Tìm hiểu tác động của đồ dùng dạy học đến quá trình lĩnh hội khái niệm toán học của học sinh lớp 4, 5.

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU ....................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài..................................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề .....................................................................................................2

3. Mục đích nghiên cứu ...........................................................................................3

4. Giả thuyết khoa học.............................................................................................3

5. Nhiệm vụ nghiên cứu...........................................................................................3

6. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu........................................................................3

7. Phương pháp nghiên cứu .....................................................................................3

8. Cấu trúc của đề tài ...............................................................................................4

PHẦN NỘI DUNG ................................................................................................5

CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN...............................................5

1.1. Cơ sở lí luận .....................................................................................................5

1.1.1. Đặc điểm tâm lí lứa tuổi học sinh cuối cấp hệ tiểu học...................................5

1.1.1.1. Đặc điểm nhận thức ....................................................................................5

1.1.1.2. Đặc điểm nhân cách....................................................................................6

1.1.2. Khái niệm toán học........................................................................................8

1.1.2.1. Định nghĩa về khái niệm toán học ...............................................................8

1.1.2.2. Mục đích yêu cầu của dạy học khái niệm toán học ở tiểu học .....................9

1.1.2.3. Vai trò của các khái niệm toán học trong chương trình tiểu học ..................9

1.1.2.4. Nội dung dạy học khái niệm trong chương trình môn Toán lớp 4, 5............9

1.1.2.5. Những con đường tiếp cận khái niệm........................................................14

1.1.2.6. Phương pháp hình thành khái niệm về các đối tượng toán học ..................16

1.1.3. Đồ dùng dạy học trong dạy học môn Toán ở Tiểu học .................................17

1.1.3.1. Đồ dùng dạy học.......................................................................................17

1.1.3.2. Đồ dùng dạy học môn Toán ở Tiểu học ....................................................17

1.1.4. Quan điểm về vấn đề trực quan của một số nhà triết học..............................21

1.2. Cơ sở thực tiễn................................................................................................22

1.2.1. Thực trạng sử dụng đồ dùng dạy học toán ở tiểu học ...................................23

1.2.2. Nhận thức của giáo viên về vai trò của đồ dùng dạy học trong dạy học các

khái niệm toán học ở tiểu học ................................................................................23

CHƯƠNG 2: TÁC ĐỘNG CỦA ĐỒ DÙNG DẠY HỌC ĐẾN QUÁ TRÌNH

LĨNH HỘI KHÁI NIỆM TOÁN HỌC CỦA HỌC SINH LỚP 4, 5..................26

2.1. Sử dụng đồ dùng dạy học trong dạy học hình thành khái niệm toán lớp 4, 5 ...26

2.1.1. Những định hướng sử dụng đồ dùng dạy học...............................................26

2.1.1.1. Sử dụng đồ dùng dạy học trong dạy học hình thành khái niệm toán học theo

hướng minh họa, mô phỏng trực quan ...................................................................26

2.1.1.2. Sử dụng đồ dùng dạy học trong dạy học hình thành khái niệm toán học

nhằm đảm bảo cho sự phát triển các thao tác tư duy và phẩm chất trí tuệ cho học

sinh........................................................................................................................27

2.2. Tác động của đồ dùng dạy học đến quá trình lĩnh hội một số khái niệm toán học

của học sinh lớp 4, 5..............................................................................................28

2.2.1. Tác động của đồ dùng dạy học đến quá trình lĩnh hội một số khái niệm có nội

dung số học ...........................................................................................................28

2.2.1.1. Hình thành khái niệm phân số...................................................................28

2.2.1.2. Hình thành khái niệm hỗn số.....................................................................33

2.2.1.3. Hình thành khái niệm số thập phân ...........................................................38

2.2.2. Tác động của đồ dùng dạy học đến quá trình lĩnh hội một số khái niệm có nội

dung đại lượng và đo đại lượng .............................................................................46

2.2.2.1. Hình thành khái niệm về thể tích của một hình..........................................46

2.2.2.2 Hình thành khái niêm về một số đơn vị đo diện tích: đề- ca -mét vuông, hec￾tô-mét vuông. ........................................................................................................52

2.2.3. Tác động của đồ dùng dạy học đến quá trình lĩnh hội một số khái niệm có nội

dung yếu tố hình học .............................................................................................58

2.2.3.1. Hình thành khái niệm hình thang ..............................................................58

2.2.3.2. Hình thành khái niệm hình hộp chữ nhật...................................................62

2.3. Một số đề xuất sử dụng đồ dùng dạy học vào việc hình thành khái niệm toán

học ........................................................................................................................69

2.3.1. Cơ sở đề xuất...............................................................................................69

2.3.2. Nội dung đề xuất..........................................................................................69

CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .......................................................74

3.1. Mục đích thực nghiệm ....................................................................................74

3.2. Nội dung thực nghiệm ....................................................................................74

3.2.1. Bài hình bình hành (Lớp 4)..........................................................................74

3.2.2. Bài giới thiệu biểu đồ hình quạt (Lớp 5) ......................................................76

3.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm................................................................77

3.3.1. Chọn mẫu thực nghiệm................................................................................77

3.3.2. Quan sát giờ học ..........................................................................................77

3.4. Kết quả thực nghiệm.......................................................................................78

3.4.1. Nhận xét tiến trình dạy học ..........................................................................78

3.4.2. Kết quả học tập của học sinh........................................................................78

PHẦN KẾT LUẬN..............................................................................................80

1. Kết luận chung ..................................................................................................80

2. Bài học rút ra cho bản thân ................................................................................80

3. Hạn chế của đề tài..............................................................................................82

4. Triển vọng nghiên cứu sau đề tài .......................................................................82

TÀI LIỆU THAM KHẢO...................................................................................83

PHỤ LỤC.............................................................................................................84

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Ở Tiểu học, môn Toán có vai trò quan trọng trong việc rèn luyện trí tuệ và

năng lực tư duy cho học sinh. Mục tiêu của môn học này là cung cấp cho học sinh

những kiến thức cơ bản ban đầu về số học: các số tự nhiên, phân số, số thập phân;

các đại lượng thông dụng; một số yếu tố hình học và thống kê đơn giản. Qua đó

hình thành cho học sinh phương pháp tự học và làm việc có kế hoạch khoa học, chủ

động, linh hoạt, sáng tạo. Các kiến thức, kĩ năng đạt được từ môn Toán sẽ góp phần

hỗ trợ học sinh học tốt các môn học khác và vận dụng để giải quyết các vấn đề thiết

thực trong cuộc sống.

Không như các môn học khác, các kiến thức toán học mà đặc biệt là các khái

niệm mang tính trừu tượng và khái quát cao, điều này đòi hỏi ở người học năng lực

tưởng tưởng và tư duy tốt. Thêm vào đó, học sinh tiểu học là đối tượng có trình độ

nhận thức chưa cao, chỉ ở mức độ cảm tính, trực quan. Chính vì vậy mà việc sử

dụng đồ dùng dạy học hỗ trợ quá trình dạy học các khái niệm toán học là giải pháp

sư phạm tối ưu nhất.

Thực hiện định hướng đổi mới phương pháp dạy học môn Toán, quá trình dạy

học cần được tổ chức sao cho mọi học sinh đều phải làm việc, thực sự tích cực, chủ

động, tự giác trong tìm tòi, suy nghĩ và sáng tạo để lĩnh hội các kiến thức. Trong

quá trình này, việc nghiên cứu và sử dụng sáng tạo các đồ dùng dạy học có ý nghĩa

rất lớn. Những nghiên cứu về vai trò, chức năng của đồ dùng dạy học cho thấy việc

sử dụng chúng trong dạy và học môn Toán nói chung và các khái niệm toán học nói

riêng có những ảnh hưởng tích cực về mặt tâm lí của người học cũng như hiệu quả

tiếp thu bài. Nhờ vậy mà tạo ra được sự thích thú, sự tập trung chú ý ở các em trong

hoạt động, thao tác với đồ dùng dạy học, từ đó góp phần nâng cao hiệu quả tiếp thu

kiến thức mà giáo viên muốn truyền đạt.

Hiện nay, bên cạnh những đồ dùng được trang bị trong bộ đồ dùng dạy học

của học sinh và giáo viên còn có một số đồ dùng được thiết kế trên phần mềm có

tính động cho phép chúng ta thực hiện các thao tác vật lí như trượt, xoay, lắp ghép,

cắt ghép... Chúng tỏ ra là những công cụ hỗ trợ đắc lực cho dạy học môn Toán và

đã được nhiều người quan tâm nghiên cứu, ứng dụng trong dạy học. Việc sử dụng

các đồ dùng này sẽ tạo nên chỗ dựa trực quan, giúp các em nhận ra được dấu hiệu

bản chất chứa đựng trong đối tượng, giúp cho sự tiếp thu khái niệm toán học của

học sinh được dễ dàng hơn.

Trên thực tế, mặc dù giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của việc sử

dụng đồ dùng dạy học trong các tiết học nhưng lại chưa nắm rõ sự tác động của đồ

2

dùng đó đến quá trình lĩnh hội khái niệm của học sinh trong dạy học cụ thể như thế

nào. Vì thế, đôi khi việc sử dụng các đồ dùng dạy học không đem lại kết quả cao,

trong một số trường hợp gây khó hiểu cho học sinh, làm ảnh hưởng đến hiệu quả

giờ dạy.

Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi chọn và nghiên cứu đề tài “Tìm hiểu

tác động của đồ dùng dạy học đến quá trình lĩnh hội khái niệm toán học của học

sinh lớp 4, 5”.

2. Lịch sử vấn đề

Tìm hiểu về vấn đề này đã có nhiều công trình nghiên cứu của các tác giả khác

nhau:

Ở nước ta, trong cuốn Công nghệ thông tin hỗ trợ đổi mới phương pháp dạy

học, nhóm tác giả Nguyễn Hữu Bút, Trần Thị Thu Hà đã đưa ra một vài định hướng

sử dụng những đồ dùng dạy học được thiết kế trên phần mềm The Geometer’s

Sketchpad trong dạy học các biểu tượng và quan hệ hình học cho học sinh Tiểu học

nhằm nâng cao hiệu quả dạy học.

Trong luận án Dạy học khái niệm toán cho học sinh lớp 4,5 với sự hỗ trợ của

phần mềm dạy học của mình, Nguyễn Hoài Anh đã làm rõ các vấn đề liên quan đến

quá trình dạy học khái niệm toán học ở tiểu học, đồng thời khai thác các phần mềm

dạy học nhằm hỗ trợ dạy học một số khái niệm toán lớp 4, 5.

Khóa luận tốt nghiệp “Sử dụng phương pháp trực quan trong dạy học môn

Toán ở lớp 2, 3” của sinh viên Hoàng Thị Tiểu Mai, được sự hướng dẫn của Th.S

Lê Tử Tín, trường ĐHSP-ĐHĐN, 2011. Đề tài này gồm có 3 chương: Cơ sở lí luận

và cơ sở thực tiễn của việc sử dụng phương pháp trực quan trong dạy học môn toán

ở lớp 2, 3; sử dụng phương pháp trực quan trong dạy học môn Toán ở lớp 2, 3; thực

nghiệm sư phạm. Tác giả đã khái quát một cách cụ thể vai trò của trực quan trong

quá trình dạy học môn Toán và đối với sự nhận thức của học sinh trong việc tiếp thu

kiến thức toán.

Khóa luận tốt nghiệp “Tìm hiểu việc sử dụng và chế tạo đồ dùng dạy học có

hiệu quả trong dạy học môn Toán cho học sinh khối lớp 1, 2, 3” của sinh viên Đoàn

Thị Hương Chinh, được sự hướng dẫn của Th.S Mã Thanh Thủy, trường ĐHSP￾ĐHĐN, 2011. Trong đề tài này, tác giả cũng đã làm rõ nguyên tắc và tác động của

đồ dùng dạy học trong môn Toán; ý nghĩa của việc chế tạo và tầm quan trọng của

việc sử dụng đồ dùng dạy học trong dạy học môn Toán.

Nhìn chung tác động của đồ dùng dạy học đến quá trình lĩnh hội khái niệm

toán học vẫn chưa được nhiều tác giả quan tâm nghiên cứu. Các công trình nghiên

cứu trên chủ yếu tập trung nghiên cứu việc sử dụng và chế tạo đồ dùng dạy học có

3

hiệu quả trong dạy học môn Toán, vai trò của trực quan trong quá trình dạy học

môn Toán... chứ chưa tìm hiểu cụ thể tác động của đồ dùng dạy học đến quá trình

lĩnh hội khái niệm toán học. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu này vẫn là nguồn

tài liệu tham khảo bổ ích giúp chúng tôi thực hiện đề tài của mình.

3. Mục đích nghiên cứu

Nghiên cứu sự tác động của đồ dùng dạy học đến quá trình lĩnh hội khái niệm

toán học của học sinh lớp 4, 5; từ đó đưa ra một số đề xuất sử dụng đồ dùng dạy học

vào việc hình thành khái niệm toán học cho học sinh và vận dụng vào tổ chức dạy

học một số khái niệm toán cụ thể trong chương trình môn Toán lớp 4, 5.

4. Giả thuyết khoa học

Nếu giáo viên hiểu rõ và nắm chắc sự tác động của đồ dùng dạy học đến quá

trình lĩnh hội khái niệm của học sinh thì sẽ có những lựa chọn, sử dụng các đồ dùng

hợp lí và tổ chức những hoạt động dạy học, giúp các em khám phá ra kiến thức góp

phần nâng cao chất lượng dạy học toán ở Tiểu học nói chung, ở các lớp 4, 5 nói

riêng.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu

Để đạt được mục đích nghiên cứu, đề tài phải thực hiện được các nhiệm vụ

sau:

- Tìm hiểu vai trò, tác động của đồ dùng dạy học đối với việc dạy học khái

niệm toán học.

- Tìm hiểu nội dung chương trình môn Toán lớp 4, 5.

- Nghiên cứu đặc điểm nhận thức của học sinh và sự tác động của đồ dùng dạy

học đến quá trình lĩnh hội khái niệm toán học của học sinh.

- Khảo sát nhận thức của Giáo viên về tác động của đồ dùng dạy học đến quá

trình lĩnh hội khái niệm toán học của học sinh lớp 4, 5.

- Tiến hành thực nghiệm sư phạm.

6. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

6.1. Đối tượng nghiên cứu: Tác động của đồ dùng dạy học đến quá trình lĩnh hội

khái niệm toán học của học sinh lớp 4, 5.

6.2. Phạm vi nghiên cứu: Nội dung chương trình môn Toán lớp 4, 5.

Do điều kiện và khả năng nghiên cứu còn hạn chế nên chúng tôi chỉ chủ yếu

nghiên cứu, thực nghiệm ở học sinh lớp 4, 5 trường tiểu học Hải Vân, thành phố Đà

Nẵng.

7. Phương pháp nghiên cứu

7.1. Phương pháp nghiên cứu lí luận: Tìm hiểu những vấn đề lí luận liên quan đến

việc sử dụng và sự tác động của đồ dùng dạy học vào dạy học khái niệm toán học.

4

7.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn

7.2.1. Phương pháp quan sát: Quan sát việc sử dụng đồ dùng dạy học trong dạy học

toán ở trường Tiểu học.

7.2.3. Phương pháp điều tra, khảo sát: Sử dụng phiếu điều tra để tìm hiểu thực

trạng sử dụng đồ dùng dạy học trong dạy học và đánh giá của Giáo viên về vai trò

của đồ dùng dạy học đối với hiệu quả dạy và học khái niệm.

7.2.4. Phương pháp tổng kết kinh nghiệm: Tìm hiểu kinh nghiệm của các giáo viên,

những vấn đề nghiên cứu liên quan.

7.2.5. Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Tổ chức thực nghiệm đề tài qua một số

tiết dạy ở trường Tiểu học.

Ngoài ra, chúng tôi còn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu hỗ trợ như

phương pháp điều tra bằng trò chuyện, phương pháp thống kê toán học.

8. Cấu trúc của đề tài

Đề tài gồm có 3 phần

Phần mở đầu: Giới thiệu lí do chọn đề tài, lịch sử, mục đích, giả thuyết khoa học,

đối tượng và phạm vui nghiên cứu, các phương pháp nghiên cứu, cấu trúc của đề tài.

Phần nội dung: Gồm 3 chương

Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn

Tìm hiểu đặc điểm tâm lí của học sinh Tiểu học, nội dung giảng dạy chương

trình môn Toán của khối lớp 4, 5; khái niệm toán học; đồ dùng dạy học trong dạy

học môn Toán ở tiểu học; quan điểm về vấn đề trực quan của một số nhà triết học;

tìm hiểu thực trạng sử dụng đồ dùng dạy học trong dạy học khái niệm toán học ở

các trường Tiểu học;

Chương 2: Tác động của đồ dùng dạy học đến quá trình lĩnh hội mottj số

khái niệm toán học của học sinh lớp 4, 5

Sử dụng đồ dùng dạy học trong dạy học hình thành khái niệm toán ở lớp 4, 5

Tác động của đồ dùng dạy học đến quá trình lĩnh hội một số khái niệm toán

học của học sinh lớp 4, 5

Một số đề xuất sử dụng đồ dùng dạy học vào việc hình thành khái niệm toán

học

Chương 3: Thực nghiệm sư phạm

Phần kết luận: kết luận chung; bài học rút ra cho bản thân; hạn chế của đề tài,

triển vọng nghiên cứu sau đề tài.

5

PHẦN NỘI DUNG

CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN

1.1. Cơ sở lí luận

1.1.1. Đặc điểm tâm lí lứa tuổi học sinh cuối cấp hệ tiểu học

1.1.1.1. Đặc điểm nhận thức

Học sinh lớp 4, 5 nằm trong độ tuổi hình thành các phẩm chất tâm lý mới.

Trong giai đoạn đầu đi học (các lớp 1, 2, 3), phần lớn các em học chỉ vì kiến thức,

không quan tâm nhiều đến việc áp dụng kiến thức được học vào cuộc sống. Trong

giai đoạn lớp 4, 5, các em đã bắt dầu thiết lập được mối quan hệ giữa kiến thức và

thực tiễn; đã tích cực, đã chủ động hơn trong tìm tòi, khám phá cái mới, mang về

cho mình những hiểu biết cần có và vận dụng được kiến thức giải quyết các vấn đề

đơn giản trong cuộc sống hằng ngày.

Ngoài những đặc điểm về nhận thức của học sinh tiểu học nói chung, học

sinh lớp 4, 5 còn mang đặc điểm riêng thích hợp đòi hỏi có sự sử dụng các đồ dùng

dạy học trong quá trình dạy học:

a) Tri giác

Tri giác thường gắn với hành động và hoạt động thực tiễn của bản thân. Với

học sinh, để tri giác có hiệu quả thì các em phải được “làm cái gì đó” với đối tượng,

chẳng hạn như cầm, nắm, lắp ghép, làm thay đổi... các đối tượng ấy.

Khi học sinh tri giác thì cảm xúc của các em thể hiện rất rõ, các em tri giác

đầu tiên là những dấu hiệu, những đặc điểm trực tiếp gây cho các em xúc cảm. Vì

thế, cái trực quan, cái rực rỡ và sinh động dễ gây ấn tượng tích cực đối với các em,

được các em tri giác tốt hơn. Tuy nhiên, giáo viên cũng cần chú ý để không mắc

phải tình trạng sử dụng một cách tùy tiện các đồ dùng dạy học có hình thức và màu

sắc quá cầu kì, vì đôi khi sẽ làm che lấp mất dấu hiệu bản chất của nội dung cần

dạy.

Tri giác của học sinh không tự nó phát triển. Trong quá trình học tập, khi tri

giác trở thành hoạt động có mục đích, có phân tích thì tri giác sẽ mang tính chất của

sự quan sát có tổ chức. Đặc điểm này đề cao vai trò của người giáo viên trong việc

tổ chức các hoạt động nhằm phát triển tri giác cho học sinh.

b) Chú ý

Ở các lớp cuối cấp, chú ý có chủ định đã xuát hiện và ngày càng hoàn thiện

hơn trong quá trình nhận thức của học sinh. Khả năng phát triển chú ý có chủ định,

phát triển tính bền vững, sự tập trung chú ý ở học sinh cuối cấp là rất cao. Bản thân

quá trình học tập đòi hỏi các em phải rèn luyện thường xuyên sự chú ý có chủ định,

6

ý chí. Chú ý có chủ định được phát triển cùng với động cơ học tập mang tính xã hội

cao với sự trưởng thành về ý thức, trách nhiệm đối với kết quả học tập. Mặc dù vậy,

học sinh lứa tuổi này vẫn còn bị lôi cuốn bởi những đồ dùng dạy học đẹp, mới lạ.

Cho nên việc sử dụng đồ dùng dạy học vẫn là cần thiết để tạo được những cảm xúc

tích cực ở học sinh.

c) Trí nhớ

Học sinh có trí nhớ trực quan - hình tượng phát triển chiếm ưu thế hơn trí

nhớ hơn từ ngữ - logic. Các em nhớ và giữ gìn chính xác những sự vật, hiện tượng

cụ thể nhanh hơn. Tuy vậy, học sinh đã có thể ghi nhớ và diễn đạt các khái niệm,

định nghĩa bằng ngôn ngữ của mình, dần thoát khỏi việc ghi nhớ máy móc, rập

khuôn.

Chẳng hạn như dựa trên cơ sở quan sát và phân tích các đặc điểm của hình

hình học mới, học sinh có thể tự phát biểu được “Hình bình hành có hai cặp cạnh

đối diện song song và bằng nhau”. Tuy rằng phát biểu của các em không chính xác

từng câu, từng chữ như phát biểu trong SGK, nhưng về cơ bản học sinh cũng đã biết

diễn đạt đúng về đối tượng bằng ngôn ngữ của chính mình.

d) Tưởng tượng

Khả năng tưởng tượng của học sinh đã phát triển và phong phú hơn so với

học sinh lứa tuổi lớp 1, 2, 3 và được hình thành và phát triển trong hoạt động học

cùng các hoạt động khác của các em. Tưởng tượng của học sinh lứa tuổi này đã dần

thoát khỏi sự ảnh hưởng của những ấn tượng từ thực tế dạy học; gần với hiện thực

hơn do có được những kinh nghiệm phong phú, đã lĩnh hội được những tri thức

phong phú do nhà trường mang lại.

e) Tư duy

Học sinh đã chuyển dần từ nhận thức các mặt bề ngoài đến nhận thức thuộc

tính và dấu hiệu bản chất của sự vật, hiện tượng. Các em có khả năng phân tích đối

tượng mà không cần tới những hoạt động trực tiếp trên các đối tượng đó nữa, phân

biệt dấu hiệu, đặc điểm khác nhau của đối tượng và diễn đạt chúng dưới dạng ngôn

ngữ.

1.1.1.2. Đặc điểm nhân cách

a) Tính cách

Học sinh thường có nhiều nét tính cách tốt như sự hồn nhiên, ham hiểu biết.

Các em rất cả tin, tin vào thầy cô, vào sách, tin vào người lớn và tin vào cả khả năng

của bạn thân. Do đó, đây là đặc tính mà người giáo viên phải chú ý để có thể giáo

dục học sinh của mình, nhưng cần tuân thủ tính chính xác trong mọi kiến thức đưa

đến cho các em, nếu không sẽ tạo nên sự sai lệch về kiến thức ở học sinh.