Sử dụng di sản công viên địa chất toàn cầu Unesco non nước Cao Bằng trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LÊ KIM THOA

SỬ DỤNG DI SẢN CÔNG VIÊN ĐỊA CHẤT TOÀN CẦU

UNESCO NON NƯỚC CAO BẰNG TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ

VIỆT NAM Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ VIỆT NAM

Thái Nguyên, năm 2020

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LÊ KIM THOA

SỬ DỤNG DI SẢN CÔNG VIÊN ĐỊA CHẤT TOÀN CẦU

UNESCO NON NƯỚC CAO BẰNG TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ

VIỆT NAM Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

Ngành: LỊCH SỬ VIỆT NAM

Mã số: 8229013

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Đỗ Hồng Thái

Thái Nguyên, năm 2020

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn này là công trình nghiên cứu của riêng tôi.

Các số liệu và kết quả nghiên cứu của luận văn chưa từng được công bố trong

bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2020

Tác giả

Lê Kim Thoa

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Với tấm lòng chân thành và biết ơn sâu sắc, tôi xin gửi lời cảm ơn tới

PGS. TS. Đỗ Hồng Thái - Người thầy đã tận tình hướng dẫn tôi trong quá trình

thực hiện và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Chủ nhiệm và tập thể Giảng viên khoa

Lịch sử, Phòng Đào tạo - Trường ĐHSP - ĐH Thái Nguyên đã giúp đỡ tôi

trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Tôi xin cảm ơn Lãnh đạo Trường CĐSP Cao Bằng, lãnh đạo các trường

THPT trong tỉnh Cao Bằng, các bạn đồng nghiệp, các em học sinh đã nhiệt tình

giúp đỡ, động viên tôi trong quá trình học tập, khảo sát thực trạng và tiến hành

thực nghiệm luận văn.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn gia đình, bạn bè, người thân đã động viên,

giúp đỡ, tạo mọi điều kiện tốt nhất để tôi yên tâm học tập, nghiên cứu và hoàn

thành luận văn.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2020

Tác giả

Lê Kim Thoa

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i

LỜI CẢM ƠN............................................................................................................... ii

MỤC LỤC ...................................................................................................................iii

DANH MỤC CHỮ CÁI VIẾT TẮT ............................................................................ v

DANH MỤC CÁC BẢNG .......................................................................................... vi

MỞ ĐẦU...................................................................................................................... 1

1. Lí do chọn đề tài ....................................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu........................................................................................ 3

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .......................................................................... 12

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu.......................................................................... 13

5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ........................................... 13

6. Giả thuyết khoa học ................................................................................................ 14

7. Đóng góp mới của đề tài......................................................................................... 14

8. Cấu trúc đề tài......................................................................................................... 14

Chương 1: SỬ DỤNG DI SẢN TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG

THPT LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ........................................................................ 15

1.1. Cơ sở lí luận của việc sử dụng di sản trong dạy học lịch sử................................ 15

1.1.1. Quan niệm về di sản và sử dụng di sản trong dạy học ..................................... 15

1.1.2. Vai trò và ý nghĩa của di sản đối với hoạt động dạy học, giáo dục ở

trường phổ thông......................................................................................................... 20

1.1.3. Ưu thế của bộ môn Lịch sử trong giáo dục di sản ở trường phổ thông........... 25

1.1.4. Công viên địa chất Toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng và ý nghĩa

giáo dục học sinh phổ thông trung học....................................................................... 27

1.2. Cơ sở thực tiễn..................................................................................................... 30

1.2.1. Thực tiễn dạy học phần lịch sử Việt Nam và dạy học qua di sản ở các

trường THPT tỉnh Cao Bằng....................................................................................... 30

1.2.2. Khai thác một số giá trị của di sản Công viên địa chất Toàn cầu UNESCO

Non nước Cao Bằng trong dạy học lịch sử Việt Nam................................................ 38

Chương 2: MỘT SỐ HÌNH THỨC VÀ BIỆN PHÁP SỬ DỤNG DI SẢN

CÔNG VIÊN ĐỊA CHẤT TOÀN CẦU UNESCO NON NƯỚC CAO

BẰNG TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG THPT.

THỰC NHIỆM SƯ PHẠM...................................................................................... 46

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

2.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung chương trình phần lịch sử Việt Nam ở trường THPT..... 46

2.1.1. Vị trí của phần lịch sử Việt Nam ở trường THPT .......................................... 46

2.1.2. Mục tiêu của bộ môn và phần lịch sử dân tộc trong chương trình THPT ........ 46

2.1.3. Nội dung cơ bản phần lịch sử Việt Nam ở trường THPT trong chương

trình hiện hành ............................................................................................................ 47

2.1.4. Nội dung cơ bản phần lịch sử Việt Nam trong chương trình THPT năm 2018...... 49

2.2. Những yêu cầu cơ bản khi sử dụng di sản trong dạy học lịch sử Việt Nam ở

trường THPT tỉnh Cao Bằng....................................................................................... 50

2.3. Một số hình thức sử dụng di sản Công viên địa chất toàn cầu UNESCO

Non nước Cao Bằng trong dạy học lịch Việt Nam ở trường THPT........................... 52

2.3.1. Sử dụng di sản CVĐCTC UNESCO Non nước Cao Bằng trong dạy học

bài lịch sử nội khóa ..................................................................................................... 52

2.3.2. Sử dụng di sản CVĐCTC UNESCO Non nước Cao Bằng trong tổ chức

các hoạt động ngoại khóa............................................................................................ 55

2.4. Một số biện pháp sử dụng di sản Công viên địa chất toàn cầu UNESCO

Non nước Cao Bằng trong dạy học lịch Việt Nam ở trường THPT........................... 57

2.4.1. Sử dụng di sản Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Non nước Cao

Bằng nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh........................................................... 57

2.4.2. Sử dụng di sản Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Non nước Cao

Bằng hướng dẫn học sinh nhận thức sâu sắc sự kiện, hiện tượng lịch sử .................. 60

2.4.3. Sử dụng di sản Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Non nước Cao

Bằng theo định hướng giáo dục STEAM .................................................................. 62

2.4.4. Sử dụng di sản để thiết kế các hoạt động ngoại khóa trong DHLS.................. 66

2.5. Thực nghiệm sư phạm ......................................................................................... 70

2.5.1. Mục đích thực nghiệm...................................................................................... 70

2.5.2. Đối tượng, địa bàn thực nghiệm ....................................................................... 70

2.5.3. Nội dung thực nghiệm ...................................................................................... 71

2.5.4. Phương pháp và kết quả thực nghiệm............................................................... 71

KẾT LUẬN................................................................................................................ 77

TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................................ 80

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CHỮ CÁI VIẾT TẮT

Chữ viết tắt Viết đầy đủ

CNXH : Chủ nghĩa xã hội

CVĐCTC : Công viên địa chất toàn cầu

ĐC : Đối chứng

DCTS : Dân chủ tư sản

DHLS : Dạy học lịch sử

DSVH : Di sản văn hóa

GV : Giáo viên

HS : Học sinh

KHXH : Khoa học xã hội

NXB : Nhà xuất bản

PPDH : Phương pháp dạy học

SGK : Sách giáo khoa

TD : Thực dân

THPT : Trung học phổ thông

TK : Thế kỷ

TN : Thực nghiệm

TNSP : Thực nghiệm sư phạm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Nhận thức của GV về di sản ............................................................. 31

Bảng 1.2. Nhận thức của GV về ý nghĩa của việc sử dụng di sản trong dạy

học lịch sử.......................................................................................... 32

Bảng 1.3. Nhận thức của GV về mục đích của việc sử dụng di sản trong

dạy học lịch sử................................................................................... 33

Bảng 1.4. Bảng kháo sát mức độ và hình thức sử dụng di sản tại các

trường THPT ..................................................................................... 34

Bảng 1.5. Bảng khảo sát các phương pháp được sử dụng khi dạy học với

di sản.................................................................................................. 35

Bảng 1.6. Những thuận lợi và khó khăn khi sử dụng di sản trong dạy học ...... 36

Bảng 1.7. Nhận thức về vai trò, ý nghĩa môn Lịch sử....................................... 37

Bảng 2.1. Bảng kết quả kiểm tra trắc nghiệm bài nội khóa tại thực địa ........... 73

Bảng 2.2. Bảng kết quả kiểm tra tự luận bài nội khóa tại thực địa ................... 73

Bảng 2.3. Bảng kết quả kiểm tra phần trắc nghiệm bài nội khóa trên lớp ........ 75

Bảng 2.4. Bảng kết quả kiểm tra phần tự luận bài nội khóa trên lớp................ 75

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Trong bối cảnh toàn cầu hoá và hội nhập quốc tế, cuộc cách mạng khoa

học - công nghệ 4.0 đã đạt những bước tiến thần kỳ với khối lượng thông tin

và tri thức nhân loại tăng theo cấp số nhân. Hầu hết các quốc gia, vùng lãnh

thổ trên thế giới đều nhận thức giáo dục và đào tạo là nhân tố quan trọng, vừa

là nền tảng, vừa là động lực góp phần quyết định tương lai của mỗi dân tộc.

Với ý nghĩa đó, Đảng và Nhà nước ta khẳng định giáo dục, đào tạo là quốc

sách hàng đầu, đầu tư cho giáo dục là đầu tư cho phát triển, giáo dục được ưu

tiên đi trước trong các chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội, sự

nghiệp giáo dục là sự nghiệp của toàn Đảng, toàn dân, của mỗi gia đình và

của các lực lượng xã hội.

Thực hiện Nghị quyết số 29-NQ/TW “Về đổi mới căn bản, toàn diện

giáo dục và đào tạo”; Nghị quyết số 88/2014/QH13 ngày 28 tháng 11 năm

2014 của Quốc hội về đổi mới chương trình, sách giáo khoa giáo dục phổ

thông, nhiều năm qua giáo dục phổ thông nước ta đang thực hiện đổi mới một

cách toàn diện và đồng bộ, từng bước chuyển từ chương trình giáo dục tiếp cận

nội dung sang tiếp cận năng lực của người học. Bộ môn Lịch sử trong nhà

trường phổ thông là môn học có ưu thế trong việc giáo dục thế hệ trẻ, không chỉ

giúp HS nhận thức được quy luật phát triển của lịch sử, tiến trình lịch sử nhân

loại mà còn trang bị cho các em những năng lực cần thiết, những bài học kinh

nghiệm nhất là giúp các em nhận thức được các giá trị văn hóa truyền thống cốt

lõi của địa phương cũng như của dân tộc do ông cha để lại. Từ đó hình thành

nên những phẩm chất tốt đẹp của một công dân và ý thức, trách nhiệm trong

công cuộc đổi mới, xây dựng quê hương đất nước. Thực tế đó đòi hỏi những

người làm công tác giáo dục lịch sử cần tìm tòi, sáng tạo, sử dụng những cách

thức, biện pháp sư phạm thích hợp để đáp ứng yêu cầu dạy học bộ môn và phù

hợp với thực tiễn.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

Hiện nay vấn đề đa dạng các hình thức tổ chức dạy học kết hợp với các

phương pháp dạy học mới đặc biệt là tăng cường các hoạt động học trong thực

tiễn, học qua trải nghiệm, tăng cường các hoạt động thực hành bộ môn đang

được chú trọng. Một trong những cách làm đã và đang cho thấy hiệu quả đó

chính là đưa di sản vào trong dạy học. Việc khai thác và sử dụng di sản có thể

tiến hành trong tất cả các bước, các khâu của quá trình dạy học và trở thành

nguồn cung cấp kiến thức đặc biệt thu hút sự chú ý của HS. Tuy nhiên, thực tế

cho thấy việc dạy học lịch sử kết hợp với sử dụng và phát huy giá trị của các di

sản ở địa phương vẫn chưa được chú trọng đúng mức và chưa phát huy hiệu

quả giáo dục và giáo dưỡng của môn học.

Cao Bằng là một tỉnh miền núi phía Bắc, nơi đây có nhiều danh lam

thắng cảnh, nhiều di tích lịch sử văn hóa gắn với lịch sử địa phương và lịch sử

dân tộc. Đặc biệt ngày ngày 12/4/2018, Hội đồng Chấp hành UNESCO tại Kỳ

họp lần thứ 204 ở Paris, Pháp, đã thông qua Nghị quyết công nhận Công viên

Địa chất Non Nước Cao Bằng là Công viên Địa chất Toàn cầu UNESCO. Non

nước Cao Bằng từ ngàn xưa đã từng được biết đến như vùng đất linh thiêng,

địa linh nhân kiệt; là một trong những nôi của người tiền sử; vùng đất chứa

đựng nhiều di sản địa chất, địa mạo, cổ sinh với trên 130 điểm di sản địa chất

độc đáo, trong đó chứa nhiều di sản có giá trị tầm cỡ với nhiều minh chứng

khoa học về lịch sử phát triển địa chất phức tạp kéo dài đến hơn 500 triệu năm.

Hệ thống di sản của Công viên Địa chất toàn cầu UNESSCO trải dài trên địa

bàn 9 huyện, có giá trị tầm cỡ quốc tế với các tháp, nõn đá vôi, thung lũng,

hang động, hệ thống hồ - sông - hang ngầm liên thông… Không chỉ có các đặc

điểm địa chất độc đáo, đây còn là vùng đất có bề dày văn hóa, lịch sử với hơn

200 di tích văn hóa, lịch sử được xếp hạng, trong đó có 3 di tích quốc gia đặc

biệt, 23 di tích cấp quốc gia và từng là căn cứ địa của cách mạng của cả nước,

gắn liền với nhiều sự kiện lịch sử quan trọng của dân tộc. Do đó nếu giáo viên

bộ môn biết sử dụng di sản này một cách hợp lý, khoa học sẽ góp phần nâng

cao hiệu quả dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

Xuất phát từ những lí do đó, tác giả lựa chọn vấn đề “Sử dụng di sản

Công viên Địa chất toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng trong dạy học

lịch sử Việt Nam ở trường THPT” để nghiên cứu và hoàn thiện luận văn thạc

sĩ của mình, nhằm nâng cao nhận thức của HS về giá trị của CVĐCTC

UNESCO Non nước Cao Bằng đối với giáo dục, phát triển kinh tế, xã hội của

tỉnh, góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn Lịch sử nói chung, dạy học

lịch sử Việt Nam nói riêng trong các trường THPT trên địa bàn tỉnh Cao Bằng.

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

Do đặc trưng của bộ môn lịch sử, việc sử dụng di sản vào dạy học bộ

môn có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc giáo dục, bồi dưỡng và phát triển

toàn diện cho thế hệ trẻ, giúp học sinh có cơ hội trải nghiệm nhiều mô hình

giáo dục, tiếp cận với tài liệu trực quan, học trải nghiệm và nâng cao nhận thức

về các sự kiện, nhân vật lịch sử, hiểu sâu sắc và toàn diện lịch sử dân tộc và

lịch sử địa phương. Do tầm quan trọng của giáo dục lịch sử thông qua di sản

nên vấn đề này đã thu hút sự quan tâm và nghiên cứu của nhiều tác giả trong và

ngoài nước.

2.1. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài

Đã có nhiều nhà khoa học thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau như: sử học,

văn hóa học, giáo dục học… nghiên cứu về di sản và dạy học thông qua di sản,

tuy nhiên tùy thuộc vào từng mục đích nghiên cứu mà các công trình đó có

những cách tiếp cận khác nhau. Nhìn chung trong các tài liệu giáo dục học và

giáo dục lịch sử, di sản thường được đề cập tới như một nguồn cung cấp kiến

thức, do đó có các quan niệm cho rằng di sản là một loại tài liệu trực quan đặc

biệt hay di sản là một dạng tư liệu gốc hay là môi trường giáo dục đặc biệt…Đó

là những cơ sở lý luận hết sức quan trọng để tác giả kế thừa và tìm ra những

vấn đề liên quan mật thiết đến luận văn để tiếp tục nghiên cứu.

I.F.Khalamốp trong tác phẩm “Phát huy tính tích cực học tập của học

sinh như thế nào?”, tác giả đã trình bày lý luận về dạy học phát huy tính tích

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

cực của học sinh, trên cở sở đó ông đã đưa ra những biện pháp, kinh nghiệm

cụ thể về việc phát huy tính tích cực học tập khi trình bày bài mới, củng cố

kiến thức, ôn tập kiến thức cũ, hay tổ chức công tác tự học cho HS. Trong đó

nhấn mạnh vai trò của các đồ dùng trực quan. Theo ông GV sử dụng đồ dùng

trực quan sẽ giúp HS thấy rõ bản chất của sự kiện, kích thích sự tò mò, hứng

thú với nội dung bài học, từ đó thúc đẩy HS tham gia vào các hoạt động học

tập để chiếm lĩnh tri thức, thúc đẩy nhu cầu và ý thức tự học, tự nghiên cứu

của HS. Ngoài ra ông còn nhấn mạnh đến biện pháp sử dụng ngôn ngữ giàu

hình ảnh kết hợp với đồ dùng trực quan trong dạy học nhất là việc sử dụng

các sự kiện lịch sử địa phương để làm sáng tỏ lịch sử dân tộc trong các bài

học lịch sử sẽ góp phần đem lại hiệu quả cao trong dạy học bộ môn [15,

tr.40-44; tr.48; tr.57-65].

Tác giả James H. Stronge trong cuốn “Những phẩm chất của người giáo

viên hiệu quả” [17; tr.10-14, tr.17-25, tr.32-40] (Qualities of efective teacher,

Lê Văn Canh dịch), đã mở ra những điều mới mẻ cho một khái niệm khó định

nghĩa “giáo viên hiệu quả”. Cuốn sách là sự tập hợp và đánh giá những nghiên

cứu đã được tiến hành trong một thời gian dài (vài thập kỷ) để giới hạn và chỉ

ra những hành vi cụ thể của giáo viên có thể đem lại thành tích cho học sinh và

cung cấp thước đo để đánh giá sự hiệu quả của giáo viên. Cuốn sách có nhiều

nội dung phong phú, trong đó tập trung vào người giáo viên: chuẩn bị lên lớp

như thế nào, làm thế nào để đem lại hiệu quả trong giảng dạy, đặc biệt là cách

tổ chức và quản lý lớp học như thế nào. Tác giả chỉ rõ những yêu cầu khi chuẩn

bị bài giảng “có hình ảnh và hình dung ra phương pháp có thể chuyển tải nội

dung bài giảng hiệu quả nhất” [17, tr.79]. Các nội dung trên có ý nghĩa quan

trọng đối với vấn đề mà luận văn lựa chọn và nghiên cứu, bởi trong quá trình tổ

chức dạy học thông qua di sản GV cần có sự chuẩn bị công phu, chu đáo, có kỹ

năng vận dụng các hình thức tổ chức dạy học khác nhau và kỹ năng quản lý lớp

học, kỹ năng xử lý các tình huống trong quá trình tổ chức dạy học.