Phát triển kinh tế tỉnh Đắk Lắk trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa

1

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM T.P. HỒ CHÍ MINH

LÊ VĂN NHẤT

PHÁT TRIỂN KINH TẾ TỈNH ĐẮK LẮK TRONG

THỜI KỲ CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA

Chuyên ngành: Địa lí học

Mã số chuyên ngành: 62.31.05.01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐỊA LÍ HỌC

TP. Hồ Chí Minh năm 2014

2

MỞ ĐẦU

1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Là một tỉnh miền núi, nằm ở trung tâm vùng Tây Nguyên (TN), có diện tích

tự nhiên vào loại lớn nhất cả nƣớc, Đắk Lắk có vị trí chiến lƣợc quan trọng đối với

phát triển kinh tế - xã hội (KT – XH), đảm bảo an ninh quốc phòng và bảo vệ môi

trƣờng sinh thái với tiềm năng to lớn về quỹ đất cho phát triển nông, lâm nghiệp và

công nghiệp chế biến nông- lâm sản, dự trữ thủy năng cho công nghiệp điện, phát

triển thƣơng mại và dịch vụ... Trong quá trình đổi mới kinh tế và công nghiệp hóa,

hiện đại hóa (CNH, HĐH), nền kinh tế của tỉnh đã có những thay đổi cơ bản về cả

phƣơng diện ngành và lãnh thổ. GDP năm 2010 tăng gấp 3,8 lần năm 2004 (năm

chia tách tỉnh Đắk Lắk thành Đắk Lắk và Đắk Nông), đạt 25.353,8 tỉ đồng, đứng

đầu vùng TN và thứ 7/63 tỉnh, thành phố (TP); tốc độ tăng trƣởng tổng sản phẩm

quốc nội (GDP) giai đoạn 2004 - 2010 là 11,3%/năm, cao hơn mức trung bình của

cả nƣớc và vùng Tây Nguyên. Bình quân GDP/ngƣời/năm liên tục tăng, từ 4,1 triệu

đồng lên 14,5 triệu đồng. Cơ cấu GDP có sự chuyển dịch nhƣng khu vực I vẫn

chiếm ƣu thế với 53,1%. Cơ cấu kinh tế (CCKT) theo lãnh thổ cũng có sự chuyển

biến tích cực, đã xuất hiện các hình thức tổ chức lãnh thổ gắn với CNH, HĐH nhƣ

vùng chuyên canh cà phê lớn nhất Tây Nguyên và cả nƣớc, vùng ngô quy mô lớn;

các Cụm và Khu công nghiệp; các Khu du lịch quốc gia (Yok Đôn) và Điểm du lịch

quốc gia (Hồ Lắk), Cụm du lịch (Buôn Ma Thuột và phụ cận),....

Mặc dù đã đạt đƣợc nhiều kết quả khả quan, nhƣng kinh tế Đắk Lắk đang đối

mặt với nhiều thách thức: nền kinh tế vẫn trông cậy nhiều vào nông, lâm nghiệp (tỉ

trọng cao thứ 2 ở vùng TN và thứ 3 cả nƣớc), khu vực công nghiệp còn nhỏ bé

(18,5% năm 2010), chuyển dịch CCKT còn chậm, cơ sở hạ tầng (CSHT) và cơ sở

vật chất (CSVC) kỹ thuật chƣa đáp ứng đƣợc yêu cầu CNH, HĐH; GDP/ngƣời còn

thấp (đứng thứ 4/5 tỉnh ở vùng TN và thứ 47/63 tỉnh, TP cả nƣớc. Tỉ lệ hộ nghèo,

nhất là hộ dân tộc ít ngƣời còn cao (chiếm 21,9% năm 2010, cao hơn mức trung

bình cả nƣớc 14,2%).

Nghị quyết Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh Đắk Lắk lần thứ XV, nhiệm kỳ

2010- 2015 đã xác định phƣơng hƣớng chung: “…Tiếp tục đẩy mạnh toàn diện sự

nghiệp CNH, HĐH; chuyển dịch CCKT theo hướng công nghiệp, dịch vụ gắn với

sản xuất nông nghiệp chất lượng cao, quy mô lớn, đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc

tế. Kết hợp chặt chẽ phát triển kinh tế - xã hội với bảo vệ môi trường sinh thái; thực

3

hiện tốt an sinh xã hội; đảm bảo quốc phòng - an ninh, giữ vững trật tự - an toàn xã

hội. Xây dựng Đắk Lắk trở thành trung tâm vùng Tây Nguyên và đóng vai trò quan

trọng đưa Tây Nguyên trở thành vùng kinh tế động lực của cả nước”.[80]

Để thực hiện thành công những mục tiêu trên ngoài sự nỗ lực to lớn của

Đảng bộ và nhân dân các dân tộc tỉnh Đắk Lắk, việc phân tích, đánh giá đầy đủ và

toàn diện các nguồn lực sẵn có trên lãnh thổ và xác định CCKT hợp lý là rất quan

trọng và cần thiết.

Với mong muốn đƣợc vận dụng những lý luận vào thực tiễn nghiên cứu khoa

học, và góp một phần nhỏ bé vào thành công chung của sự phát triển bền vững nền

kinh tế của tỉnh, nơi đang sinh sống và công tác, tôi đã quyết định lựa chọn đề tài:

“Phát triển kinh tế tỉnh Đắk Lắk trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá”.

2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU

2.1. Trên thế giới

Phát triển kinh tế (PTKT) là một vấn đề đƣợc các quốc gia trên thế giới quan

tâm. Các vấn đề về PTKT và CCKT nhất là trong thời kỳ công nghiệp hóa không

còn là mới. Nhiều nƣớc trên thế giới nhờ nắm bắt đƣợc thời cơ, khai thác các thế

mạnh và có chính sách phát triển đúng đắn đã nền kinh tế có mức tăng trƣởng cao

và trở thành nƣớc công nghiệp phát triển. Về PTKT trên thế giới từ trƣớc tới nay đã

có nhiều công trình nghiên cứu.

Học thuyết kinh tế của C. Mác khẳng định PTKT do bốn yếu tố nguồn lực

quyết định là tài nguyên thiên nhiên, vốn, lao động và công nghệ. Đồng thời, ông

còn nhấn mạnh về sở hữu các nguồn lực, động lực khai thác các nguồn lực và vấn

đề sử dụng các lợi thế để PTKT [103, tr 28]. C. Mác (1818- 1883) không chỉ là nhà

chính trị học, xã hội học, lịch sử và triết học, mà còn là nhà kinh tế học xuất sắc. C.

Mác đăng quyển I bộ Tƣ Bản [dẫn theo 50, trang 73, 74] đã chi hoạt động xã hội ra

hai lĩnh vực: sản xuất vật chất và phi sản xuất. Theo ông, chỉ có sản xuất vật chất

mới sáng tạo ra sản phẩm xã hội. C. Mác cũng là ngƣời đƣa ra khái niệm Tổng sản

phẩm xã hội và thu nhập quốc dân để đánh giá kết quả hoạt động của nền kinh tế.

Trong hệ thống lý thuyết PTKT, lý luận về giai đoạn PTKT [50] là cơ sở lí

thuyết quan trọng, do nhà lịch sử kinh tế ngƣời Mỹ, Walter W. Rostow đƣa ra.

Trong cuốn “Các giai đoạn PTKT”, ông đã nêu lên một cách tổng hợp theo lịch sử

về những bƣớc khởi đầu về quá trình PTKT hiện đại. Theo mô hình Rostow, quá

trình PTKT của mỗi quốc gia đƣợc chia thành 5 giai đoạn: xã hội truyền thống, giai

4

đoạn tạo tiền đề để cất cánh, giai đoạn cất cánh, giai đoạn trưởng thành và mức

tiêu dùng cao, giai đoạn theo đuổi chất lượng sống và ứng với mỗi giai đoạn là một

CCKT đặc trƣng thể hiện bản chất phát triển của giai đoạn ấy. Trong đó, then chốt

nhất là giai đoạn “cất cánh”. Để chuẩn bị điều kiện cất cánh kinh tế, theo Rostow

phải có một hoặc nhiều ngành làm chủ đạo cho “cất cánh”. Sự chuyển giai đoạn

PTKT biểu hiện ở sự thay đổi tuần tự các ngành chủ đạo. Mô hình W. Rostow mặc

dù còn có hạn chế về cơ sở của sự phân đoạn trong PTKT cũng nhƣ sự nhất quán về

đặc trƣng của mỗi giai đoạn so với thực tế; tuy nhiên mô hình này đã chỉ ra một sự

lựa chọn hợp lí về cơ cấu ngành tƣơng ứng với mỗi giai đoạn phát triển nhất định ở

mỗi quốc gia, địa phƣơng và cũng là những gợi ý quan trọng để nghiên cứu sinh

phân tích về CCKT và sự chuyển dịch CCKT ở tỉnh Đắk Lắk.

Học thuyết Keynes: do John Maynard Keynes (1883- 1946), nhà kinh tế học

ngƣời Anh trình bày trong tác phẩm “Lý thuyết chung về việc làm, lãi suất và tiền

tệ”, xuất bản năm 1936, trong bối cảnh của cuộc khủng hoảng nền kinh tế thế giới

1929- 1933. Keynes cho rằng nền kinh tế của một quốc gia có thể đạt tới và duy trì

một sự cân đối ở một mức sản lƣợng nào đó, dƣới mức công ăn việc làm đầy đủ cho

mọi ngƣời, tại nơi mà những khoản chi tiêu mới cho đầu tƣ đƣợc hình thành từ các

khoản tiết kiệm đang đƣợc đƣa vào hệ thống. Ông cũng đánh giá cao vai trò của tiêu

dùng trong việc xác định sản lƣợng. Việc giảm xu hƣớng tiêu dùng sẽ làm cho cầu

tiêu dùng giảm và đây chính là một trong những nguyên nhân cơ bản dẫn đến sự trì

trệ trong hoạt động kinh tế. Trong tác phẩm của mình, Keynes cũng cho rằng, đầu

tƣ đóng vai trò quyết định đến quy mô việc làm. Ông sử dụng lí luận về việc làm và

sản lƣợng do cầu quyết định để giải thích mức sản lƣợng thấp và thất nghiệp cao

kéo dài trong những năm 30 ở hầu hết các nƣớc công nghiệp phƣơng Tây. Lý thuyết

này gọi là thuyết trọng cầu. Học thuyết Keynes có ảnh hƣởng rất lớn đến đƣờng lối

kinh tế của nhiều nƣớc TBCN phát triển, đặc biệt là nƣớc Mỹ. Các nƣớc đang phát

triển trong thời kì CNH, HĐH cũng đã vận dụng học thuyết Keynes ở những lí luận

về đảm bảo sự cân bằng cho nền kinh tế, ở những khuyến cáo phát triển nhiều hình

thức hoạt động để nâng cao tổng cầu và việc làm trong xã hội, ở vai trò của Chính

phủ đối với quá trình tăng trƣởng kinh tế nhƣ sử dụng ngân sách của Nhà nƣớc để

kích thích đầu tƣ, trợ cấp vốn cho các doanh nghiệp…nhờ đó có thể hạn chế mức độ

lạm phát và thất nghiệp, tăng mức sản lƣợng tiềm năng…( J. M Keynes: Lý thuyết

tổng quan về việc làm, lãi suất và tiền tệ, 1995, Viện Nghiên cứu quản lí kinh tế Trung ƣơng).

5

Lý thuyết phát triển các điểm trung tâm của W. Christaller [dẫn theo 101]

Vào đầu những năm 1930, W. Christaller (Mỹ) đƣa ra lí thuyết phát triển các

điểm trung tâm (1933). Ông đã góp phần to lớn vào việc tìm ra quy luật phát triển

của toàn bộ hoạt động sản xuất vật chất và phi sản xuất theo không gian, là ý tƣởng

cho việc nghiên cứu tổ chức không gian kinh tế - xã hội (KT – XH) sau này.

W. Christaller cho rằng, không có nông thôn nào lại không chịu sự tác động

của một cực hút, đó là TP. TP là trung tâm đối với tất cả các điểm dân cƣ còn lại

trong vùng, đảm bảo cung cấp hàng hóa cho chúng. Các trung tâm tồn tại theo nhiều

cấp, từ thấp đến cao. Các trung tâm cấp cao có khả năng lựa chọn hàng hóa và dịch

vụ. Ông cho rằng, TP có vai trò nhƣ những cực phát triển và là hạt nhân cho sự phát

triển. Nó trở thành đối tƣợng để đầu tƣ, trên cơ sở sức hút và mức độ ảnh hƣởng đến

các vùng xung quanh thông qua bán kính tiêu thụ các sản phẩm.

Lý thuyết trung tâm của W. Christaller đã đƣợc A. Losch bổ sung và phát

triển. Công lao của W. Christaller và A. Losch ở chỗ đã khám phá ra quy luật phân

bố không gian từ tƣơng quan giữa các điểm dân cƣ, phát hiện một trật tự đƣợc tính

toán trong sự phân bố các TP và nông thôn. Điều đó đƣợc áp dụng khi quy hoạch

các điểm dân cƣ trên những lãnh thổ mới khai phá, hoặc nghiên cứu các hệ thống

không gian, hay làm cơ sở xác định các nút trọng điểm trong một lãnh thổ nhất

định. Về mặt thực tiễn, lý thuyết này là cơ sở để bố trí các điểm đô thị mới cho

những vùng còn trống vắng đô thị.

Lý thuyết phát triển các cực [101] của nhà kinh tế học ngƣời Pháp FranÇoi

Perroux đƣợc đƣa ra vào những năm 1950. Ông phát hiện ra rằng, một vùng không thể

PTKT đều đặn ở tất cả các điểm trên lãnh thổ vào cùng một thời gian. Xu hƣớng chung là

có một hoặc một vài điểm phát triển mạnh nhất, trong khi đó các điểm khác lại chậm phát

triển hay bị trì trệ. Tất nhiên, các điểm phát triển nhanh là các điểm có lợi thế so với toàn

vùng. Ông đã đƣa ra khái niệm về cực tăng trƣởng. Đó là các trung tâm mới hình thành và

đang phát triển; nó là một hệ thống hay một phức hợp những hoạt động mang nhiều tính

thụ động; chịu ảnh hƣởng thúc đẩy từ bên ngoài. Nhịp độ phát triển cực tăng trƣởng

thƣờng là mạnh, bởi chúng phản ứng mạnh và nhanh đối với những sức thúc đẩy, sức lôi

cuốn từ các cực phát triển. Trên cơ sở lực hút và lực đẩy của mỗi trung tâm mà hình thành

nên vùng ảnh hƣởng của nó tới xung quanh. Từ triển vọng phạm vi ảnh hƣởng của mỗi

trung tâm ngƣời ta có thể xác định đƣợc khu vực lãnh thổ để xây dựng điểm đô thị mới,

6

làm cho tất cả các lãnh thổ đều có đô thị hạt nhân, hay nói cách khác không để lãnh thổ nào

trống vắng đô thị.

Lý thuyết cực tăng trƣởng đƣợc áp dụng tƣơng đối rộng rãi ở châu Á, nhất là

các nƣớc ASEAN. Nhiều kinh nghiệm đã đƣợc tích lũy và có giá trị đối với các

quốc gia cần huy động vốn đầu tƣ nƣớc ngoài. Đây cũng là lý thuyết giải thích sự

cần thiết của việc PTKT theo lãnh thổ theo hƣớng phát triển có trọng điểm.

Lý thuyết phát triển phi cân đối: vào đầu những năm 90 của thế kỷ XX,

ngƣời Trung Quốc đề xƣớng chủ trƣơng phát triển vùng ven biển để tạo động lực.

Đó là ý tƣởng của lý thuyết phát triển phi cân đối để lựa chọn không chỉ các ngành

mũi nhọn, mà còn nhằm lựa chọn những lãnh thổ có vai trò động lực để tập trung

đầu tƣ phát triển đối với chúng. Lý thuyết này cho rằng, đối với mỗi nền KT quốc

dân sẽ có những ngành, lĩnh vực có lợi thế phát triển thành những ngành, lĩnh vực

mũi nhọn; có những lãnh thổ do hội tụ đƣợc nhiều điều kiện thuận lợi, nếu tập trung

đầu tƣ sẽ trở thành lãnh thổ động lực làm đầu tàu lôi kéo sự phát triển chung. Theo

quan điểm đầu tƣ tập trung có trọng tâm, trọng điểm trƣớc hết tập trung sức lực phát

triển những ngành, lĩnh vực, lãnh thổ có ý nghĩa động lực để tạo đột phá cho sự phát

triển chung [26, tr26].

Về hội nhập kinh tế quốc tế: trên thế giới ngày nay, toàn cầu hóa và hội nhập

kinh tế quốc tế đã mở ra một thời kì mới cho sự phát triển. Các hoạt động KT không

còn đóng khung trong phạm vi một quốc gia, mà đã vƣợt ra khỏi những ranh giới

cứng nhắc, để lan tỏa thâm nhập vào nhau, chi phối ràng buộc lẫn nhau thông qua

các thể chế KT quốc tế song phƣơng và đa phƣơng. Hội nhập là xu thế tất yếu đã

đƣợc dự đoán và khái niệm hội nhập xuất phát từ phƣơng Tây, đƣợc sử dụng nhiều

từ giữa thập niên 90 trở lại đây.

Hội nhập KT đƣợc hiểu là sự gắn kết nền KT của một nƣớc vào các tổ chức

hợp tác KT khu vực và toàn cầu, trong đó các thành viên quan hệ với nhau theo

những quy định chung. Hiện nay, nội dung của hội nhập KT quốc tế gồm nhiều khía

cạnh khác nhau với nhiều hình thức đa dạng. Quá trình hội nhập diễn ra ở nhiều cấp

độ và một nƣớc có thể đồng thời tham gia nhiều hình thức từ tổ chức hợp tác song

phƣơng giữa hai nƣớc đến hợp tác đa phƣơng để hình thành các tổ chức tiểu vùng,

các tổ chức khu vực, liên châu lục và các tổ chức toàn cầu.

7

Vì thế, khi nghiên cứu về PTKT của một nƣớc, một tỉnh phải nghiên cứu sự

tác động của xu thế trên. Để PTKT, bên cạnh phát huy nội lực, tranh thủ nguồn

ngoại lực từ bên ngoài là điều hết sức cần thiết.

2.2. Ở Việt Nam

Vấn đề PTKT trong giai đoạn hiện nay rất đƣợc quan tâm. Trong các văn

kiện của Đại hội Đảng toàn quốc, chiến lƣợc phát triển KT - XH của Chính phủ và

hội nghị chuyên đề của Ban chấp hành Trung ƣơng Đảng, các hội thảo khoa học,

nghiên cứu độc lập của các nhà khoa học đƣợc nhắc đến với nhiều khía cạnh khác

nhau của PTKT.

Trong các văn kiện Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ VI, VII, VIII,

IX, X, XI, đều coi trọng việc PTKT, CCKT hiện đại và hợp lý ở mỗi địa phƣơng và

trong cả nƣớc phù hợp với tiến trình CNH, HĐH là nhiệm vụ quan trọng trong

chiến lƣợc PTKT của Việt Nam.

Cơ sở lý luận và thực tiễn về PTKT đã thu hút đƣợc sự quan tâm của nhiều

nhà khoa học Việt Nam. Cho đến nay, hàng loạt các công trình nghiên cứu lý thuyết

và thực tiễn về PTKT đã đƣợc công bố.

Lê Du Phong và Nguyễn Thành Độ trong cuốn “Chuyển dịch CCKT trong

điều kiện hội nhập với khu vực và thế giới” [49] ngoài việc phân tích thực trạng

CCKT theo một số vùng và thành phần kinh tế thời kỳ 1991- 1997, đã làm rõ luận

cứ khoa học của PTKT và CCKT theo hƣớng hội nhập.

Tăng trƣởng và phát triển là vấn đề hàng đầu, luôn đƣợc các nhà lãnh đạo đất

nƣớc, các nhà quản lý, các nhà khoa học ở trong nƣớc cũng nhƣ trên thế giới quan

tâm, nghiên cứu, tìm hiểu. Tìm đƣợc con đƣờng phát triển đúng đắn sẽ làm đất nƣớc

hƣng thịnh, giàu mạnh và ngƣợc lại, sẽ dẫn đất nƣớc đến nghèo khổ, yếu kém nếu

con đƣờng phát triển sai trái, không phù hợp quy luật. Trong quá trình phát triển của

loài ngƣời, nhất là trong hai thế kỷ gần đây, các nhà khoa học đã không ngừng

nghiên cứu, hoàn thiện và đƣa ra các lý thuyết về tăng trƣởng và phát triển.

Giáo trình Kinh tế phát triển do GS.TS Vũ Thị Ngọc Phùng chủ biên [50] đã làm

rõ những vấn đề lí luận đã đƣợc áp dụng cho hoạt động kinh tế ở Việt Nam, những sáng

tạo của Việt Nam trong việc lựa chọn đƣờng lối PTKT phù hợp với điều kiện thực tế của

đất nƣớc và môi trƣờng kinh tế quốc tế. Đặc biệt trong giáo trình này, các tác giả đã phân

tích các mô hình, lí thuyết tăng trƣởng và PTKT. Đây là cơ sở quan trọng giúp tác giả

nắm vững và vận dụng vào nghiên cứu PTKT ở tỉnh Đắk Lắk.

8

Nhóm tác giả PGS. TS Ngô Doãn Vịnh (chủ biên), TS. Nguyễn Xuân Thu,

TS. Nguyễn Văn Thành trong cuốn sách "Bàn về PTKT (Nghiên cứu con đường dẫn

tới giàu sang)" [103] đã đề cập đến các tƣ tƣởng, lý thuyết, quan điểm cơ bản về

TTKT, những vấn đề cốt lõi trong nghiên cứu TTKT của nƣớc ta, mối quan hệ giữa

TTKT với phát triển bền vững và cơ cấu của nền kinh tế. Ngoài ra, cuốn sách còn

đề cập đến những vấn đề lý luận và thực tiễn phát triển con ngƣời và nguồn nhân

lực để phát triển đất nƣớc trong điều kiện hội nhập quốc tế, giới thiệu các vấn đề cơ

bản về tổ chức không gian KT - XH nhằm phát triển đất nƣớc một cách có hiệu quả,

bền vững cho Việt Nam khi bƣớc vào thế kỷ XXI.

Cùng tác giả, cuốn “Phát triển: điều kỳ diệu và bí ẩn” [102] đã tuyển chọn

các công trình nghiên cứu về phát triển KT - XH ở nƣớc ta, với những vấn đề mang

tính tổng quan, lý luận nhƣ chiến lƣợc phát triển, chủ thuyết phát triển, tƣ duy chiến

lƣợc... và những vấn đề gắn với mô hình phát triển, phát triển chất lƣợng, quan hệ

giữa đổi mới, ổn định và phát triển... Ngoài ra, tác giả cũng đề cập đến một số định

hƣớng phát triển cụ thể của đất nƣớc nhƣ phát triển đội ngũ trí thức, PTKT biển...

Cuốn “Bối cảnh trong nước, quốc tế và việc nghiên cứu xây dựng chiến lược

2011-2020’’ của Bộ Kế hoạch và Đầu tƣ [6] đã tổng kết, đánh giá việc thực hiện các

mục tiêu của hai thời kỳ Chiến lƣợc (1991- 2000 và 2001- 2010) đã qua; nhận định,

phân tích, dự báo tình hình trong nƣớc và quốc tế trong thời kỳ thực hiện chiến lƣợc

tới. Đây cũng là cơ sở để nhận diện những cơ hội, thách thức, từ đó xác định nội

dung và những yêu cầu đặt ra trong việc xây dựng chiến lƣợc phát triển KT - XH

của đất nƣớc.

“Phát triển bền vững ở Việt Nam. Thành tựu, cơ hội, thách thức và triển

vọng” của Nguyễn Quang Thái, Ngô Thắng Lợi (2007) [58], tập trung phân tích

những tiềm năng để PTKT, thành tựu PTKT sau hơn 20 năm đổi mới nền KT - XH

của Việt Nam; thời cơ phát triển cũng nhƣ nguy cơ tụt hậu về kinh tế. Từ đó đề ra

một số giải pháp nhằm phát triển kinh tế.

Một số công trình khác nhƣ: “Các mô hình công nghiệp hóa trên thế giới và

bài học kinh nghiệm cho Việt Nam”[62] Ngô Đăng Thành (chủ biên), Trần Quang

Tuyến, Mai Thị Thanh Xuân, 2010, NXB Chính trị quốc gia, “Việt Nam đổi mới và

phát triển”, [92] Tuyển tập các tác giả, 2010, NXB Chính trị quốc gia, Hà nội... đề

cập đến những vấn đề mang tính thực tiễn PTKT ở Việt Nam và đƣa ra những chiến

9

lƣợc phát triển cụ thể, những bài học kinh nghiệm cho Việt Nam trong quá trình

PTKT, thực hiện chiến lƣợc CNH, HĐH đất nƣớc.

* Dưới góc độ địa lý học, cũng có nhiều công trình, giáo trình về địa lí KT –

XH có ý nghĩa lý luận và thực tiễn, đó là: “Địa lý KT - XH đại cương”, (2005),

Nguyễn Minh Tuệ (chủ biên) [89]

Giáo trình “Địa lý KT - XH Việt Nam”, (2011), tái bản lần thứ 5; Lê Thông

(chủ biên) cùng nhóm tác giả [72] đề cập đến cơ sở lí luận và thực tiễn của Việt

Nam về các lĩnh vực kinh tế (nông - lâm - ngƣ nghiệp, công nghiệp - xây dựng, dịch

vụ), và 8 vùng kinh tế. Ngoài ra, giáo trình còn chú trọng các khía cạnh xã hội của

Địa lí học.

Một số vấn đề nhƣ lao động, việc làm, tình trạng thất nghiệp và chất lƣợng

cuộc sống của nhân dân xét dƣới góc độ một số tiêu chí chủ yếu (GDP bình quân

đầu ngƣời; giáo dục; y tế và chăm sóc sức khỏe; nhà ở...). Vấn đề TCLT của các

ngành và các vùng cũng đƣợc đề cập đến...

“Việt Nam, các tỉnh và TP”, (2010), Lê Thông (chủ biên) [71], đã phác họa

bức tranh tƣơng đối hệ thống về thiên nhiên, con ngƣời và các hoạt động kinh tế ở

mỗi đơn vị hành chính cấp tỉnh. Cuốn sách có giá trị thực tiễn rất lớn trong việc

nghiên cứu sự PTKT xã hội của các vùng và các ngành của nƣớc ta.

“Địa lí các vùng kinh tế Việt Nam”, (2009), Nguyễn Minh Tuệ (chủ biên)

[86] và “Việt Nam- các vùng kinh tế và vùng kinh tế trọng điểm” do Lê Thông và

Nguyễn Quý Thao (đồng chủ biên) (2012) [74], đã cụ thể hóa thực tế PTKT theo 7

vùng và 4 vùng kinh tế trọng điểm của nƣớc ta. Các vùng này đƣợc trình bày theo

một cấu trúc thống nhất với các chủ đề về nguồn lực, thực trạng phát triển KT - XH

và định hƣớng phát triển. Cuốn sách này đã đem lại nhiều thông tin khoa học hữu

ích và cập nhật về các vùng kinh tế của nƣớc nhà và là tƣ liệu hữu ích cho nghiên

cứu sinh khi nghiên cứu về Tây Nguyên.

“Địa lí kinh tế- xã hội Việt Nam thời kì hội nhập”, năm 2006, của Đặng Văn

Phan và Nguyễn Kim Hồng [45] trình bày các nguồn lực phát triển KT - XH Việt

Nam; Địa lí một số ngành kinh tế của Việt Nam cũng nhƣ các vấn đề phát triển KT

- XH của các vùng,... giúp tác giả có cách nhìn nhận về cách tổ chức không gian

kinh tế, nghiên cứu chiến lƣợc PTKT vùng trong xu thế hội nhập hiện nay.

Đối với vùng Tây Nguyên (TN), cũng có một số công trình khoa học nghiên

cứu các khía cạnh khác nhau của vùng, nhƣ: “Quy hoạch tổng thể phát triển KT -

10

XH vùng TN đến năm 2010 (1995) và đến năm 2020” ( 2012) của Bộ Kế hoạch và

Đầu tƣ [3],[8], của Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn, năm 1996’’.

“PTKT và vấn đề bảo vệ môi trường vùng TN trong tình hình mới” đề tài

nghiên cứu khoa học cấp Bộ của PGS. TS Nguyễn Minh Tuệ (2006) [88]. Trong nội

dung nghiên cứu, tác giả tổng quan cơ sở lý luận về PTKT và môi trƣờng để vận

dụng vào vùng TN; phân tích, đánh giá thực trạng PTKT Tây Nguyên và tác động

của nó đến môi trƣờng toàn vùng. Ngoài ra, một số công trình nghiên cứu khác:

Nghiên cứu sự biến động và chuyển đổi diện tích các cây công nghiệp lâu năm chủ yếu ở

tỉnh Lâm Đồng, [52] Luận án Tiến sĩ địa lí, Trƣờng ĐHSP Hà Nội của tác giả Mai Hà

Phƣơng; Nghiên cứu nội dung hợp lý tài nguyên đất và nước để phát triển nông nghiệp

bền vững ở Tây Nguyên, [84] Luận án Tiến sĩ nông nghiệp, ĐH Nông nghiệp Hà Nôi của

tác giả Đào Trọng Tứ…

2.3. Nghiên cứu về Đắk Lắk

Nghiên cứu về Đắk Lắk có một số tài liệu và luận án tiến sĩ đã bảo vệ về các

điều kiện và sự PTKT nói chung và các ngành kinh tế nói riêng, tiêu biểu là:

Nguyễn Xuân Độ,(2003)[18] Nghiên cứu, đánh giá các điều kiện địa lý phục

vụ phát triển cây công nghiệp dài ngày tỉnh Đắk Lắk. Luận án Tiến sĩ địa lí, Viện

Địa lí, Hà Nội; hoặc tác giả Nguyễn Thị Bích Hà [23] Phân tích thực trạng di dân

đến Đắk Lắk và ảnh hƣởng của nó tới sự phát triển kinh tế - xã hội, Luận án Tiến sĩ

địa lí, trƣờng ĐHSP Hà Nội;

UBND tỉnh Đắk Lắk, trong “Kế hoạch phát triển KT - XH 5 năm giai

đoạn 2006-2010 tỉnh Đắk Lắk'' và “Quy hoạch tổng thể KT - XH tỉnh Đắk

Lắk đến năm 2020” (2008)[95] đã đánh giá kết quả thực hiện kế hoạch phát

triển KT - XH 5 năm 2001-2005 và đƣa ra kế hoạch phát triển KT - XH giai

đoạn 2006-2010 và đến năm 2020 nhằm tiếp tục đƣờng lối đổi mới của

Đảng, đƣa kinh tế Đắk Lắk phát triển toàn diện với nhịp độ nhanh hơn trong

các lĩnh vực KT - XH, xây dựng vững chắc quốc phòng toàn dân, củng cố hệ

thống chính trị, đẩy mạnh sự nghiệp CNH, HĐH.

- Rà soát, điều chỉnh quy hoạch phát triển công nghiệp Đắk Lắk đến năm

2010, có tính đến năm 2020 của UBND tỉnh Đắk Lắk (2005) [96]. Các dự án quy

hoạch phát triển công nghiệp – tiểu thủ công nghiệp cũng nhƣ quy hoạch tổng thể

phát triển KT - XH của tỉnh đƣợc thực hiện theo các giai đoạn nhất định.

11

Các tài liệu trên đây có ý nghĩa rất lớn để tác giả tham khảo trong quá trình

nghiên cứu về lý luận và thực tiễn PTKT của Việt Nam cũng nhƣ vùng TN và của

tỉnh Đắk Lắk.

Dƣới góc độ địa lí, việc nghiên cứu về “PTKT tỉnh Đắk Lắk trong thời kỳ CNH,

HĐH” là khá mới mẻ. Do đó, tác giả lựa chọn đề tài này với mong muốn nghiên cứu

hiện trạng sự PTKT theo ngành và theo lãnh thổ một cách đầy đủ nhất, toàn diện nhất.

3. MỤC TIÊU, NHIỆM VỤ VÀ GIỚI HẠN NGHIÊN CỨU

3.1. Mục tiêu

Vận dụng cơ sở lý luận và thực tiễn về PTKT để làm căn cứ khoa học cho

việc đánh giá tiềm năng, phân tích thực trạng PTKT trong quá trình CNH, HĐH,

cũng nhƣ các định hƣớng và giải pháp PTKT ở tỉnh Đắk Lắk dƣới góc độ địa lí học.

3.2. Nhiệm vụ

- Tổng quan có cơ sở lý luận và thực tiễn PTKT, CNH, HĐH và vận dụng

nghiên cứu vào tỉnh Đắk Lắk.

- Đánh giá các nhân tố tác động đến PTKT ở tỉnh Đắk Lắk trong quá trình

CNH, HĐH.

- Phân tích thực trạng PTKT ở Đắk Lắk giai đoạn 2004- 2011 dƣới góc độ

địa lí học.

- Đề xuất định hƣớng và giải pháp phát triển ổn định, bền vững nền kinh tế

tỉnh Đắk Lắk đến năm 2020 và định hƣớng 2030.

3.3. Giới hạn nghiên cứu

3.3.1. Về nội dung:

- Tập trung đánh giá các nhân tố tác động đến PTKT ở tỉnh Đắk Lắk

- Đề tài giới hạn nghiên cứu PTKT theo ngành và theo lãnh thổ ở tỉnh Đắk Lắk

dƣới góc độ địa lí học:

+ Về PTKT theo ngành, tập trung phân tích theo 3 nhóm ngành (Nông – Lâm

- Thủy sản; Công nghiệp - Xây dựng; Dịch vụ), trong đó đi sâu vào 2 ngành thế

mạnh là nông nghiệp và lâm nghiệp (của nhóm ngành Nông – Lâm - Thủy sản);

công nghiệp (của nhóm ngành Công nghiệp - Xây dựng) và thƣơng mại, du lịch

(của nhóm ngành Dịch vụ)

+ Về PTKT theo lãnh thổ, đề tài tập trung nghiên cứu một số hình thức của

TCLT theo ngành: trang trại, vùng chuyên canh (Nông- Lâm- Thủy sản); cụm công

12

nghiệp, khu công nghiệp (công nghiệp); điểm du lịch, tuyến du lịch (Dịch vụ) và

các tiểu vùng kinh tế.

3.3.2. Về phạm vi lãnh thổ:

Luận án nghiên cứu trên toàn bộ lãnh thổ tỉnh Đắk Lắk, có đi sâu tới các TP

(TP Buôn Ma Thuột ), thị xã (thị xã Buôn Hồ) và 13 huyện. Luận án còn chú ý so

sánh với các tỉnh trong vùng TN và cả nƣớc.

3.3.3. Về thời gian:

Luận án nghiên cứu từ năm 2004 (năm Đắk Lắk tách tỉnh) đến năm 2011 và

định hƣớng đến năm 2020 và tầm nhìn 2030.

4. CÁC QUAN ĐIỂM VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

4.1. Các quan điểm nghiên cứu

4.1.1. Quan điểm tổng hợp-lãnh thổ

Đây là quan điểm quan trọng trong nghiên cứu địa lý nói chung. Tính tổng

hợp đƣợc xem là tiêu chuẩn hàng đầu trong đánh giá giá trị khoa học của các công

trình nghiên cứu về các địa tổng thể. Trong nghiên cứu địa lý, tính tổng hợp đƣợc

hiểu nhƣ sau:

Tổng hợp là nghiên cứu đồng bộ, toàn diện các hợp phần của tổng thể địa lý

trong mối quan hệ tƣơng tác lẫn nhau giữa chúng để tạo ra sự phân dị lãnh thổ.

Tổng hợp là sự kết hợp có quy luật, có hệ thống trên cơ sở phân tích đồng bộ

và toàn diện các hợp phần của các địa tổng thể, đồng thời phát hiện và xác định

những đặc điểm đặc thù của chúng.

Vận dụng quan điểm tổng hợp, luận án đã chú trọng phân tích đồng bộ các

yếu tố tự nhiên và KT - XH trong mối quan hệ lẫn nhau, ảnh hƣởng đồng thời đến

tăng trƣởng và PTKT của Đắk Lắk.

4.1.2. Quan điểm hệ thống

Tính hệ thống làm cho quá trình nghiên cứu đề tài trở nên logic, thông suốt

và sâu sắc. Trong hệ thống các ngành kinh tế quốc dân, mỗi một ngành kinh tế là

một bộ phận của hệ thống, tồn tại và phát triển trong mối quan hệ mật thiết với các

phân hệ còn lại trong hệ thống và với những yếu tố khác bên ngoài hệ thống

(ĐKTN, thị trƣờng,…)

Bản thân các ngành kinh tế cũng là một hệ thống ở cấp thấp hơn của hệ

thống kinh tế quốc dân, đƣợc hình thành bởi các phần tử khác nhau (theo ngành,

lãnh thổ hoặc thành phần kinh tế,…). Các phần tử cấu thành nên hệ thống này

13

không hoạt động đơn lẻ mà có mối quan hệ, tác động qua lại lẫn nhau và có quan hệ

với các hệ thống khác và ngày càng đƣợc mở rộng trong quá trình phân công và hợp

tác lao động. Bất cứ một thành tố nào của hệ thống thay đổi đều ảnh hƣởng đến các

thành tố còn lại và làm thay đổi cả hệ thống. Khi một ngành, một lĩnh vực thay đổi,

nó sẽ kéo theo sự thay đổi của hệ thống các ngành kinh tế khác.

Nhƣ vậy, mặc dù luận án nghiên cứu về sự PTKT của tỉnh Đắk Lắk chủ yếu

tập trung vào việc phân tích thực trạng PTKT theo ngành và theo lãnh thổ, nhƣng

căn cứ vào quan điểm hệ thống, nó lại đƣợc đặt trong quan hệ hệ thống với các

ngành kinh tế và với các lãnh thổ xung quanh.

Bởi vì nếu xét trên hệ thống lớn hơn, thì tỉnh Đắk Lắk đƣợc coi là một bộ

phận của vùng TN và không gian kinh tế TN- DHNTB. Nếu xét cấp thấp hơn thì

Đắk Lắk là một tập hợp bao gồm các hệ thống con (các huyện, thị xã TP) có mối

quan hệ tƣơng tác mật thiết với nhau. Vì vậy, luận án đã nghiên cứu, tìm hiểu các

mối quan hệ qua lại, các tác động ảnh hƣởng giữa các yếu tố trong một hệ thống và

giữa các hệ thống để đánh giá chính xác vấn đề cần nghiên cứu đó là những tiềm

năng và thực trạng PTKT của tỉnh trong giai đoạn hiện nay.

4.1.3. Quan điểm lịch sử- viễn cảnh

Mọi sự vật, hiện tƣợng địa lý dù lớn, nhỏ đều có sự phát sinh, phát triển riêng

của nó. Sự PTKT luôn luôn thay đổi trong các thời kỳ và luôn luôn ở trạng thái vận

động, biến động không ngừng theo sự phát triển của LLSX và quan hệ sản xuất.

Vận dụng quan điểm lịch sử vào nghiên cứu luận án để thấy đƣợc những biến đổi

của các yếu tố kinh tế qua từng giai đoạn phát triển kinh tế của tỉnh, từ đó đánh giá

chính xác các triển vọng phát triển của các ngành kinh tế cũng nhƣ sự phân hóa lãnh

thổ sản xuất. Vận dụng quan điểm này cho ta thấy đƣợc quá trình hình thành và phát

triển của các ngành kinh tế trong quá khứ, hiện tại cũng nhƣ đề xuất những giải

pháp mới nhằm mục đích PTKT bền vững và khai thác lãnh thổ có hiệu quả hơn

trong tƣơng lai.

4.1.4. Quan điểm phát triển bền vững

Quan điểm phát triển bền vững hiện nay đang là một quan điểm bao trùm

PTKT, đặc biệt trong điều kiện của cách mạng khoa học công nghệ và toàn cầu hóa.

Vận dụng vào luận án thì việc PTKT của tỉnh Đắk Lắk phải mang lại hiệu quả cao,

hài hòa và bền vững về kinh tế, xã hội và bảo vệ môi trƣờng.

14

Những giải pháp cho sự phát triển KT - XH phải dựa trên quan điểm phát

triển bền vững. Phát triển nền KT - XH phải gắn liền với bảo vệ và tái tạo tài

nguyên thiên nhiên, chống ô nhiễm môi trƣờng, kết hợp hài hòa PTKT với tiến bộ

và công bằng xã hội, nâng cao chất lƣợng cuộc sống của dân cƣ. Việc phát triển

hôm nay không làm ảnh hƣởng đến tƣơng lai.

4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu

4.2.1. Phương pháp thu thập, tổng hợp và phân tích tài liệu

Vấn đề PTKT trên phạm vi cả nƣớc nói chung và từng địa phƣơng nói riêng

là một vấn đề lớn, phức tạp. Vì vậy việc thu thập tài liệu phải thông qua nhiều

nguồn, từ đó phân tích, tổng hợp, chọn lọc để có những tài liệu cần thiết nhằm đáp

ứng yêu cầu của luận án. Trong quá trình triển khai nghiên cứu, tác giả đã thu thập,

sử dụng các nguồn số liệu thứ cấp từ các báo cáo có liên quan của Nhà nƣớc (Bộ Kế

hoạch và Đầu tƣ, Tổng cục Thống kê, Cục Thống kê Đắk Lắk), các kết quả đã công

bố tại các hội nghị, hội thảo, các cuộc điều tra, các đề tài nghiên cứu khoa học,…

Các nguồn số liệu sơ cấp đƣợc thu thập thông qua việc điều tra, khảo sát thực địa và

của các chuyên gia, ngƣời dân địa phƣơng.

4.2.2. Phương pháp thực địa

Đây là phƣơng pháp truyền thống của khoa học Địa lý, thông qua đó sẽ kiểm

tra đƣợc độ tin cậy của lƣợng thông tin thu đƣợc. Phƣơng pháp này giúp ngƣời

nghiên cứu tiếp cận vấn đề một cách chủ động. Để hoàn thành luận án, tác giả đã

tiến hành khảo sát thực địa tại hầu hết các huyện, thị xã Buôn Hồ và TP Buôn Ma

Thuột trong nhiều đợt. Nội dung các hoạt động thực địa của tác giả đã thực hiện bao

gồm: quan sát, điều tra, ghi chép, mô tả, chụp ảnh, ghi hình, gặp gỡ trao đổi với

lãnh đạo các Sở, ban ngành, các chuyên gia, cán bộ quản lí về các vấn đề liên quan.

Trên cơ sở đó, tác giả đã thu thập và xử lí đƣợc nhiều thông tin về quan điểm, chủ

trƣơng, chính sách liên quan đến PTKT trong thời kỳ CNH, HĐH định hƣớng đến

năm 2020.

4.2.3. Phương pháp bản đồ và GIS

Sử dụng phần mềm Map Info để thành lập cơ sở dữ liệu địa lý và xây dựng

các bản đồ chuyên đề để mô tả các nhân tố ảnh hƣởng đến PTKT, phân tích thực

trạng PTKT, sự phân bố các hiện tƣợng kinh tế, mối liên quan đến không gian lãnh

thổ và xu hƣớng PTKT trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hóa; định hƣớng

đến năm 2020 và tầm nhìn sau 2020. Một số bản đồ đƣợc biên vẽ :

15

Bản đồ hành chính tỉnh Đắk Lắk

Bản đồ các nhân tố tự nhiên ảnh hƣởng đến PTKT tỉnh Đắk Lắk

Bản đồ đất tỉnh Đắk Lắk

Bản đồ các nhân tố KT – XH ảnh hƣởng đến PTKT tỉnh Đắk Lắk

Bản đồ tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Đắk Lắk

Bản đồ phát triển và phân bố nông- lâm- thủy sản tỉnh Đắk Lắk

Bản đồ phát triển và phân bố công nghiệp tỉnh Đắk Lắk

Bản đồ phát triển và phân bố dịch vụ tỉnh Đắk Lắk

4.2.4. Phương pháp phân tích thống kê

Tác giả đã dùng phƣơng pháp này thông qua các bảng số liệu để phân tích các

dãy số biến động theo thời gian và không gian; các loại biểu đồ, đồ thị…nhằm nêu lên

một cách tổng hợp bản chất và tính quy luật của các hiện tƣợng và quá trình KT- XH trên

địa bàn tỉnh Đắk Lắk. Trên cơ sở các số liệu, tài liệu thu thập đƣợc tác giả đã tính toán

các chỉ tiêu cần thiết, so sánh và rút ra những nhận định và kết luận đáp ứng mục đích

nghiên cứu và từ đó đề xuất một số biện pháp giải quyết.

4.2.5. Phương pháp chuyên gia

Trong quá trình nghiên cứu đề tài, tác giả đã tiến hành gặp gỡ, trao đổi ý kiến

với các nhà khoa học trong các lĩnh vực địa lí học, kinh tế học, lãnh đạo các Sở, ban

ngành của tỉnh Đắk Lắk, các chuyên gia của Sở Khoa học Công nghệ, Sở Công

thƣơng, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Sở Kế hoạch và Đầu tƣ. Từ đó có

thêm sự hiểu biết và đánh giá về thực tiễn PTKT trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk, trên cơ

sở đó củng cố những nhận định, đề xuất về giải pháp trong luận án.

5. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA LUẬN ÁN

- Luận án đã kế thừa, bổ sung và làm sáng tỏ thêm cơ sở lý luận về PTKT

trong thời kỳ CNH, HĐH và vận dụng vào điều kiện cụ thể của Đắk Lắk

- Đánh giá đƣợc các nhân tố tác động đến PTKT, các lợi thế so sánh và khó

khăn thách thức đối với PTKT ở tỉnh Đắk Lắk

- Nhận diện và làm rõ đƣợc thực trạng PTKT của Đắk Lắk theo khía cạnh

ngành và lãnh thổ trong quá trình CNH, HĐH có căn cứ khoa học.

- Đề xuất các giải pháp và kiến nghị PTKT ổn định và bền vững nền kinh tế

của tỉnh trong tƣơng lai.