Tích hợp kiến thức địa lý địa phương vào dạy học địa lý 10 trường THPT

Đề tài:

Tích hợp kiến thức địa lý địa phương vào dạy học địa lý lớp 10

trường THPT.

Chuyên ngành: LL và PP dạy học

Học viên: Phạm Hương Giang – CH Địa K14

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1

MỤC LỤC

Trang

MỞ ĐẦU 1

1 Lý do chọn đề tài 1

2 Mục đích nghiên cứu 2

3 Nhiệm vụ nghiên cứu 2

4 Giới hạn nghiên cứu 3

5 Phương pháp nghiên cứu 3

6 Lịch sử nghiên cứu 5

7 Những đóng góp của luận văn 6

8 Cấu trúc luận văn 6

NỘI DUNG 7

Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc tích hợp kiến

thức địa lý địa phương vào dạy học địa lý lớp 10 THPT

7

1.1. Kiến th ức địa lý địa ph ươn g tron g ch ươn g trìn h địa lý trường

phổ thông các nước trên thế giới

7

1.1.1. Vai trò của kiến thức địa lý địa phương trong dạy học địa lý 7

1.1.2. Một số kiểu cấu tạo chương trình địa lý trường phổ thông ở các

nước trên thế giới

8

1.2. Kiến th ức địa lý địa ph ươn g tron g ch ươn g trìn h địa lý trường

phổ thông ở nước ta

9

1.2.1. Vị trí của kiến thức địa lý địa phương trong phân phối chương

trình địa lý trường phổ thông

9

1.2.2. Thực trạng kiến thức địa lý địa phương của giáo viên và học sinh

phổ thông hiện nay, lấy thí dụ ở tỉnh Thái Nguyên

13

1.3. Vai trò của kiến thức địa lý địa phương đối với việc dạy học địa

lý lớp 10 THPT

17

1.4. Tình hình sử dụng các kiến thức địa lý địa phương vào dạy học

địa lý lớp 10 ở tỉnh Thái Nguyên

21

Chương 2: Tích hợp kiến thức địa lý địa phương vào dạy học

Địa lý lớp 10 THPT. Lấy ví dụ ở tỉnh Thái Nguyên

29

2.1. Hệ thống kiến thức Địa lý lớp 10 29

2.2. Hình thành khái niệm địa lý chung cho học sinh lớp 10 THPT 33

2.2.1. Khái niệm và vai trò của khái niệm đối với quá trình nhận thức

của học sinh

33

2.2.2. Con đường hình thành khái niệm chung Địa lý lớp 10 35

2.3. Tích hợp kiến thức địa lý địa phương vào dạy học Địa lý lớp 10

THPT

39

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2

2.3.1. Khái quát về tích hợp và tích hợp kiến thức địa lý địa phương

vào dạy học Địa lý lớp 10

39

2.3.2. Các nguồn tài liệu thu thập kiến thức địa lý địa phương để tích

hợp vào dạy học địa lý 10

43

2.3.3. Định hướng một số nguyên tắc chung để tích hợp kiến thức địa

lý địa phương vào dạy học địa lý lớp 10

45

2.3.4. Các phương pháp dạy học cụ thể để tích hợp kiến thức địa lý địa

phương vào dạy học Địa lý lớp 10

51

2.4. Kiến thức địa lý địa phương tỉnh Thái Nguyên và việc tích hợp

vào dạy học địa lý lớp 10 trong tỉnh

60

2.4.1. Kiến thức địa lý địa phương tỉnh Thái Nguyên: nội dung và

nguồn tài liệu thu thập

60

2.4.2. Định hướng một số nội dung và phương pháp dạy học để tích

hợp kiến thức ĐLĐP tỉnh Thái Nguyên vào dạy học địa lý lớp 10

73

2.4.3. Thí dụ về tích hợp kiến thức ĐLĐP tỉnh Thái Nguyên vào dạy

học địa lý lớp 10

84

2.4.4. Giới thiệu một số giáo án tích hợp kiến thức ĐLĐP tỉnh Thái

Nguyên vào dạy học địa lý lớp 10 trong tỉnh

87

Chương 3: Thực nghiệm sư phạm 88

3.1. Mục đích, nhiệm vụ, nguyên tắc của thực nghiệm sư phạm 88

3.1.1. Mục đích của thực nghiệm sư phạm 88

3.1.2. Nhiệm vụ của thực nghiệm sư phạm 88

3.1.3. Nguyên tắc tiến hành thực nghiệm 89

3.2. Tổ chức thực nghiệm sư phạm 89

3.2.1. Đối tượng thực nghiệm sư phạm 89

3.2.2. Phương pháp thực nghiệm sư phạm 91

3.3. Căn cứ và tiêu chí để đánh giá, xếp loại kết quả thực nghiệm 91

3.3.1 Căn cứ đánh giá, xếp loại kết quả thực nghiệm 91

3.3.2 Tiêu chí đánh giá, xếp loại kết quả thực nghiệm 91

3.3.3 Cách xử lý kết quả thực nghiệm 92

3.4. Phân tích, đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm 93

3.5. Đánh giá chung về thực nghiệm sư phạm 105

KẾT LUẬN 109

TÀI LIỆU THAM KHẢO 112

PHỤ LỤC 116

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong chương trình giáo dục quốc dân, Đ ịa lý là môn học quan trọng

nên được đưa vào giảng dạy ở các trường phổ thông từ lớp 6 cho đến lớp 12,

nhằm mục đích trang bị cho học sinh những kiến thức cơ bản về khoa học địa

lý, cũng như vận dụng những kiến thức đó vào cuộc sống để biết cách ứng xử

với môi trường tự nhiên và xã hội xung quanh, đồng thời đáp ứng với yêu cầu

phát triển của đất nước, xu thế tất yếu của thời đại.

Địa lý là môn học có nhiều thuận lợi về giáo dục tình yêu quê hương

đất nước, trong đó các kiến thức địa lý địa phương có vai trò cực kỳ quan

trọng. Vì thế, một nhà văn Nga đã nói: tình yêu quê hương đất nước phải

được bắt nguồn từ tình yêu đối với sự vật, hiện tượng gần gũi, thân quen nơi

xóm, làng của mình và chúng ta chỉ thực sự yêu chúng khi hiểu biết sâu sắc

về chúng. Chính việc giảng dạy địa lý địa phương tạo điều kiện cho thế hệ trẻ

tìm hiểu và đánh giá đúng tiềm năng các điều kiện tự nhiên, tài nguyên thiên

nhiên và thực trạng kinh tế - xã hội của địa phương, từ đó giúp họ định hướng

nghề nghiệp, lao động sản xuất, góp phần xây dựng quê hương giàu đẹp.

Kiến thức địa lý địa phương (quê hương) có liên quan nhiều đến địa lý

đại cương, địa lý thế giới, địa lý Việt Nam, trong đó đặc biệt là địa lý lớp 10.

Hệ thống kiến thức Địa lý lớp 10 là nền tảng của môn Địa lý THPT, bao gồm:

các khái niệm, các quy luật địa lý, các mối quan hệ nhân quả… nhưng nhiều

nhất là các khái niệm chung. Kiến thức địa lý địa phương là tài liệu sống động

để nắm những kiến thức địa lý cơ bản đó. Bởi vì thông qua những hiểu biết

ban đầu về các sự vật, hiện tượng hết sức gần gũi, thân quen mà học sinh nhìn

thấy hàng ngày ở địa phương sẽ tạo điều kiện để hình thành biểu t ượng địa lý

cho học sinh. Trong khi đó, biểu tượng địa lý lại là cơ sở để tạo nên khái niệm

địa lý, vì nó phản ánh đượ c những thuộc tính của khái niệm địa lý tương ứng.

Ngược lại, việc đưa kiến thức địa lý địa phương trong dạy học địa lý sẽ góp

phần bổ sung kiến thức về địa phương cho học sinh và làm giàu tình yêu quê

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2

hương đất nước trong tâm hồn các em. Đồng thời, bài giảng địa lý có sự liên

hệ, chứng minh bằng thực tiễn nơi các em đang sinh sống và học tập sẽ trở

nên hấp dẫn và có tính thuyết phục với học sinh hơn.

Ở nước ta vấn đề dạy học địa lý địa phương ở các trường phổ thông

hiện nay đã được chú ý nhiều hơn trước. Tuy nhiên, dung lượng kiến thức này

vẫn còn chiếm một tỷ lệ rất nhỏ trong chương trình địa lý phổ thông. Ngoài

các tiết dạy địa lý địa phương theo quy định, thầy (cô) giáo chưa thường

xuyên đưa kiến thức địa lý địa phương vào bài giảng. Đặc biệt, giáo viên nắm

kiến thức địa lý địa phương chưa sâu, chưa rộng đã phần nào ảnh hưởng đến

chất lượng học tập của học sinh. Do đó, kiến thức địa lý địa phương của học

sinh thường nghèo nàn, việc cung cấp và bổ sung kiến thức địa lý địa phương

cho học sinh còn nhiều hạn chế, đây là vấn đề cần khắc phục.

Rõ ràng, đề tài sẽ thực hiện được nhiều mục đích phù hợp với đòi hỏi

cả về mặt lý thuyế t và thực tiễn. Vì vậy, chúng tôi đã lựa chọn đề tài “Tích

hợp kiến thức địa lý địa phương vào dạy học địa lý lớp 10 trường THPT”.

2. Mục đích nghiên cứu

- Bổ sung và làm phong phú kiến thức địa lý địa phương cho học sinh

phổ thông.

- Tìm biện pháp, phương pháp giúp học sinh nắm kiến thức địa lý lớp

10 vững chắc thông qua việc vận dụng kiến thức địa lý địa phương.

- Làm cho bài giảng địa lý có sức thuyết phục, gây được niềm hứng

thú, tính tích cực học tập của học sinh.

- Góp phần giáo dục tình yêu quê hương, đất nước cho các học sinh.

3. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn của việc tích hợp kiến thức địa

lý địa phương vào dạy học địa lý 10 THPT.

- Nghiên cứu đặc điểm kiến thức địa lý lớp 10 và con đường hình

thành kiến thức cho học sinh.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3

- Tìm ra một số nguyên tắc và phương pháp để tích hợp kiến thức địa

lý địa phương vào dạy học địa lý lớp 10.

- Nghiên cứu việc tích hợp kiến thức địa lý địa phương tỉnh Thái

Nguyên vào dạy học địa lý lớp 10 trường THPT để chứng minh cho lý thuyết

của đề tài.

4. Giới hạn nghiên cứu

Trong quá trình nghiên cứu do có nhiều điều kiện hạn chế (về thời

gian, tài chính…) nên đề tài chỉ giới hạn ở việc nghiên cứu tích hợp kiến thức

địa lý địa phương vào dạy học chương trình địa lý lớp 10 trường THPT và lấy

ví dụ minh hoạ ở tỉnh Thái Nguyên.

5. Phương pháp nghiên cứu

- Phương pháp thu thập tài liệu

Việc thu thập tài liệu được thực hiện dựa vào mục đích và nhiệm vụ

nghiên cứu của đề tài. Các nguồn tài liệu gồm sách báo, tạp chí chuyên ngành,

các báo cáo khoa học, các đề tài nghiên cứu, các trang web cung cấp thông tin

và các chỉ thị, nghị quyết của ngành giáo dục có liên quan đến đề tài. Để đề

tài đảm bảo tính khoa học và tính sư phạm, trong quá trình thu thập tài liệu

phải đặc biệt chú ý đến nội dung chương trình SGK Địa lý lớp 10 ban cơ bản,

sách hướng dẫn của giáo viên, cùng với các tài liệu tham khảo khác. Vì vậy,

nguồn tài liệu thu thập được hết sức phong phú và đều liên quan đến nội dung

của đề tài nghiên cứu. Tuy nhiên, việc lựa chọn và sắp xếp nội dung sao cho

chính xác, phù hợp với quá trình dạy học hiện nay cần khá nhiều thời gian và

công sức của tác giả.

- Phương pháp điều tra, quan sát

Đó là phương pháp đi khảo sát thực tế ở một số trường phổ thông

trong tỉnh Thái Nguyên để nắm rõ thực trạng dạy và học địa lý địa phương ở

các trường phổ thông hiện nay. Dự giờ của một số giáo viên đang dạy Địa lý

lớp 10, phỏng vấn và phát phiếu điều tra cho học sinh và giáo viên để rút ra

những nhận xét chính xác, khách quan. Đồng thời để đưa ra những kiến nghị

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4

cần thiết, giúp cho việc giảng dạy và học tập bộ môn Địa lý, trong đó có địa lý

địa phương ở trường phổ thông được tốt hơn.

- Phương pháp phân tích hệ thống

Trong quá trình dạy học thì nội dung, phương pháp và phương tiện

dạy học cũng như xu hướng dạy học là một tổng thể thống nhất với những

quy luật nội tại riêng của nó . Do đó để đảm bảo tính khoa họ c và tính sư

phạm của đề tài, trong quá trình thực hiện đề tài cần phải xem xét, phân tích

các đối tượng nghiên cứu trong một hệ thống hoàn chỉnh. Chẳng hạn, cần phải

nghiên cứu việc dạy học địa lý địa phương trong mối quan hệ qua lại nhiều

chiều với toàn bộ chương trình địa lý phổ thông. Hay khi xem xét thực trạng

giảng dạy và học tập địa lý địa phương ở các trường phổ thông hiện nay cần

phải nhìn nhận từ cả phía giáo viên và phía học sinh trên nhiều phương diện:

nội dung, phương pháp, phương tiện, xu hướng… Có như vậy, mới rút ra

được những kết luận khách quan, chính xác về vấn đề đưa ra.

- Phương pháp thực nghiệm sư phạm

Để kiểm chứng tính khoa học và thực tiễn của đề tài, nhất định phải

tiến hành thực nghiệm sư phạm. Đó là cách trực tiếp giảng dạy hoặc nhờ một

số giáo viên có kinh nghiệm ở một số trường phổ thông giúp đỡ giảng dạy

phần bài giảng do tác giả thiết kế theo mục đích của đề tài. Sau đó dùng phiếu

thăm dò lấy ý kiến của giáo viên và học sinh nhằm kiểm nghiệm các kết quả

lý thuyết mà đề tài đưa ra. Phân tích các kết quả thực nhiệm thu được, rút ra

những nhận định cần thiết và từ đó đề ra một số kiến nghị giúp cho việc dạy

học địa lý địa phương nói riêng, cũng như địa lý nói chung có được hiệu quả

như mong muốn .

- Phương pháp thống kê toán học

Vận dụng lý thuyết xác suất thống kê và thống kê toán học để xử lý,

phân tích các kết quả thu được sau khi tiến hành thực nghiệ m sư phạm ở các

trường THPT ở tỉnh Thái Nguyên, nhằm đánh giá tính khả thi của đề tài trong

việc tích hợp kiến thức địa lý địa phương vào dạy học địa lý lớp 10, đồng thời

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5

là căn cứ khoa học để xác định xu hướng phát triển của đối tượng để đề xuất

những biện pháp thực hiện cho tốt.

6. Lịch sử nghiên cứu

- Ở nước ngoài:

Ở Liên Xô (trước đây) và các nước Đông Âu đã có rất nhiều công

trình nghiên cứu địa lý địa phương cả về lý luận và về thực tiễn. Tổng kết vấn

đề này, K.F.Stroev (1974) khẳng định: tài liệu địa lý địa phương là cơ sở tốt

nhất để hình thành biểu tượng, khái niệm địa lý cho học sinh và minh hoạ cho

các bài giảng địa lý. Chính địa lý địa phương là môi trường tốt nhất để học

sinh có thể vận dụng những kiến thức đã học vào thực tiễn sinh động ở nơi

các em đang sinh sống.

Ở Pháp và nhiều nước khác như Hoa Kỳ, Ôxtraylia, Thái Lan, Ấn

Độ… địa lý địa phương cũng được đưa vào chương trình phổ thông, bắt đầu

từ việc tìm hiểu quê hương cho tới việc công bố các công trình nghiên cứu và

hướng dẫn giảng dạy địa lý địa phương. Mục đích của việc giảng dạy địa lý

địa phương trong nhà trường ở nước ngoài là góp phần giáo dục lòng yêu quê

hương đất nước, bồi dưỡng cho học sinh khả năng tìm hiểu và năng lực tư duy

tổng hợp đối với các vấn đề của địa phương.

- Ở trong nước:

Nghiên cứu địa lý địa ph ươn g đ ã đ ược tiến hàn h từ lâu. Có thể coi

Nguyễn Trãi với “Dư địa chí” (ra đời vào thế kỷ XV) là người đặt nền móng

cho việc nghiên cứu vấn đề này. Gần đây hàng loạt “Địa chí” của các tỉnh đã

được biên soạn như: “Địa phương chí Hà Bắc ” (Hoàng Thiếu Sơn) , “Địa

phương chí Hải Phòng” (Hoàng Đạo Thuý ), “Địa lý địa phương các tỉnh”

(Viện Khoa học xã hội Việt Nam), “Địa lý các tỉnh và thành phố Việt Nam”

(Lê Thông)… Để đáp ứng yêu cầu đưa kiến thức địa lý địa phương vào trong

dạy học phổ thông, các tỉnh cũng đã chủ động tổ chức nghiên cứu và biên

soạn tài liệu địa lý địa phương dùng riêng cho tỉnh mình. Đến nay hầu hết các

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6

tỉnh trong cả nước đã làm được điều này, tiêu biểu có Hà Nội, Hải Phòng, Bắc

Ninh, Thái Bình, Thái Nguyên…

7. Những đóng góp của luận văn

- Đề tài đã xây dựng được cơ sở lý luận và thực tiễn của việc tích hợp

địa lý địa phương vào dạy học địa lý lớp 10 trường THPT nói chung.

- Đưa ra một số nguyên tắc và phương pháp để tích hợp kiến thức địa

lý địa phương vào dạy học địa lý lớp 10.

- Thiết kế một số giáo án có sự tích hợp địa lý địa phương vào dạy học

địa lý lớp 10 THPT tỉnh Thái Nguyên.

- Kết quả của đề tài có tính khả thi, sẽ là tài liệu tham khảo cho giáo

viên dạy chương trình địa lý lớp 10 nói chung và giáo viên địa lý tỉnh Thái

Nguyên nói riêng.

8. Cấu trúc của luận văn

Luận văn gồm 3 chương:

- Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc tích hợp kiến thức địa

lý địa phương vào dạy học địa lý lớp 10 trường THPT.

- Chương 2: Tích hợp kiến thức địa lý địa phương vào dạy học địa lý

lớp 10 trường THPT. Lấy ví dụ ở tỉnh Thái Nguyên

- Chương 3: Thực nghiệm sư phạm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7

NỘI DUNG

Chương 1:

CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TÍCH HỢP KIẾN

THỨC ĐỊA LÝ ĐỊA PHƯƠNG VÀO DẠY HỌC ĐỊA LÝ LỚP 10 THPT

1.1. Kiến thức địa lý địa phương trong chương trình địa lý trường

phổ thông các nước trên thế giới

1.1.1. Vai trò của kiến thức địa lý địa phương trong dạy học địa lý

Tuỳ từng quốc gia, kiến thức địa lý địa phương được dạy học trong

chương trình địa lý ở trường phổ thông là kiến thức địa lý tự nhiên, kinh tế, xã

hội của một tỉnh, một bang, một tiểu bang, một vùng hay một khu vực, thậm

chí còn nhỏ hơn nữa. Đó là những kiến thức địa lý ở không gian hẹp của một

nước nên còn được gọi là địa lý quê hương. Nó có thể được cấu tạo thành một

môn học riêng dạy ở một lớp nhất định, thường ở bậc tiểu học. Hoặc nó được

tích hợp vào nội dung địa lý các lớp như ở nước ta, kiến thức địa lý địa

phương được bố trí thành một chương ở địa lý lớp 9, lớp 12 và được tích luỹ

dần trong quá trình dạy học các bài học ở các lớp.

Với mục đích phục vụ giáo dục, nội dung địa lý địa phương phải xuất

phát từ những yêu cầu giảng dạy và học tập ở trường phổ thông, gắn liền với

chương trình và thời gian quy định. Yêu cầu học tập địa lý địa phương đối với

học sinh là các em phải có được những kiến thức tối thiểu về địa phương

mình đang sinh sống, có khả năng nhận biết, giải thích và phân tích được các

hiện tượng địa lý diễn ra ngay tại địa phương.

Địa lý địa phương là một bộ phận và có liên quan mật thiết với địa lý

Tổ quốc nên kiến thức địa lý địa phương có vai trò là cơ sở để học sinh nắm

kiến thức địa lý Tổ quốc, kiến thức địa lý nói chung. Ngược lại, việc tích hợp

kiến thức địa lý địa phương vào dạy học địa lý phổ thông có tác dụng bổ sung

kiến thức địa lý địa phương cho các em, từ đó bồi dưỡng tình yêu quê hương

đất nước trong mỗi con người.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8

Kiến thức địa lý địa phương là kiến thức về các sự vật, hiện tượng hết

sức gần gũi, thân quen mà học sinh nhìn thấy hàng ngày. Do vậy nó tạo điều

kiện hình thành biểu tượng địa lý cho học sinh. Mà như chúng ta biết, biểu

tượng địa lý lại là cơ sở để tạo ra khái niệm địa lý, vì nó phản ánh được những

thuộc tính của khái niệm địa lý tương ứng. Biểu tượng về các sự vật, hiện

tượng càng sáng và càng đầy đủ thì việc nhận thức càng tốt.

Đồng thời, khi giáo viên biết lồng ghép, tích hợp kiến thức địa lý địa

phương vào trong bài giảng địa lý sẽ gây được sự hứng thú, tính tự giác, tích

cực học tập của học sinh. Bên cạnh đó, những kiến thức địa lý địa phương mà

nhà trường trang bị cho học sinh nếu có giá trị thực tiễn sẽ tạo điều kiện để

học sinh có thể vận dụng được vào công việc lao động sản xuất tại địa

phương, tham gia cải tạo xây dựng quê hương giàu đẹp.

1.1.2. Một số kiểu cấu tạo chương trình địa lý ở trường phổ thông

các nước trên thế giới

Có hai kiểu cấu tạo chương trình địa lý cơ bản trên thế giới:

- Kiểu 1: đi từ địa lý địa phương (quê hương) đến địa lý Tổ quốc, các

vùng lãnh thổ trên thế giới, cuối cùng là địa lý đại cương. Kiểu cấu tạo này

khá phổ biến, nhất là ở các nước châu Âu nên ngay từ các lớp tiểu học học

sinh đã được học về quê hương của mình (thôn, xóm, thành phố, thị trấn nơi

học sinh đang học tập và sinh sống). Ở châu Á, cũng có một số nước cấu tạo

chương trình địa lý phổ thông theo kiểu này, tiêu biểu có Ấn Độ, Thái Lan,

người học được tiếp nhận kiến thức địa lý địa phương ngay từ những lớp tiểu

học, sau đó tiếp tục được bổ sung và nâng cao kiến thức đó ở những lớp trên.

- Kiểu 2: đi từ địa lý đại cương đến địa lý các khu vực trên thế giới,

cuối cùng mới đến địa lý Tổ quốc, trong đó bao gồm địa lý các vùng lãnh thổ

trong đất nước và địa lý từng địa phương. Cấu tạo chương trình theo kiểu này

phổ biến ở Liên Xô (trước đ ây) và các n ước Đôn g Âu. Địa lý địa phương

thường được học ở các lớp trên, khi mà học sinh đã có một lượng kiến thức

địa lý đại cương nhất định. Nước ta cũng có cấu tạo theo kiểu này. Địa lý bắt

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9

đầu đưa vào dạy học ở lớp 4 dưới hình thức một bộ môn chung với cái tên

“Khoa học tự nhiên và xã hội” . Trong bộ môn này địa lý địa phương chưa

được đề cập để giảng dạy cho học sinh, mà chỉ dừng lại ở việc tìm hiểu những

thông tin cơ bản của một số đối tượng, địa danh điển hình, nổi tiếng của Việ t

Nam như dãy Trường Sơn, sông Hồng, sông Cửu Lo ng…, tức là bước đầu

cung cấp cho học sinh những biểu tượng về các sự vật, hiện tượng địa lý. Địa

lý chỉ thực sự trở thành một môn học riêng từ lớp 6 THCS và đến tận các lớp

cuối cấp (lớp 9 THCS và lớp 12 THPT) địa lý địa phương mới chính thức

được đưa vào chương trình địa lý. Kiểu này có một thuận lợi là học sinh dễ

dàng phát hiện, g iải th ích, phân tích các vấn đ ề địa ph ươn g mìn h dựa trên

những kiến thức địa lý đại cương và địa lý Tổ quốc đã được trang bị ở các lớp

dưới. Nhưng có hạn chế là khi học các kiến thức đại cương, địa lý thế giới và

ngay cả địa lý Tổ quốc do học sinh không có kiến thức thực tế của địa phương

để hiểu sâu sắc những kiến thức này, nên nhiều khi dẫn đến hiện tượng học

vẹt.

Ngoài hai kiểu trên, trong chương trình địa lý ở một số nước, c ác kiến

thức địa lý cả ở bậc tiểu học và THCS đều được tích hợp với các kiến thức

lịch sử, giáo dục công dân và xã hội học trong một môn chung có tên là

“Khoa học xã hội”, còn các kiến thức về khoa học Trái Đất được tích hợp với

các kiến thức về vật lý, hoá học, sinh học trong môn học có tên là “Khoa học

tự nhiên”, chỉ từ cấp THPT kiến thức địa lý mới trở thành môn học riêng. Dù

có được sắp xếp, cấu tạo theo nhiều kiểu khác nữa thì về cơ bản chúng vẫn

tuân thủ theo hai kiểu cơ bản nêu trên. Do vậy, việc hình thành kiến thức địa

lý cho học sinh vẫn không có gì thay đổi: quy nạp hoặc diễn dịch.

1.2. Kiến thức địa lý địa phương trong chương trình địa lý trường

phổ thông ở nước ta

1.2.1. Vị trí của kiến thức địa lý địa phương trong phân phối

chương trình địa lý trường phổ thông

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10

Kiến thức địa lý địa phương bao gồm kiến thức địa lý một tỉnh (hoặc

thành phố trực thuộc TW), thành phố trực thuộc tỉnh, quận, huyện, phường,

xã, thôn, xóm của tỉnh đó. Song dạy học địa lý địa phương ở nước ta vẫn chưa

được coi trọng đúng mức và không có tài liệu địa lý địa phương ở cấp quận

huyện, phường xã, thôn xóm. Biểu hiện cụ thể là kiến thức địa lý địa phương

được dạy ở trường phổ thông chủ yếu mới dừng lại ở phạm vi cấp tỉnh, nhỏ

hơn nữa là cấp huyện. Trong khi đó, những kiến thức này rất quan trọng, có

liên quan, ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống học sinh. Nhất là những kiến thức

ở thôn, xóm, xã, phường, quận, huyện nơi các em sinh sống thường không

được đề cập tới. Đây chính là một điểm yếu trong dạy học địa lý địa phương

mà chúng ta cần khắc phục.

Chương trình môn địa lý trường phổ thông được xây dựng theo kiểu

đồng tâm, có nâng cao dần kiến thức từ THCS lên THPT. Học sinh được

trang bị kiến thức về địa lý đại cương, địa lý thế giới, địa lý Việt Nam (bao

gồm địa lý tự nhiên và địa lý kinh tế - xã hội) với mức độ và phương pháp

khác nhau: Địa lý đại cương được học ở các lớp đầu cấp (lớp 6 THCS, lớp 10

THPT) làm cơ sở tiếp thu các giáo trình địa lý khác, tuy nhiên nó vẫn tiếp tục

được học ở các lớp sau, xen kẽ với địa lý các châu lục và địa lý Việt Nam.

Địa lý Việt Nam được dạy tương đối hoàn chỉnh ở cấp THCS, bao gồm địa lý

tự nhiên và địa lý kinh tế (lớp 8 và 9 THCS). Học sinh được trang bị những

kiến thức khá đầy đủ về địa lý đất nước để chuẩn bị cho việc tiếp thu nội

dung: “Những vấn đề kinh tế xã hội Việt Nam” ở chương trình lớp 12 THPT.

Chương trình Địa lý các châu lục ở cấp THCS sẽ trang bị cho học sinh những

kiến thức về các châu lục: điều kiện tự nhiên, dân cư, bản đồ chính trị, các

hoạt động kinh tế của con người. Những kiến thức này là nền tảng để học sinh

có thể hiểu đầy đủ bản đồ chính trị thế giới đương đại, một số vấn đề địa lý

kinh tế thế giới, sự phát triển kinh tế các khu vực, các quốc gia trên thế giới

được đề cập ở lớp 11 THPT.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11

Qua cách phân phối chương trình nêu trên, chúng ta nhận thấy địa lý

địa phương rất ít được nhắc đến. Ở cấp tiểu học, học sinh bắt đầu làm quen

với địa lý dưới tên một môn học chung đó là “Khoa học tự nhiên và xã hội”.

Nội dung kiến thức địa lý trong bộ môn này chủ yếu cung cấp cho học sinh

một số biểu tượng, khái niệm cơ bản, đặc trưng ở nước ta như sông Hồng, dãy

Hoàng Liên Sơn, dãy Trường Sơn… Trên thế giới, có những nước lại trang bị

kiến thức địa lý địa phương cho học sinh từ những lớp tiểu học và soạn thành

một giáo trình riêng cho mỗi lớp, sau đó tiếp tục được nâng cao ở các lớp

trên. Trong khi ở nước ta, kiến thức địa lý địa phương (quê hương) chỉ được

dạy một số tiết ít ỏi. Trong chương trình và SGK địa lý ở trường phổ thông,

địa lý địa phương được chính thức đưa vào giảng dạy và học tập ở lớp 9

THCS và lớp 12 THPT (hai lớp cuối cấp). Với lý do, ở hai lớp này, học sinh

đã có những kiến thức địa lý nhất định về địa lý đại cương, địa lý Tổ quốc để

có thể vận dụng vào tìm hiểu và giải thích được các vấn đề của địa phương (tự

nhiên, kinh tế - xã hội). Lớp 9: các bài học về địa lý địa phương được trình

bày trong 4 bài là 41, 42, 43, 44 và gi ảng dạy trong 4 tiết theo phân phối

chương trình (mỗi b ài mộ t tiết). Lớp 1 2: các b ài họ c về địa lý địa ph ương

được nhắc tới trong 2 bài 44 và 45, với thời lượng là 2 tiết, nhưng với yêu cầu

cao hơn là các em phải viết được một bản tổng hợp về địa lý tỉnh (thành phố)

của mình trên tất cả các phương diện (tự nhiên và kinh tế - xã hội)…

Như vậy, số bài và số tiết dạy về địa lý địa phương ở Việt Nam còn

quá ít, bởi có nhiều khó khăn chưa được khắc phục như là: khó sắp xếp về

mặt thời gian giảng dạy (vì khối lượng kiến thức địa lý cần truyền đạt cho học

sinh quá lớn mà thời gian học tập ở trên lớp lại có hạn), điều kiện vật chất eo

hẹp (SGK, tài liệu tham khảo thiếu, đồ dùng dạy học không đầy đủ)… Tuy

nhiên, giáo viên vẫn có thể linh động, sáng tạo nhiệm vụ này bằng cách ngoài

các tiết dạy địa lý địa phương theo quy định của Bộ GD&ĐT, chúng ta có thể

cung cấp và bổ sung kiến thức đó vào các tiết dạy địa lý ở các lớp thông qua

các ví dụ, các chứng minh, các câu hỏi gợi mở, thậm chí là các bài tập, các bài