Phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 8 trong dạy học tác phẩm tự sự giai đoạn 1930-1945

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

MAI PHƯƠNG THẢO

PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC VĂN HỌC CHO

HỌC SINH LỚP 8 TRONG DẠY HỌC TÁC PHẨM

TỰ SỰ GIAI ĐOẠN 1930 - 1945

Ngành: Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Văn - Tiếng Việt

Mã số: 8 14 01 11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS Nguyễn Thị Thu Thủy

2. TS. Nguyễn Thị Bích

THÁI NGUYÊN - 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận văn là

trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Mọi

thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ nguồn gốc.

Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020

Tác giả

Mai Phương Thảo

ii

LỜI CẢM ƠN

Để luận văn hoàn thành và được phép bảo vệ em đã nhận được rất nhiều

sự quan tâm giúp đỡ, tạo điều kiện. Em xin được bày tỏ lòng biết ơn chân

thành, sâu sắc đến:

- Trường Đại học Sư phạm - ĐHTN và khoa Ngữ văn

- Cô giáo PGS. TS Nguyễn Thị Thu Thủy, TS. Nguyễn Thị Bích - những

người đã dành nhiều thời gian quý báu để hướng dẫn, góp ý, chia sẻ… giúp em

có định hướng đúng trong suốt thời gian thực hiện luận văn.

- Các nhà khoa học trong Hội đồng đánh giá luận văn đã có nhiều góp ý

về mặt khoa học để đề tài nghiên cứu của em được hoàn thiện hơn.

- Các thầy, cô giáo giảng dạy lớp cao học Lý luận và phương pháp dạy học

bộ môn Văn - Tiếng Việt đã giúp em có nền tảng kiến thức để thực hiện công trình

nghiên cứu này.

Sau cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn đến những người thân, gia đình, đồng

nghiệp, bạn bè đã luôn động viên, khuyến khích và tạo điều kiện thuận lợi, giúp

tôi hoàn thành nghiên cứu này.

Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020

Tác giả

Mai Phương Thảo

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................ii

MỤC LỤC............................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT......................................................................v

MỞ ĐẦU..............................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài ..............................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề..................................................................................................2

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................5

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................5

5. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................6

7. Cấu trúc của đề tài ...........................................................................................7

Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI...........................8

1.1. Cơ sở lí luận..................................................................................................8

1.1.1. Năng lực văn học.......................................................................................8

1.1.2. Tác phẩm tự sự ........................................................................................15

1.1.3. Tác phẩm tự sự giai đoạn 1930-1945......................................................23

1.1.4. Đặc điểm tâm sinh lí, nhận thức của học sinh lớp 8................................25

1.2. Cơ sở thực tiễn............................................................................................29

1.2.1. Nội dung dạy học tác phẩm tự sự trong chương trình SGK Ngữ văn

lớp 8.........................................................................................................29

1.2.2. Thực trạng dạy học tác phẩm tự sự trong chương trình SGK Ngữ văn 8 ...36

Tiểu kết chương 1..............................................................................................40

Chương 2: CÁCH THỨC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC VĂN HỌC CHO

HỌC SINH LỚP 8 TRONG DẠY HỌC TÁC PHẨM TỰ SỰ GIAI ĐOẠN

1930-1945 ...........................................................................................................41

2.1. Nguyên tắc nâng cao năng lực văn học cho học sinh lớp 8 trong dạy

học các tác phẩm tự sự giai đoạn 1930-1945 ..........................................41

iv

2.1.1. Tạo hứng thú cho học sinh ......................................................................41

2.1.2. Tổ chức hoạt động dạy học bám sát những đặc trưng của tác phẩm tự sự....42

2.1.3. Tích hợp trong quá trình dạy học đọc hiểu văn bản tự sự.......................44

2.1.4. Sử dụng thường xuyên và hiệu quả công cụ đánh giá theo định

hướng năng lực trong dạy học văn bản tự sự ..........................................45

2.2. Cách thức phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 8 trong dạy

học các tác phẩm tự sự giai đoạn 1930-1945 ..........................................47

2.2.1. Thiết kế nhiệm vụ học tập nhằm phát triển năng lực văn học cho học

sinh lớp 8 trong dạy học đọc hiểu tác phẩm tự sự giai đoạn 1930-1945 ......47

2.2.2. Tổ chức hoạt động dạy học nhằm phát triển năng lực văn học cho

học sinh lớp 8 trong dạy học tác phẩm tự sự giai đoạn 1930-1945 ........56

2.3. Cách thức đánh giá năng lực văn học.........................................................66

2.4. Thiết kế kế hoạch dạy học minh họa ..........................................................69

Tiểu kết chương 2..............................................................................................83

Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ...........................................................84

3.1. Mục đích thực nghiệm................................................................................84

3.2. Phương pháp thực nghiệm..........................................................................84

3.3. Đối tượng, thời gian và địa điểm thực nghiệm...........................................84

3.3.1. Đối tượng thực nghiệm............................................................................84

3.3.2. Địa bàn thực nghiệm: Địa bàn thực nghiệm tại trường TH&THCS

915 Gia Sàng, thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên ................85

3.4. Nội dung và cách thức tiến hành thực nghiệm...........................................85

3.4.1 Nội dung thực nghiệm..............................................................................85

3.4.2. Cách thức tiến hành thực nghiệm............................................................86

3.5. Phân tích và đánh giá kết quả thực nghiệm................................................87

3.5.1. Phân tích kết quả thực nghiệm ................................................................87

3.5.2. Đánh giá kết quả thực nghiệm.................................................................87

v

3.6. Đề xuất........................................................................................................89

Tiểu kết chương 3..............................................................................................90

KẾT LUẬN ........................................................................................................91

TÀI LỆU THAM KHẢO ...................................................................................93

PHỤ LỤC...............................................................................................................

vi

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

TỪ, NGỮ VIẾT TẮT TỪ, NGỮ ĐẦY ĐỦ

CT Chương trình

GD-ĐT Giáo dục - Đào tạo

GV Giáo viên

HS Học sinh

PPDH Phương pháp dạy học

SGK Sách giáo khoa

THCS Trung học cơ sở

TPTS Tác phẩm tự sự

VB Văn bản

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Đổi mới giáo dục đang là một xu thế toàn cầu, đòi hỏi mọi lực lượng

vật chất phải thay đổi, sáng tạo để thích nghi với sự biến đổi mạnh mẽ của khoa

học công nghệ, của xã hội thông tin và sự phát triển của kinh tế tri thức. Mục

tiêu của việc đổi mới này là khắc phục những hạn chế của lối dạy truyền thống.

Học sinh không chỉ được lĩnh hội các tri thức, kĩ năng mà từ những tri thức đó

học sinh có khả năng vận dụng và giải quyết các tình huống trong thực tiễn. Từ

đó góp phần bồi dưỡng, phát triển những phẩm chất, năng lực sẵn có, cần có

cho học sinh. Như vậy việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực cho

học sinh vừa mang tính thời sự đáp ứng được yêu cầu cấp bách do bộ GD-ĐT

đề ra vừa mang tính thực tiễn đáp ứng được nhu cầu của người học, nhu cầu

của cuộc sống.

1.2. Trong chương trình giáo dục phổ thông (ban hành ngày 26/12/2018),

có nhiều môn học chỉ xuất hiện ở một cấp học hoặc một số lớp. Ngữ văn là

môn học thuộc lĩnh vực Giáo dục ngôn ngữ và văn học, được học từ lớp 1 đến

lớp 12. Môn Ngữ văn được coi là môn học công cụ có vai trò rất quan trọng đối

với việc định hướng phát triển năng lực học sinh góp phần giúp học sinh phát

triển các năng lực chung: năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp

tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo. Đặc biệt, môn Ngữ văn giúp học

sinh phát triển năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học: rèn luyện các kĩ năng

đọc, viết, nói và nghe; có hệ thống kiến thức phổ thông nền tảng về tiếng Việt

và văn học, phát triển tư duy hình tượng và tư duy logic, góp phần hình thành

học vấn căn bản của một người có văn hoá; biết tạo lập các văn bản thông

dụng; biết tiếp nhận, đánh giá các văn bản văn học nói riêng, các sản phẩm giao

tiếp và các giá trị thẩm mĩ nói chung trong cuộc sống. Tuy nhiên từ thực tế

giảng dạy của bản thân và đồng nghiệp tại trường, tôi thấy rằng sự sáng tạo

trong việc đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực

2

học sinh chưa nhiều. Dạy học còn nặng về truyền thụ kiến thức. Việc phát triển

kĩ năng, năng lực học sinh chưa được quan tâm. Hoạt động kiểm tra, đánh giá

chưa thật sự khách quan (chủ yếu là tái hiện kiến thức). Tất cả những điều đó

dẫn tới học sinh học thụ động, lúng túng, thiếu năng lực giải quyết các tình

huống trong thực tiễn.

1.3. Các tác phẩm tự sự chiếm một số lượng lớn trong chương trình Ngữ

văn ở trường phổ thông. Việc khai thác, tìm hiểu, khám phá tác phẩm tự sự một

cách có hiệu quả cao vẫn đang là một thử thách lớn với giáo viên và học sinh.

Có nhiều cách để tìm hiểu tác phẩm tự sự, nhưng để giảng dạy có hiệu quả

cũng như đáp ứng được đổi mới của chương trình giáo dục, đặc biệt là dạy học

các tác phẩm tự sự theo định hướng phát triển năng lực văn học cho học sinh

đòi hỏi giáo viên phải có những thay đổi trong phương pháp dạy học các tác

phẩm tự sự.

Xuất phát từ những lí do trên chúng tôi đã chọn đề tài: "Phát triển

năng lực văn học cho học sinh lớp 8 trong dạy học tác phẩm tự sự giai

đoạn 1930-1945" với mong muốn tìm ra một hướng đi, một giải pháp dù là rất

nhỏ để việc dạy học Ngữ văn nói chung và dạy học các tác phẩm tự sự nói

riêng đạt hiệu quả cao hơn, đáp ứng mục tiêu giáo dục và nhu cầu xã hội.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Tình hình nghiên cứu về dạy học tác phẩm tự sự ở trường phổ thông

Vấn đề phương pháp dạy học văn nói chung và dạy học tác phẩm tự sự

nói riêng đã được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm.

Trước tiên là Phương pháp dạy học văn [33] của nhóm tác giả Phan

Trọng Luận (chủ biên), Trương Dĩnh, Nguyễn Thanh Hùng, Trần Thế Phiệt.

Đây là công trình đầu tiên nghiên cứu một cách tổng thể, toàn diện về phương

pháp dạy học văn. Tuy nhiên, cuốn sách ra đời cách đây khá lâu, chương trình

phổ thông đã trải qua nhiều lần cải cách, chỉnh lí, thay đổi do đó nhiều nội dung

trong công trình này chưa bám sát được thực tế thay đổi của chương trình giáo

dục phổ thông.

3

Trong công trình nghiên cứu Vấn đề giảng dạy tác phẩm văn học theo

loại thể [10], Trần Thanh Đạm đã giới thiệu một số kiến thức đặc trưng cơ bản

về truyện và giảng dạy truyện. Đối với thể truyện, khi phân tích cấu tạo hình

tượng, không thể không lưu tâm ba yếu tố: tình tiết, nhân vật và lời kể. Đặc

biệt, ông nhấn mạnh khi phân tích và giảng dạy truyện cần “phân tích lời kể

của truyện, phân tích phong cách ngôn ngữ nghệ thuật của tác phẩm. Lời kể

của truyện là những sợi tơ dệt nên tình tiết và nhân vật, dệt nên toàn bộ hình

tượng” [10, tr.175]

Trong cuốn: Những vấn đề thi pháp của truyện [14] của Nguyễn Thái

Hoà, tác giả đã khảo sát bằng cách miêu tả các khái niệm cơ sở của Thi pháp

học thể loại truyện ở góc nhìn ngôn ngữ học. Trong quyển sách này, ông đã đi

tìm những đặc trưng cơ bản của thi pháp truyện như: Chuyện của con người và

con người trong truyện; Lời kể và lời thoại trong truyện; Không gian như một

nhân tố nghệ thuật của truyện; Thời gian như một nhân tố cấu trúc nghệ thuật

của truyện….

Trên Tạp chí Giáo dục khi bàn về Dạy học truyện ngắn ở trường phổ thông,

Nguyễn Thị Thanh Hương đã đưa ra một vấn đề cần chú ý khi dạy học truyện

ngắn, người giáo viên cần định hướng phân tích “định hướng giúp bài giảng tập

trung vào những vấn đề cơ bản, cốt lõi của tác phẩm […], nắm bắt được tác phẩm

là nắm bắt được chìa khoá mở cánh cửa tâm hồn của các em” [24].

Ngoài ra, Bộ giáo trình Lí luận văn học [40] do Trần Đình Sử (chủ biên)

(tập 2) là công trình nghiên cứu của các tác giả có tên tuổi. Cuốn sách này đã

đưa ra rất nhiều ý kiến bao quát một cách đầy đủ về thể loại tác phẩm văn học

từ: Khái niệm thể loại văn học, sự phân loại văn học và phân chia thể loại tác

phẩm văn học; các đặc trưng thể loại của:, truyện và tiểu thuyết, văn học kịch...

Tuy nhiên tất cả những công trình này đều mới chỉ dừng lại ở việc

nghiên cứu, tìm hiểu về đặc trưng thể loại truyện, hoặc mới đề cập đến phương

pháp dạy học môn ngữ văn nói chung chứ chưa đưa ra được phương pháp

chung nhất trong việc dạy đọc - hiểu tác phẩm tự sự.

4

2.2. Tình hình nghiên cứu về việc phát triển năng lực văn học cho học sinh

trong dạy học các tác phẩm tự sự

Vấn đề phát triển năng lực cho học sinh phổ thông trong dạy học Ngữ

văn đã được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Có khá nhiều công trình nghiên

cứu đề cập đến vấn đề này. Nhưng riêng nghiên cứu về vấn đề phát triển năng

lực văn học trong dạy học các tác phẩm tự sự thì không nhiều và chưa cụ thể.

Sau đây, tôi xin điểm qua những công trình nghiên cứu chủ yếu.

Trong công trình nghiên cứu “Xây dựng hệ thống câu hỏi phát triển năng

lực đọc hiểu trong dạy học tác phẩm văn chương cho học sinh trung học phổ

thông” của ThS. Nguyễn Quốc Minh.Tác giả cũng đưa ra hệ thống câu hỏi

nhằm phát triển năng lực của HS. Nhưng nhìn chung, tác giả chỉ dừng lại ở việc

đưa ra các bài tập mà chưa có nhiều biện pháp khác, vì không phải trường hợp

nào cũng áp dụng bài tập, câu hỏi, cần tạo sự đa dạng để hướng đến phát triển

năng lực người học.

Trong bài viết Năng lực đọc hiểu tác phẩm văn chương của học sinh

THPT, tác giả Nguyễn Thanh Hùng cũng lí giải: đọc văn chương là giải quyết

vấn đề tương quan của các cấu trúc tồn tại trong tác phẩm. Trước hết là cấu trúc

ngôn ngữ, tiếp đến là cấu trúc hình tượng thẩm mĩ và cuối cùng là cấu trúc ý

nghĩa. Tầng lớp xuất thân, vị trí xã hội của người đọc có ảnh hưởng đến quá

trình tiếp nhận những thông tin hiện thực đời sống của tác phẩm.

Trong cuốn Dạy học phát triển năng lực môn Ngữ văn trong Trung học

cơ sở [45], PGS.TS Đỗ Ngọc Thống (Chủ biên) đã biên soạn giới thiệu lí

thuyết về năng lực, phát triển năng lực, phương pháp tổ chức dạy học phát triển

năng lực, kiểm tra đánh giá trong giáo dục nói chung và giáo dục phổ thông nói

riêng. Bộ sách đã trình bày chi tiết kế hoạch bài học được thiết kế theo logic

phát triển năng lực học sinh: Xác định, mô tả mục tiêu, chuẩn đầu ra bằng các

động từ hành động thể hiện hoạt động của học sinh bộc lộ quá trình nhận thức,

mức độ đạt được nội dung, năng lực, thái độ; Xác định, lựa chọn phương pháp

5

dạy học, nội dung, hình thức, công cụ kiểm tra, đánh giá kết quả học tập phản

ánh năng lực học sinh theo yêu cầu cần đạt.

Như vậy, tuy mỗi người có một hệ thống phương cách để giúp học sinh

hình thành, nâng cao và rèn luyện năng lực đọc hiểu tác phẩm tự sự. Có thể

thấy, các công trình nghiên cứu trên rất bổ ích cho nhiều giáo viên, học sinh.

Dù chưa trực tiếp bàn sâu vào vấn đề dạy đọc hiểu tác phẩm tự sự trong chương

trình THPT theo hướng phát triển năng lực văn học.

Căn cứ vào tình hình thực tế trên với mong muốn đóng góp một phần dù

là rất nhỏ nhằm đổi mới phương pháp, nâng cao chất lượng dạy và học hướng

tới mục tiêu phát triển năng lực toàn diện cho học sinh, chúng tôi mạnh dạn đưa

ra đề tài: “Phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 8 trong dạy học tác

phẩm tự sự giai đoạn 1930-1945”

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

3.1. Mục đích nghiên cứu

Đề tài nghiên cứu “Phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 8 trong

dạy học tác phẩm tự sự giai đoạn 1930-1945” nhằm giải quyết những vấn đề lí

luận, thực tiễn về dạy học tác phẩm tự sự ở chương trình Ngữ văn lớp 8 giai

đoạn 1930-1945 nhằm nâng cao năng lực văn học cho học sinh theo hướng đổi

mới căn bản giáo dục đào tạo hiện nay.

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Cơ sở lí luận và thực tiễn của vấn đề phát triển năng lực văn học cho

học sinh lớp 8 trong dạy học tác phẩm tự sự.

- Đề xuất biện pháp phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 8 trong

dạy học tác phẩm tự sự.

- Thực nghiệm sư phạm phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 8

trong dạy học tác phẩm tự sự.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng: phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 8