Sử dụng tài liệu văn học trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 10 ở trường trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LÊ KHÁNH LY

SỬ DỤNG TÀI LIỆU VĂN HỌC

TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 10

Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

THÁI NGUYÊN, NĂM 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LÊ KHÁNH LY

SỬ DỤNG TÀI LIỆU VĂN HỌC

TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 10

Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN

Ngành: LỊCH SỬ VIỆT NAM

Mã số: 8229013

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

Người hướng dân khoa học: TS. LÊ THỊ THU HƯƠNG

THÁI NGUYÊN, NĂM 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực, không trùng lặp với các

đề tài khác và chưa từng được ai công bố ở bất cứ tài liệu nào.

Thái Nguyên, tháng 06 năm 2020

Học viên

Lê Khánh Ly

ii

LỜI CẢM ƠN

Trong quá trình tìm hiểu, nghiên cứu và hoàn thiện đề tài luận văn của mình, tôi

đã nhận được rất nhiều động viên, tạo điều kiện thuận lợi để hoàn thành nhiệm vụ.

Trước tiên, tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô khoa Lịch sử - Trường Đại

học Sư phạm Thái Nguyên đã giúp đỡ tôi trong quá trinh học tập, rèn luyện. Đặc biệt,

tôi xin gửi lời chân thành cảm ơn đến cán bộ hướng dẫn nghiên cứu - TS. Lê Thị Thu

Hương đã tận tình hướng dẫn, chỉ dạy trong suốt quá trình thực hiện đề tài.

Sau cùng, tôi xin tỏ lòng biết ơn đến cha mẹ, người thân và đồng nghiệp đã luôn

bên cạnh ủng hộ, động viên tôi trong thời gian hoàn thành luận văn thạc sĩ.

Vì thời gian và điều kiện bản thân chưa cho phép nên trong quá trình nghiên

cứu, thực nghiệm sư phạm chắc chắn không tránh khỏi sai sót. Tôi mong nhận được ý

kiến đóng góp chân thành từ các thầy cô giáo, các bạn đồng nghiệp để đề tài được hoàn

thiện hơn và sẽ rút ra những bài học kinh nghiệm cho việc đổi mới phương pháp nâng

cao chất lượng dạy học lịch sử trường trung học phổ thông trên địa bàn thành phố Thái

Nguyên.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2020

Tác giả

Lê Khánh Ly

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i

LỜI CẢM ƠN............................................................................................................... ii

MỤC LỤC ...................................................................................................................iii

NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN ...................................................... v

DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG LUẬN VĂN...................................................... vi

DANH MỤC CÁC HÌNH TRONG LUẬN VĂN...................................................... vii

MỞ ĐẦU...................................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài ...................................................................................................... 1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................................ 3

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ................................................................................ 6

4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 6

5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ............................................. 7

6. Giả thuyết khoa học và đóng góp của luận văn........................................................ 7

7. Ý nghĩa của luận văn ................................................................................................ 8

8. Cấu trúc đề tài........................................................................................................... 8

Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG TÀI

LIỆU VĂN HỌC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 10 Ở

TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN .......... 9

1.1. Cơ sở lý luận.......................................................................................................... 9

1.1.1. Quan niệm về tài liệu văn học trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông ......... 9

1.1.2. Các loại tài liệu văn học trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông................. 11

1.1.3. Xuất phát điểm của vấn đề nghiên cứu............................................................. 15

1.1.4. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng tài liệu văn học trong dạy học lịch sử ở

trường phổ thông......................................................................................................... 19

1.2. Cơ sở thực tiễn..................................................................................................... 23

1.2.1. Địa điểm, thời gian, đối tượng khảo sát............................................................ 23

1.2.2. Kế hoạch và nội dung tiến hành khảo sát ......................................................... 23

1.2.3. Kết quả điều tra, khảo sát. ................................................................................ 24

1.2.4. Nhận xét chung về thực trạng sử dụng tài liệu văn học trong dạy học lịch

sử Việt Nam lớp 10 ở trường THPT thành phố Thái Nguyên.................................... 28

iv

Chương 2. CÁC BIỆN PHÁP SỬ DỤNG TÀI LIỆU VĂN HỌC TRONG

DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM LỚP 10 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ

THÔNG THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN............................................................... 30

2.1. Khái quát mục tiêu, nội dung cơ bản của Lịch sử Việt Nam lớp 10 ở trường

phổ thông .................................................................................................................... 30

2.1.1. Mục tiêu ............................................................................................................ 30

2.1.2. Nội dung kiến thức lịch sử Việt Nam lớp 10.................................................... 31

2.2. Các loại tài liệu văn học có thể sử dụng trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp

10 ở trường phổ thông ................................................................................................ 40

2.3. Những yêu cầu khi sử dụng tài liệu văn học trong dạy học lịch sử Việt Nam

lớp 10 ở trường trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên................................... 42

2.3.1. Đảm bảo đạt được mục tiêu dạy học ................................................................ 42

2.3.2. Tạo được hứng thú học tập cho học sinh.......................................................... 43

2.3.3. Tài liệu văn học phải đảm bảo tính khoa học, tính tư tưởng ............................ 43

2.3.4. Phải phát triển năng lực học tập của học sinh. ................................................. 44

2.4. Các biện pháp sử dụng tài liệu văn học trong dạy học Lịch sử Việt Nam lớp

10 ở trường phổ thông ................................................................................................ 45

2.4.1. Sử dụng tài liệu văn học trong bài học nội khóa .............................................. 45

2.4.2. Sử dụng tài liệu văn học trong hoạt động ngoại khóa. ..................................... 53

2.5. Thực nghiệm sư phạm ......................................................................................... 61

2.5.1. Mục đích tiến hành thực nghiệm sư phạm........................................................ 61

2.5.2. Đối tượng, địa bàn và giáo viên thực nghiệm................................................... 61

2.5.3. Nội dung và phương pháp thực nghiệm ........................................................... 62

2.5.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm ........................................................... 63

2.5.5. Tổng hợp ý kiến GV thực nghiệm.................................................................... 67

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.................................................................................. 70

TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................................ 73

PHỤ LỤC................................................................................................................... 76

v

NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN

VIẾT TẮT VIẾT ĐẦY ĐỦ

DHLS

ĐDTQ

ĐC

GV

HĐKD

HS

LSVN

NXB

PPDH

PT

SGK

THPT

TLVH

TNSP

TN

TPVH

Dạy học lịch sử

Đồ dùng trực quan

Đối chứng

Giáo viên

Hoạt động khởi động

Học sinh

Lịch sử Việt Nam

Nhà xuất bản

Phương pháp dạy học

Phổ thông

Sách giáo khoa

Trung học phổ thông

Tài liệu văn học

Thực nghiệm sư phạm

Thực nghiệm

Tác phẩm văn học

vi

DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG LUẬN VĂN

Bảng 2.1. Thống kê những tác phẩm có thể sử dụng trong chương trình lịch sử 10......40

Bảng 2.2. Tổng hợp điểm kiểm tra.......................................................................... 65

Bảng 2.3. Thống kê tần số lần điểm tại các giá trị điểm số của các lớp TN và ĐC

từ kết quả TNSP...................................................................................... 65

Bảng 2.4. Bảng tổng hợp điểm trung bình cộng và lệch chuẩn của nhóm TN và ĐC........ 66

Bảng 2.5. Giá trị t và tα của nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng ..................... 67

vii

DANH MỤC CÁC HÌNH TRONG LUẬN VĂN

Hình 2.1. Biểu đồ sánh tỉ lệ giữa lớp TN và lớp ĐC nhóm I......................................65

Hình 2.2. Biểu đồ sánh tỉ lệ giữa lớp TN và lớp ĐC nhóm II ....................................66

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong xu thế toàn cầu hóa đang diễn ra mạnh mẽ hiện nay, các nước trên thế

giới luôn ra sức nâng cao năng lực cạnh tranh để tồn tại, phát triển cũng như hợp tác

với nhau để cùng phát huy các thế mạnh thì giáo dục đã trở thành chiến lược quan trọng

của bất kì quốc gia nào trên thế giới. Nền giáo dục có phát triển thì đất nước mới thực

sự vững mạnh. Nắm được quy luật đó, Đảng và Nhà nước ta đã đặt giáo dục lên vị trí

ưu tiên hàng đầu, luôn trau dồi, học hỏi những kinh nghiệm trong nền giáo dục quốc

tế.

Trong những năm gần đây, cùng với sự phát triển tích cực của giáo dục thế giới,

giáo dục Việt Nam cũng đã đổi mới đồng bộ và toàn diện theo hướng “Đổi mới mạnh

mẽ phương pháp giáo dục và đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện

nếp tư duy sáng tạo người học. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và

phương tiện hiện đại vào dạy học, đảm bảo điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên

cứu cho HS” [22; tr.43]. Đặc biệt gần đây, Nghị quyết Trung ương VIII khóa XI, Đảng

ta đã nhấn mạnh: “Phát triển giáo dục và đào tạo là nâng cao dân trí, đào tạo nhân

lực, bồi dưỡng nhân tài. Chuyển mạnh giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát

triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Học đi đôi với hành; lí luận gắn liền

với thực tiễn; giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội”

[8; tr.13]. Đây chính là những cơ sở pháp lí cho việc đổi mới và nâng cao chất lượng

DHLS ở trường PT.

Trong chương trình giáo dục PT ở Việt Nam, Lịch sử là một bộ môn có vai trò

quan trọng trong quá trình giáo dục, phát triển thế hệ trẻ hiện nay, “góp phần hình

thành ở HS thế giới quan khoa học, giáo dục lòng yêu quê hương, đất nước, truyền

thống dân tộc, cách mạng, bồi dưỡng các năng lực tư duy hoạt động, thái độ đúng đắn

trong cuộc sống” [4; tr.3]. Học tập Lịch sử, không những đem lại cho HS nhiều sự hiểu

biết hơn về quá khứ mà còn giúp mở rộng tầm nhìn về hiện tại và tương lai.

Lý luận dạy học đã giúp chúng ta nhận thức được rằng phải đa dạng hóa các

nguồn thông tin bằng nhiều phương tiện, PPDH, trong đó tài liệu tham khảo là nguồn

kiến thức không thể thiếu được trong quá trình dạy học.

2

TLVH là một nguồn tài liệu lịch sử không thể thiếu trong DHLS, đặc biệt là lịch

sử dân tộc. Với bản chất vốn có, lịch sử là những sự kiện, hiện tượng diễn ra trong quá

khứ, HS khó học, khó nhớ cho nên khi sử dụng TLVH vào quá trình DHLS không

những giúp HS hình dung đa dạng về quá khứ, tạo được biểu tượng sinh động, chính

xác về các sự kiện, hiện tượng lịch sử mà còn giúp các em có thể dễ dàng lĩnh hội các

thuật ngữ, hình thành các khái niệm lịch sử, nắm được những kết luận khoa học mang

tính khái quát, dễ hiểu bài, dễ tiếp thu, tạo cho HS không khí thoải mái khi học tập,

hình thành sự hứng thú đối với môn học. Bên cạnh đó, việc sử dụng TLVH trong DHLS

còn nâng cao chất lượng giáo dục tư tưởng, tình cảm, đạo đức và hình thành nhân cách

cho HS. Có những TPVH gắn liền với tên địa danh, tên người cụ thể, gần gũi với cuộc

sống, qua đó mà gợi ở các em lòng biết ơn, tôn kính cha anh; góp phần bồi dưỡng tình

yêu quê hương đất nước.

Có thể nói, lịch sử là một môn khoa học có liên quan tới tất cả các lĩnh vực của

đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội …Chúng ta có thể tìm thấy lịch sử trong hầu

hết các môn khoa học. Nhưng gần gũi nhất với lịch sử chính là ngành khoa học Xã hội

- Nhân văn, trong đó nổi bật là bộ môn Văn học.

Thực tiễn DHLS ở các trường THPT trên địa bàn thành phố Thái Nguyên hiện

nay, mặc dù GV đã có cố gắng trong việc sử dụng TLVH trong DHLS, đưa môn Lịch

sử gần gũi hơn với HS nhưng vẫn tồn tại một số hạn chế nhất định: TLVH còn nghèo

nàn, nhiều GV vẫn chưa thực sự quan tâm đầu tư công sức và thời gian vào việc tìm

kiếm nguồn TLVH để phục vụ công tác dạy và học, việc sử dụng TLVH chỉ dừng lại

ở mức độ giới thiệu qua loa, chứ chưa coi đây cũng là một nguồn bổ sung kiến thức và

phát triển các phẩm chất và năng lực cần thiết của HS. Trong quá trình lên lớp, GV

còn lúng túng, sử dụng TLVH còn gượng gạo, chưa lựa chọn TLVH sao cho phù hợp

với từng bài học cụ thể.

Xuất phát từ những lí do trên, với cương vị là một GV đang trực tiếp giảng dạy

môn Lịch sử ở trường PT, tôi luôn trăn trở “làm thế nào để lựa chọn được một hệ thống

TLVH phù hợp cho mỗi bài học? Đồng thời, sử dụng các tài liệu ấy một cách nhuần

nhuyễn giúp HS hứng thú với học tập lịch sử, và TLVH thực sự là nguồn bổ sung kiến

thức bổ ích góp phần phát huy tính tích cưc học tập của HS. Vì vậy, chúng tôi chọn đề

3

tài: “Sử dụng tài liệu văn học trong dạy học Lịch sử Việt Nam lớp 10 ở trường trung

học phổ thông thành phố Thái Nguyên” làm đề tài nghiên cứu luận văn thạc sĩ khoa

học giáo dục, chuyên ngành Lịch sử Việt Nam.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

2.1. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài

Tác giả B.P.Êxipốp trong cuốn “Những cơ sở của lí luận dạy học” (NXB Giáo

dục, Hà Nội, 1971) đã khẳng định: “Điều kiện cơ bản để đạt hiệu trong dạy học là tính

tích cực của HS trong quá trình đó. Điều này phụ thuộc trước hết vào sự kích thích

hoạt động nhận thức và thực hành của HS do GV tạo nên” [14; tr.135]. Tác giả đã chỉ

ra vai trò của người GV đối với việc định hướng hoạt động học tập của HS. Rõ ràng,

người GV không đóng vai trò trung tâm nhưng có vị trí quan trọng trong quá trình lựa

chọn phương pháp và tổ chức dạy học để nâng cao chất lượng dạy học của bộ môn.

Tùy theo năng lực của mình, GV sẽ sử dụng PPDH phù hợp nhất mà trong đó việc sử

dụng TLVH trong DHLS là một trong những lựa chọn tối ưu cho việc kích thích sự

hứng thú học tập của HS.

Hay theo tác giả I.F.Khalamốp trong cuốn“Phát huy tính tích cực học tập của

HS như thế nào?” đã cho rằng: “Vấn đề sử dụng SGK và tài liệu học tập... có lịch sử

của nó mà theo chúng tôi có những điều bổ ích đáng học hỏi...” bởi lẽ “... trong quá

trình làm việc với SGK và tài liệu học tập, học sinh nắm vững và củng cố được kiến

thức, đồng thời các em tiếp thu được kỹ năng, kĩ xảo” [25; tr.37]. Bên cạnh đó, tác giả

còn khẳng định: “Tài liệu học tập tự nó đã chứa đựng nhiều yếu tố kích thích động viên

tính ham hiểu biết và tính tích cực tư duy của HS” [25; tr.88]. Theo ông, tài liệu học

tập rất quan trọng trong việc dạy học, nó là loại tài liệu thực sự cần thiết bởi chính trong

bản thân mỗi loại tài liệu đã chứa những yếu tố kích thích tính tự giác, tính sáng tạo, tư

duy độc lập hay sự hứng thú cho quá trình dạy học tùy thuộc vào từng PPDH của GV.

A.A.Vaghin trong cuốn “Phương pháp giảng dạy Lịch sử ở trường phổ thông

trung học”, đã khẳng định: “Tài liệu kiến thức lịch sử chiếm một vị trí quan trọng trong

khoá trình lịch sử ở trường PT. Việc lĩnh hội tài liệu ấy là điều kiện cần thiết để làm

cho học sinh có quan niệm Mác xit -Lênin nít về lịch sử” [46, tr. 19].