Sử dụng di sản văn hóa dan ca quan họ Bắc Ninh trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT huyện Thuận Thành tỉnh Bắc Ninh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ THU HƯƠNG

SỬ DỤNG DI SẢN VĂN HÓA

DÂN CA QUAN HỌ BẮC NINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ

VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THPT HUYỆN THUẬN THÀNH

TỈNH BẮC NINH

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

THÁI NGUYÊN - 2020

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ THU HƯƠNG

SỬ DỤNG DI SẢN VĂN HÓA

DÂN CA QUAN HỌ BẮC NINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ

VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THPT HUYỆN THUẬN THÀNH

TỈNH BẮC NINH

Ngành: Lịch sử Việt Nam

Mã số: 8229013

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Hà Thị Thu Thủy

THÁI NGUYÊN - 2020

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan: Luận văn này là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi

thực hiện cùng với sự dẫn dắt nhiệt tình của PGS.TS. Hà Thị Thu Thủy, trong

thời gian từ tháng 1/2019 đến tháng 6/2020.

Trong quá trình nghiên cứu đề tài, tôi đã tham khảo nhiều nguồn tài liệu

khác nhau, các nguồn thông tin được tổng hợp, khái quát đưa vào luận văn một

cách hợp lý và đúng quy định.

Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này hoàn toàn là khách

quan, trung thực và chưa từng được công bố, sử dụng trong bất kỳ công trình

nghiên cứu nào.

Tôi xin chịu trách nhiệm hoàn toàn về nội dung của luận văn.

Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020

Tác giả

Nguyễn Thị Thu Hương

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới PGS.TS Hà Thị Thu Thủy đã tận tình hướng dẫn

và chỉ bảo tôi trong suốt thời gian học tập và quá trình làm luận văn.

Tôi xin chân thành cảm ơn Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên,

Khoa Lịch sử và Phòng Đào tạo (Sau đại học) của trường đã tạo mọi điều kiện cho tôi

hoàn thành luận văn này.

Tôi xin chân thành cảm ơn tới các thầy giáo, cô giáo thuộc khoa Lịch sử Trường

Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và

nghiên cứu làm luận văn.

Tôi chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy cô giáo giảng dạy bộ môn Lịch

sử của các trường THPT trên địa bàn Thuận Thành tỉnh Bắc Ninh, đặc biệt là trường

THPT Thuận Thành số 2 đã tạo điều kiện cho tôi thực nghiệm sư phạm và hoàn thành

luận văn này.

Luận văn này được hoàn thành tại Trường Đại học Sư Phạm - Đại học Thái Nguyên.

Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020

Tác giả

Nguyễn Thị Thu Hương

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN.................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN......................................................................................................ii

MỤC LỤC ..........................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT.................................................................iv

DANH MỤC CÁC BẢNG..................................................................................v

PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài .............................................................................................1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề...............................................................................3

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................8

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................9

5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu....................................9

6. Giả thuyết khoa học.......................................................................................10

7. Ý nghĩa khoa học, thực tiễn những đóng góp của luận văn ..........................10

8. Cấu trúc của luận văn ....................................................................................11

Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN SỬ DỤNG DI SẢN VĂN

HÓA DÂN CA QUAN HỌ BẮC NINH TRONG DẠY HỌC

LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THPT........................................12

1.1. Cơ sở lý luận............................................................................................12

1.1.1. Khái niệm di sản văn hóa ........................................................................12

1.1.2. Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh ..............................................14

1.1.3. Đặc điểm của kiến thức lịch sử ở trường phổ thông ...............................17

1.1.4. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh

trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông ..................................................19

1.2. Cơ sở thực tiễn.........................................................................................22

1.2.1. Thực tiễn sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong

dạy học Lịch sử ở trường phổ thông. ......................................................22

1.2.2. Những vấn đề rút ra từ thực tiễn..............................................................31

Tiểu kết chương 1..............................................................................................32

Chương 2. BIỆN PHÁP SỬ DỤNG DI SẢN VĂN HÓA DÂN CA

QUAN HỌ BẮC NINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT

NAM Ở TRƯỜNG THPT HUYỆN THUẬN THÀNH TỈNH

BẮC NINH .............................................................................................34

2.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản của chương trình Lịch sử Việt Nam

ở trường THPT ........................................................................................34

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

2.1.1. Vị trí.........................................................................................................34

2.1.2. Mục tiêu...................................................................................................35

2.1.3. Nội dung cơ bản.......................................................................................36

2.2. Tài liệu về Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh khai thác trong

dạy học Lịch sử Việt Nam ở trường THPT.............................................38

2.2.1. Những nội dung Lịch sử Việt Nam sử dụng Di sản văn hóa Dân ca

Quan họ Bắc Ninh ...................................................................................38

2.2.2. Các tài liệu về Di sản văn hóa Dân ca quan họ Bắc Ninh khai thác

trong dạy học Lịch sử Việt Nam ở trường THPT ...................................40

2.2.3. Yêu cầu khi sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong

dạy học Lịch sử ở trường THPT..............................................................46

2.3. Biện pháp sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong

dạy học Lịch sử ở trường THPT huyện Thuận Thành tỉnh Bắc Ninh.....49

2.3.1. Sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong thiết kế chủ

đề dạy học................................................................................................49

2.3.2. Sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh dạy bài nội khóa....52

2.3.3. Sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh dạy bài lịch sử địa phương

.................................................................................................................58

2.2.4. Sử dụng Di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh để tổ chức hoạt động

trải nghiệm................................................................................................63

2.4. Thực nghiệm sư phạm.............................................................................69

2.4.1. Mục đích, đối tượng, địa bàn và nội dung thực nghiệm..........................69

2.4.2. Phương pháp thực nghiệm.......................................................................70

2.4.3. Kết quả thực nghiệm................................................................................73

Tiểu kết chương 2..............................................................................................76

KẾT LUẬN.......................................................................................................77

TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................................81

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

DHLS : Dạy học lịch sử

DSVH : Di sản văn hóa

GDTX : Giáo dục thường xuyên

GV : Giáo viên

HĐTN : Hoạt động trải nghiệm

HS : Học sinh

THPT : Trung học phổ thông

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Kết quả điều tra học sinh............................................................... 29

Bảng 2.1. Kế hoạch thực hiện dự án.............................................................. 60

Bảng 2.2. Phiếu đánh giá điểm nhóm............................................................ 62

Bảng 2.3. Kết quả kiểm tra tại lớp thực nghiệm và đối chứng...................... 73

Bảng 2.4. Kết quả khảo sát học sinh sau thực nghiệm.................................. 75

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Toàn cầu hóa đã và đang tạo nên xu thế hội nhập quốc tế ngày càng sâu

rộng trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Hội nhập quốc tế tạo nên nhiều cơ

hội phát triển nhưng cũng chứa đựng nhiều thách thức, trong đó có thách thức về

giữ gìn và phát huy di sản văn hóa dân tộc. Luật Di sản văn hoá đã xác định: “Di

sản văn hoá Việt Nam là tài sản quý giá của cộng đồng các dân tộc Việt Nam và

là một bộ phận của di sản văn hoá nhân loại, có vai trò to lớn trong sự nghiệp

dựng nước và giữ nước của nhân dân ta” [29]. Nghị quyết Trung ương 5 (khoá

VIII) đã chỉ rõ: “Di sản văn hoá là tài sản vô giá, gắn kết cộng đồng dân tộc, là

cốt lõi của bản sắc dân tộc, cơ sở để sáng tạo những giá trị mới và giao lưu văn

hoá” [20]. Vì vậy, việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa của các dân tộc là

chiến lược phát triển bền vững của mỗi quốc gia. Bảo tồn và phát huy di sản văn

hóa dân tộc là nhiệm vụ chung của toàn xã hội, trong đó giáo dục giữ vai trò quan

trọng.

Bắc Ninh là tỉnh nằm ở cùng châu thổ sông Hồng, một trong những địa

phương có bề dày văn hiến và truyền thống lịch sử lâu đời. Bắc Ninh ngày nay

là một phần của vùng Kinh Bắc xưa, là địa bàn cư trú của người Việt Cổ từ hàng

ngàn năm trước. Với những điều kiện thuận lợi Bắc Ninh đã từng được chọn làm

thủ phủ của nước ta dưới thời Bắc thuộc, là đất phên dậu phía Bắc của thành

Thăng Long xưa, là nơi ghi dấu bao chiến công hiển hách của quân và dân ta

trong cuộc kháng chiến chống ngoại xâm. Nơi đây còn nổi tiếng là trung tâm

Phật giáo, vương quốc của các lễ hội, nơi kết tụ tài hoa các làng nghề, là vùng

đất của học hành, khoa cử, với nhiều danh nhân có đóng góp quan trọng cho lịch

sử và là niềm tự hào của dân tộc Việt Nam... Tất cả những yếu tố đó, đã tạo nên

một kho tàng di sản văn hóa đa dạng, độc đáo, giàu giá trị còn được lưu truyền

đến ngày nay. Trong kho tàng di sản văn hóa đó không thể không kể đến Dân ca

Quan họ - loại hình nghệ thuật được coi là cốt lõi của văn hóa “xứ Kinh Bắc"

ngàn năm văn hiến. Ngày 30 tháng 9 năm 2009, tại kỳ họp lần thứ 4 của Ủy ban

liên Chính phủ Công ước UNESCO Bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, Dân ca

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

Quan họ đã được công nhận là di sản phi vật thể đại diện của nhân loại. Điều đó,

đã khẳng định giá trị của Dân ca Quan họ, mặt khác cũng đặt ra trách nhiệm lớn

lao trong việc bảo tồn và phát huy loại hình dân ca - sản phẩm tinh thần quý báu

này.

Nhận thức rõ tầm quan trọng của việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa,

Bộ Giáo dục và Đào tạo đã triển khai chương trình giáo dục di sản từ năm học

2007-2008. Từ năm 2013, Bộ Giáo dục và Đào tạo cùng Bộ Văn hóa, Thể thao

và Du lịch đã có hướng dẫn về việc sử dụng di sản văn hóa trong dạy học tại các

trường phổ thông, các trung tâm giáo dục thường xuyên. Đây là hoạt động nhằm

góp phần giáo dục toàn diện học sinh, giữ gìn và phát huy giá trị của di sản văn

hóa truyền thống tốt đẹp của cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Tại Bắc Ninh, để

bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa Dân ca Quan họ Bắc Ninh, góp phần bồi

đắp tâm hồn cho thế hệ trẻ, khơi dậy niềm tự hào về truyền thống văn hóa quý

báu của quê hương, từ năm học 2011- 2012, tỉnh Bắc Ninh đưa Dân ca Quan họ

vào giảng dạy tại các trường học cho các em học sinh từ mầm non cho đến phổ

thông. Khẳng định trường phổ thông vừa có trách nhiệm giáo dục nâng cao nhận

thức cho học sinh về di sản văn hóa, vừa có trách nhiệm sử dụng di sản văn hóa

để dạy học. Việc làm này sẽ nâng cao nhận thức và trách nhiệm của học sinh đối

với di sản văn hóa. Sử dụng DSVH trong dạy học cho học sinh ở nhà trường

nhằm hình thành ý thức tôn trọng, giữ gìn, phát huy những giá trị của di sản văn

hóa. Đồng thời rèn luyện tính chủ động, sáng tạo trong đổi mới phương pháp học

tập theo hướng tích cực. Qua đó bài học trở nên sinh động hấp dẫn và giúp học

sinh hứng thú, tiếp thu bài tốt hơn. Đặc biệt là, hiện nay đa phần các em học sinh

đang thiếu kiến thức thực tế, vì vậy, việc sử dụng DSVH trong dạy học sẽ là sợi

dây gắn kết trách nhiệm và tình cảm của nhà trường với gia đình và xã hội. Đồng

thời sử dụng di sản Dân ca Quan họ trong dạy học còn góp phần phát hiện, bồi

dưỡng năng khiếu, tài năng của học sinh…Tuy nhiên, qua ghi nhận, việc giáo dục

DSVH nói chung và Dân ca Quan họ nói riêng trong nhà trường còn nhiều hạn

chế, chưa phát huy hết được vai trò, giá trị của DSVH trong giáo dục Lịch sử.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

Cho đến nay, đã có nhiều nghiên cứu về các DSVH, nghiên cứu về Dân ca

Quan họ Bắc Ninh tuy nhiên chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên sâu, có

tính hệ thống về việc sử dụng DSVH Dân ca Quan họ trong dạy học nói chung

và dạy học Lịch sử nói riêng. Điều đó cho thấy tính cấp thiết của vấn đề nghiên

cứu. Do vậy, tôi lựa chọn đề tài: “Sử dụng Di sản văn hóa Dân ca quan họ Bắc

Ninh trong dạy học Lịch sử Việt Nam ở trường THPT huyện Thuận Thành

tỉnh Bắc Ninh” làm nội dung nghiên cứu luận văn của mình.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Đề cập đến DSVH Dân ca quan họ Bắc Ninh, việc giáo dục di sản, sử dụng

di sản trong dạy học nói chung và DHLS nói riêng cũng như sử dụng DSVH Dân

ca quan họ trong DHLS đã có nhiều công trình nghiên cứu.

2.1. Tài liệu nước ngoài

Trong cuốn “Chuẩn bị giờ học lịch sử như thế nào” của Đairi. N.G, NXB

Giáo dục, Hà Nội năm 1973 đã khẳng định “toàn bộ công tác dạy học sẽ vô cùng

có lợi, nếu thầy giáo hiểu môn học trên cơ sở tất cả những nguồn tư liệu có liên

quan đến sự kiện”[9]. Điều đó cho thấy vai trò quan trọng của việc sử dụng tư

liệu trong dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng. Qua sử dụng tư liệu sẽ

xây dựng nên một bức tranh toàn diện, trọn vẹn, rõ ràng, có hình ảnh, gợi cảm

về một biến cố lịch sử hoặc về một quá trình lịch sử.

Tác giả IF. Kharlamop cuốn “Phát huy tính tích cực của học sinh như thế

nào” (1979) NXB Giáo dục, đã trình bày lí luận và biện pháp nhằm phát huy

tính tích cực của học sinh trong đó khẳng định cần tăng cường tính tích cực tư

duy của học sinh khi giáo viên trình bày kiến thức bằng lời có kết hợp với trực

quan, với trần thuật và miêu tả... [12].

Theo “Hiến chương Quốc tế” về bảo tồn và trùng tu di tích và di chỉ (1964),

Đại hội quốc tế lần thứ hai các kiến trúc sư và kĩ thuật gia về di tích lịch sử,

Venice, 1964, được ICOMOS chấp nhận năm 1965 đã coi di tích lịch sử của các

thế hệ con người luôn thấm được những thông điệp từ quá khứ, đến nay đó vẫn

là những nhân chứng sống của những truyền thống lâu đời cổ xưa. Nhân loại

đang ngày càng nhận thức rõ ràng tính thống nhất của giá trị các di tích và coi