phương pháp dạy học là cách

thức tương tác giữa thầy và trò nhằm giải quyết các nhiệm vụ giáo dưỡng,

giáo dục và phát triển trong quá trình dạy học”. [11, 226]

- Theo quan điểm điều khiển học: Phương pháp dạy học là cách thức tổ

chức hoạt động nhận thức của học sinh và điều khiển hoạt động này.

- Theo bản chất của nội dung: Phương pháp dạy học là sự vận động của

nội dung dạy học.

- Nguyễn Ngọc Quang (1989) nhận định: Phương pháp dạy học là cách

thức làm việc của thầy và trò trong sự phối hợp thống nhất dưới sự chỉ đạo

của thầy và trò tự giác, tích cực, tự lực đạt tới mục đích dạy học. [15, 11]

- Tác giả Đặng Vũ Hoạt (1997): Phương pháp dạy học là tổ hợp các

cách thức hoạt động của thầy và trò trong quá trình dạy học, được tiến hành

dưới vai trò chủ đạo của thầy nhằm thực hiện tốt các nhiệm vụ dạy học. [8,

20]

Từ các định nghĩa đã nêu ở trên cho thấy tuy chưa có ý kiến thống nhất

về khái niệm phương pháp dạy học nhưng các tác giả đều thừa nhận rằng

phương pháp dạy học có các dấu hiệu đặc trưng sau:

+ Nó phản ánh sự vận động của quá trình nhận thức của học sinh nhằm

đạt mục đích đề ra.

+ Nó phản ánh sự vận động của nội dung dạy học đã được nhà trường

quy định.

+ Phản ánh cách tổ chức và điều khiển hoạt động nhận thức và kiểm tra

kết quả hoạt động.

+ Nó phản ánh cách thức trao đổi thông tin giữa thầy và trò.

Phương pháp dạy học bao gồm phương pháp dạy và phương pháp học:

12

Phương pháp dạy: Phương pháp tổ chức nhận thức, phương pháp điều

khiển các hoạt động trí tuệ và thực hành, phương pháp giáo dục ý thức và thái

độ cho học sinh.

Phương pháp học: Phương pháp nhận thức và rèn luyện để hình thành

hệ thống tri thức và kĩ năng thực hành, hình thành nhân cách người học.

Hai phương pháp này không tồn tại độc lập, tách rời nhau mà nó liên

quan và phụ thuộc nhau, chúng vừa là mục đích, vừa là nguyên nhân tồn tại

của nhau.

Phương pháp dạy học phải luôn luôn được đặt ra trong mối quan hệ

giữa mục tiêu, nội dung, phương pháp, phương tiện và những điều kiện khác.

1.1.1.2. Một số đặc điểm về phương pháp dạy học tiểu học

 Tính mục đích của phương pháp dạy học.

Mục đích và nội dung dạy học quy định phương pháp dạy học. Thực

chất phương pháp dạy học là phương thức để đạt được mục đích. Do vậy mỗi

mục đích dạy học đòi hỏi phương pháp dạy học tương ứng và mỗi phương

pháp dạy học bao giờ cũng hướng tới đạt mục đích cụ thể nào đó. Không có

một phương pháp dạy học nào lại đạt được tất cả các mục đích.

Mỗi phương pháp dạy học giúp học sinh đạt được trình độ năng lực

nhất định. Vì vậy, việc xác định mục đích hình thành năng lực ở học sinh để

chọn phương pháp dạy học phù hợp là điều rất quan trọng.

 Tính khách quan và chủ quan của phương pháp dạy học.

- Tính khách quan: Mọi phương pháp dạy học đều phải xuất phát từ đối

tượng, từ đặc điểm, quy luật vận động, cấu trúc của đối tượng. Đối tượng của

phương pháp dạy học vừa là nội dung dạy học vừa là người học. [7, 21]

- Tính chủ quan: Phương pháp dạy học do chủ thể giáo viên và học sinh

tiến hành. Hiệu quả của phương pháp dạy học phụ thuộc vào năng lực người

sử dụng. Vì vậy, sự nhuần nhuyễn, linh hoạt và sáng tạo tích cực trong việc sử

dụng phương pháp dạy học là yếu tố quyết định hiệu quả dạy học. [7, 21]

 Phương pháp dạy học phụ thuộc vào nội dung dạy học.