Phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 4,5 qua hệ thống câu hỏi liên hệ, so sánh, kết nối.

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

---------------------------------------

TRẦN THỊ NHUNG

PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC

CHO HỌC SINH LỚP 4, 5

QUA HỆ THỐNG CÂU HỎI LIÊN HỆ, SO SÁNH, KẾT NỐI

LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC

ĐÀ NẴNG – Năm 2020

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

---------------------------------------

TRẦN THỊ NHUNG

PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC

CHO HỌC SINH LỚP 4, 5

QUA HỆ THỐNG CÂU HỎI LIÊN HỆ, SO SÁNH, KẾT NỐI

Chuyên ngành: Giáo dục học (Giáo dục Tiểu học)

Mã số: 8140101

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. TRẦN THỊ QUỲNH NGA

Đà Nẵng – Năm 2020

v

DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT

Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ

GV Giáo viên

HS Học sinh

NL Năng lực

CT Chương trình

DH Dạy học

NL CTVH Năng lực cảm thụ văn học

CTVH Cảm thụ văn học

GD Giáo dục

CT GD Chương trình giáo dục

SGK Sách giáo khoa

TH Tiểu học

TB Trung bình

TN Thực nghiệm

ĐC Đối chứng

TNSP Thực nghiệm sư phạm

vi

DANH MỤC CÁC BẢNG

Số hiệu bảng Tên bảng Trang

Bảng 3.1

Hệ thống câu hỏi liên hệ, so sánh, kết nối trong Tiếng

Việt lớp 4

39

Bảng 3.2

Hệ thống câu hỏi liên hệ, so sánh, kết nối trong Tiếng

Việt lớp 5

44

Bảng 5.1

Bảng thống kê kết quả thực nghiệm bằng bộ câu hỏi

đánh giá NL CTVH ở trường TH Huỳnh Ngọc Huệ

100

Bảng 5.2

Bảng thống kê kết quả thực nghiệm bằng bộ câu hỏi

đánh giá NL CTVH ở trường TH Bế Văn Đàn 100

Bảng 5.3

Bảng tổng hợp kết quả thực nghiệm bằng bộ câu hỏi

đánh giá NL CTVH

101

Bảng 5.4

Kết quả điểm số của 4 lớp thực nghiệm và 4 lớp đối

chứng

101

Bảng 5.5

Bảng thống kê kết quả thực nghiệm bằng bài kiểm tra tự

luận ở trường TH Huỳnh Ngọc Huệ và TH Bế Văn Đàn 102

Bảng 5.6 Bảng tổng hợp kết quả thực nghiệm 102

vii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................i

TÓM TẮT ĐỀ TÀI BẰNG HAI NGÔN NGỮ TIẾNG VIỆT VÀ TIẾNG ANHii

DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT ..............................................................v

DANH MỤC CÁC BẢNG .......................................................................................vi

MỤC LỤC................................................................................................................vii

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................1

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu...................................................................3

2.1 Mục đích nghiên cứu..................................................................................3

2.2 Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................3

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu....................................................................3

3.1 Đối tƣợng nghiên cứu.................................................................................3

3.2 Phạm vi nghiên cứu....................................................................................3

4. Giả thuyết khoa học ..........................................................................................4

5. Phƣơng pháp nghiên cứu..................................................................................4

6. Cấu trúc của luận văn.......................................................................................4

CHƢƠNG 1................................................................................................................6

TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU.................................................................6

1.1 CÁC NGHIÊN CỨU VỀ CẢM THỤ VĂN HỌC VÀ VẤN ĐỀ PHÁT

TRIỂN NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC CHO HỌC SINH TIỂU HỌC .6

1.1.1 Nghiên cứu về cảm thụ văn học .............................................................6

1.1.2 Nghiên cứu về vấn đề phát triển năng lực cho học sinh tiểu học qua

dạy học môn Ngữ văn .......................................................................................9

1.1.2.1 Khái niệm năng lực ..........................................................................10

1.1.2.2 Các dạng năng lực ............................................................................11

1.2 CÁC NGHIÊN CỨU VỀ HỆ THỐNG CÂU HỎI - BÀI TẬP PHÁT

TRIỂN NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC CHO HỌC SINH CÁC LỚP

CUỐI BẬC TIỂU HỌC......................................................................................15

viii

1.2.1 Nghiên cứu về mục tiêu và vai trò của hệ thống câu hỏi - bài tập....15

1.2.2 Nghiên cứu về phƣơng pháp và kĩ thuật sử dụng hệ thống câu hỏi -

bài tập...............................................................................................................17

CHƢƠNG 2..............................................................................................................20

CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN

HỌC CHO HỌC SINH LỚP 4, 5 QUA HỆ THỐNG CÂU HỎI LIÊN HỆ, SO

SÁNH, KẾT NỐI......................................................................................................20

2.1 NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC VÀ ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN

NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 4, 5..................20

2.1.1 Năng lực cảm thụ văn học ....................................................................20

2.1.1.1 Khái niệm và đặc trưng của cảm thụ văn học..................................20

2.1.2.2 Các thành tố năng lực cảm thụ văn học...........................................28

2.2.2 Định hƣớng phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 4

và 5....................................................................................................................29

2.2.2.1 Định hướng chung............................................................................29

2.2 CÂU HỎI LIÊN HỆ, SO SÁNH, KẾT NỐI VỚI MỤC TIÊU PHÁT

TRIỂN NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC ...................................................33

2.2.1 Khái quát về câu hỏi liên hệ, so sánh, kết nối.....................................33

2.2.2 Vai trò của hệ thống câu hỏi liên hệ, so sánh, kết nối đối với việc phát

triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh lớp 4, 5..................................37

CHƢƠNG 3..............................................................................................................39

CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN

HỌC CHO HỌC SINH LỚP 4, 5 QUA HỆ THỐNG CÂU HỎI LIÊN HỆ, SO

SÁNH, KẾT NỐI......................................................................................................39

3.1 NỘI DUNG DẠY HỌC ĐỌC TỪ ĐIỂM NHÌN PHÁT TRIỂN NĂNG

LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC CHO HỌC SINH...............................................39

3.1.1 Thống kê và mô tả hệ thống câu hỏi liên hệ, so sánh, kết nối trong

phân môn Tập đọc lớp 4, 5 .............................................................................39

ix

3.1.2 Đánh giá chất lƣợng câu hỏi liên hệ, so sánh, kết nối trong phân môn

Tập đọc lớp 4, 5 gắn với mục tiêu phát triển năng lực cảm thụ văn học...50

3.1.2.1. Ưu điểm............................................................................................50

3.1.2.2 Một số hạn chế ..................................................................................50

3.2 THỰC TRẠNG DẠY HỌC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CẢM THỤ

VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 4,5..............................................................52

3.2.1 Mục đích và nội dung khảo sát thực trạng .........................................52

3.2.2 Kết quả khảo sát thực trạng.................................................................55

CHƢƠNG 4..............................................................................................................58

BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC CHO HỌC

SINH LỚP 4, 5 QUA HỆ THỐNG CÂU HỎI LIÊN HỆ, SO SÁNH, KẾT NỐI58

4.1 BIỆN PHÁP 1: KHAI THÁC HIỆU QUẢ HỆ THỐNG CÂU HỎI LIÊN

HỆ, SO SÁNH, KẾT NỐI TRONG PHÂN MÔN TIẾNG VIỆT LỚP 4, 5...58

4.1.1. Nguyên tắc và mục tiêu.........................................................................58

4.1.2. Cách thức thực hiện..............................................................................58

4.2 BIỆN PHÁP 2: XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI LIÊN HỆ, SO

SÁNH, KẾT NỐI BỔ TRỢ NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CẢM THỤ

VĂN HỌC CHO HỌC SINH LỚP 4, 5.............................................................60

4.2.1. Nguyên tắc và mục tiêu.........................................................................60

4.2.2. Hệ thống câu hỏi đã thiết kế.................................................................61

4.2.2.1. Hệ thống câu hỏi lớp 4.....................................................................61

4.2.2.2 Hệ thống câu hỏi lớp 5......................................................................74

4.2.3. Một số lƣu ý khi sử dụng hệ thống câu hỏi.........................................81

CHƢƠNG 5..............................................................................................................83

THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .................................................................................83

5.1 MỤC ĐÍCH THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM.................................................83

5.2 NỘI DUNG THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM..................................................83

5.3 ĐỐI TƢỢNG VÀ QUY TRÌNH THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM................83

5.3.1 Đối tƣợng thực nghiệm .........................................................................83

x

5.3.2 Quy trình thực nghiệm .........................................................................83

5.4 KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM.................................................100

5.4.1 Về mặt định lƣợng................................................................................100

5.4.2 Về mặt định tính..................................................................................103

KẾT LUẬN............................................................................................................105

TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1 Tiếng Việt là môn học đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành các

kĩ năng sử dụng tiếng Việt cho HS tiểu học, tạo tiền đề phát triển các NL chung như

tự chủ và tự học, giao tiếp và hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo. Trong CT

Tiếng Việt tiểu học hiện hành và CT Ngữ văn 2018, hoạt động đọc luôn được chú

trọng nhằm hình thành các kĩ năng đọc, bao gồm đọc đúng, đọc nhanh, đọc hiểu

(đọc có ý thức) và đọc diễn cảm. Nhờ học đọc, trẻ có khả năng đọc để học, đọc để

tiếp nhận, chiếm lĩnh văn bản, thông hiểu và gia tăng vốn từ, bổ trợ các tri thức về

cú pháp cũng như bồi dưỡng vốn sống, hiểu biết về thế giới xung quanh. Học đọc

không những thế còn hướng đến làm giàu xúc cảm thẩm mĩ, gieo vào tâm hồn HS

những tình cảm đẹp, những ấn tượng sâu sắc, mạnh mẽ về hình tượng nhân vật, về

thứ ngôn từ gợi tả, lấp láy, về cách thức kiến tạo hình ảnh... Với ngữ liệu DH chủ

yếu là văn bản văn học, mỗi giờ Tập đọc đều mang lại những cảm xúc mới mẻ, từng

bước giúp bạn đọc - HS rèn luyện kĩ năng nhận hiểu tác phẩm, đánh giá và trình bày

cảm nhận của mình về những gì các em thấy yêu thích, băn khoăn hay mong đợi

được trò chuyện, sẻ chia, đồng cảm. Theo đó, NL CTVH được ươm dệt ở những

bạn đọc nhỏ tuổi một cách tự nhiên.

1.2 CT Ngữ văn mới có sự kế thừa và phát triển cả về nguyên tắc, nội dung,

định hướng phương pháp, hình thức tổ chức DH. Trong đó cần kể đến dạng thức

nói/viết biểu cảm. Yêu cầu cần đạt này được hiện thực hoá trong từng nhóm NL

đọc, viết, nói và nghe. Về đọc, hệ thống câu hỏi liên hệ, so sánh, kết nối được xem

là trọng điểm để bồi dưỡng, phát triển NL CTVH cho HS. Trong CT Tiếng Việt

hiện hành, dạng thức “liên hệ, so sánh, kết nối” thuộc phạm vi hệ thống câu hỏi đọc

hiểu hồi đáp văn bản (trong mối tương quan với câu hỏi nhận diện và câu hỏi phân

tích, suy luận). Nếu các câu hỏi đọc hiểu nội dung và đọc hiểu hình thức trong CT

mới (tương ứng với các dạng câu hỏi nhận diện và phân tích, suy luận nêu trên)

giúp HS khám phá tác phẩm văn học với các tầng nghĩa khác nhau, tiếp cận các

2

hình thức biểu đạt khác nhau thì hệ thống câu hỏi liên hệ, so sánh, kết nối lại hình

thành cho các em kĩ năng bình giá, đối chiếu, liên tưởng, biểu cảm... Nói cách khác,

đây là dạng câu hỏi đọc hiểu có giá trị quan trọng đối với việc bồi dưỡng, phát triển

các thao tác tiếp nhận, cảm thụ tác phẩm văn học cho HS.

1.3 Bồi dưỡng, phát triển NL CTVH cho HS lớp 4, 5 qua hệ thống câu hỏi

liên hệ, so sánh, kết nối không chỉ đáp ứng yêu cầu phát triển NL trong CT Tiếng

Việt hiện hành mà còn là một thể nghiệm để tạo nên bước chuyển cần thiết cho việc

dạy và học môn Ngữ văn cấp tiểu học theo CT mới. Thực tế hiện nay cho thấy, tuy

có sự phát triển vượt bậc về vốn từ, kĩ năng đọc hiểu văn bản văn học và thực hành

ngôn ngữ nhưng HS lớp 4, 5 vẫn còn nhiều hạn chế trong việc bộc lộ cảm xúc đối

với các tác phẩm văn chương. Các em cũng chưa tiếp nhận một cách sâu sắc, tinh tế

vẻ đẹp của ngôn từ, hình ảnh, chưa thực sự rung động với bức tranh cuộc sống được

tái hiện sống động qua từng câu chuyện, từng bài thơ. Hệ thống câu hỏi, bài tập đọc

hiểu liên hệ, so sánh, kết nối xuất hiện tản mạn, thiếu hệ thống cũng phần nào tạo

nên sự “đứt quãng” trong hành trình đến với văn học của các em. Việc xác nhận rõ

mục tiêu, nhiệm vụ trọng tâm và giá trị của nhóm câu hỏi - bài tập đọc hiểu này

cũng cho phép gia tăng hiệu quả DH đọc, từ đó hình thành một cách có chủ đích các

kĩ năng CTVH cho HS. Hơn thế nữa, giai đoạn cuối bậc tiểu học được xem là thời

điểm vàng để phát triển khả năng đọc - cảm thụ, hiểu và rung cảm với tác phẩm. HS

lớp 4, 5 có sự trưởng thành đáng kể về tâm lí, tư duy và trình độ ngôn ngữ. Đây

cũng là điều kiện lí tưởng để với những hiệu chỉnh, đề xuất bổ sung các câu hỏi liên

hệ, so sánh, kết nối, NL CTVH của các em được hình thành, hoàn thiện dần, chuẩn

bị cho việc đáp ứng các yêu cầu cần đạt về kĩ năng đọc, viết, nói và nghe trong giai

đoạn mới.

1.4 Trong bối cảnh hiện nay, đề xuất từ đề tài được thực hiện trên các ngữ

liệu dạy đọc cho HS lớp 4, 5 của CT Tiếng Việt 2000 với những đặc trưng riêng

chứa nhiều yếu tố không thuận lợi cả về hệ thống câu hỏi lẫn trình độ CTVH của

HS. Đề tài kì vọng có thể phần nào giải quyết được một số khó khăn về nguồn học

liệu, tính cố định tương đối trong yêu cầu sử dụng câu hỏi đọc hiểu và hạn chế trong