Phát triển kinh tế hộ nông dân vùng tái định cư thuộc dự án di dân tái định cư thủy điện Sơn La tại huyện Tủa Chùa, tỉnh Điện Biên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM

TRẦN QUÝ HÙNG

PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỘ NÔNG DÂN VÙNG

TÁI ĐỊNH CƯ THUỘC DỰ ÁN DI DÂN TÁI ĐỊNH CƯ

THỦY ĐIỆN SƠN LA TẠI HUYỆN TỦA CHÙA,

TỈNH ĐIỆN BIÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP

THÁI NGUYÊN - 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM

TRẦN QUÝ HÙNG

PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỘ NÔNG DÂN VÙNG

TÁI ĐỊNH CƯ THUỘC DỰ ÁN DI DÂN TÁI ĐỊNH CƯ

THỦY ĐIỆN SƠN LA TẠI HUYỆN TỦA CHÙA,

TỈNH ĐIỆN BIÊN

Chuyên ngành: Kinh tế nông nghiệp

Mã số ngành: 8.62.01.15

LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP

Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Yến

THÁI NGUYÊN - 2018

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan rằng, số liệu và kết quả nghiên cứu trong bài luận văn này

là trung thực.

Tôi xin cam đoan rằng, mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã

được cảm ơn đầy đủ và các thông tin trích dẫn trong báo cáo này đã được ghi rõ nguồn

gốc.

Thái Nguyên, ngày tháng năm 2017

Tác giả luận văn

Trần Quý Hùng

ii

LỜI CẢM ƠN

Sau thời gian học tập tại trường Đại học Nông Lâm, được sự phân công

của Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn dưới sự hướng dẫn của Tiến sỹ Nguyễn

Thị Yến, tôi đã tiến hành nghiên cứu đề tài “Phát triển kinh tế hộ nông dân vùng

tái định cư thuộc dự án di dân tái định cư thủy điện Sơn La tại huyện Tủa Chùa,

tỉnh Điện Biên”.

Để có được kết quả nghiên cứu này, ngoài sự cố gắng và nỗ lực của bản thân,

tôi đã nhận được sự giúp đỡ từ rất nhiều đơn vị và cá nhân. Tôi xin ghi nhận và bày

tỏ lòng biết ơn tới những tập thể, cá nhân đã dành cho tôi sự giúp đỡ quý báu đó.

Trước tiên, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc và kính trọng tới Tiến sỹ Nguyễn Thị

Yến, là người trực tiếp hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian nghiên cứu đề

tài và viết luận văn.

Tôi xin trân trọng cảm ơn sự góp ý chân thành của các Thầy, Cô giáo Khoa

Kinh tế và Phát triển nông thôn đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi thực hiện và

hoàn thành đề tài; xin trân trọng cảm ơn Ủy ban nhân dân huyện Tủa Chùa, tập

thể Phòng Tài nguyên và Môi trường, Phòng Nông nghiệp và Phát triển nông

thôn, Phòng Lao động, Thương binh và Xã hội, Ban quản lý dự án, Chi cục Thống

kê, cấp ủy, chính quyền và bà con nhân dân các xã: Mường Báng, Huổi Só và

Tủa Thàng trong huyện Tủa Chùa, tỉnh Điện Biên đã giúp đỡ tôi trong quá trình

thực hiện đề tài trên địa bàn.

Tôi xin cảm ơn đến gia đình, người thân, các cán bộ đồng nghiệp và bạn bè đã

động viên, giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong qua trình thực hiện đề tài

này.

Thái Nguyên, ngày tháng năm 2017

Tác giả luận văn

Trần Quý Hùng

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN ......................................................................................................ii

MỤC LỤC.......................................................................................................... iii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .................................................................vi

DANH MỤC BẢNG..........................................................................................vii

DANH MỤC HÌNH VÀ SƠ ĐỒ ..................................................................... viii

MỞ ĐẦU .............................................................................................................1

1. Tính cấp thiết của đề tài ...................................................................................1

2. Mục tiêu nghiên cứu.........................................................................................2

3. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của đề tài ............................................3

Chương 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU ...............................................................4

1.1. Cơ sở lý luận của đề tài.................................................................................4

1.1.1. Một số vấn đề lý luận về phát triển kinh tế nông hộ..................................4

1.1.2. Một số vấn đề lý luận về tái định cư thủy điện ..........................................9

1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................21

1.2.1. Chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về phát triển kinh tế hộ

nông dân tái định cư...........................................................................................21

1.2.2. Tình hình phát triển kinh tế hộ nông dân tái định cư tại một số địa phương

ở Việt Nam.........................................................................................................26

1.2.3. Bài học kinh nghiệm cho phát triển kinh tế hộ nông dân tái định cư ......29

Chương 2: ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP

NGHIÊN CỨU..................................................................................................30

2.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu...............................................................30

2.1.1. Đối tượng nghiên cứu...............................................................................31

2.1.2. Phạm vi nghiên cứu..................................................................................31

2.2. Nội dung nghiên cứu...................................................................................31

2.3. Phương pháp nghiên cứu.............................................................................31

2.3.1. Phương pháp chọn điểm nghiên cứu........................................................31

iv

2.3.2. Phương pháp thu thập tài liệu ..................................................................32

2.3.3. Phương pháp tổng hợp và xử lý số liệu....................................................33

2.3.4. Phương pháp phân tích số liệu .................................................................33

2.4. Hệ thống chỉ tiêu phân tích .........................................................................35

2.4.1. Các chỉ tiêu phản ánh điều kiện sản xuất của hộ nông dân......................35

2.4.2. Chỉ tiêu phản ánh kết quả và hiệu quả sản xuất của hộ nông dân............36

Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ...........................38

3.1. Khái quát đặc điểm về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của huyện Tủa

Chùa, tỉnh Điện Biên..........................................................................................38

3.1.1. Điều kiện tự nhiên....................................................................................38

3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội.........................................................................41

3.2. Sự hình thành và phát triển của khu tái định cư thuộc dự án di dân tái định

cư thủy điện Sơn La tại huyện Tủa Chùa...........................................................46

3.3. Thực trạng kinh tế hộ nông dân vùng tái định thuộc dự án di dân tái định cư

thủy điện Sơn La tại huyện Tủa Chùa................................................................51

3.3.1. Tình hình cơ bản của khu tái định cư.......................................................51

3.3.2. Thực trạng sản xuất của các hộ nông dân điều tra ...................................54

3.3.3. Thực trạng đời sống của hộ điều tra.........................................................70

3.3.4. Đánh giá của nông hộ tái định cư.............................................................72

3.3.5. Mối quan hệ giữa hộ tái định cư và hộ sở tại...........................................76

3.3.6. Mong muốn của hộ tái định cư sau khi chuyển đến nơi ở mới................77

3.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển kinh tế nông hộ khu tái định cư thuộc

dự án di dân tái định cư thủy điện Sơn La tại huyện Tủa Chùa.........................78

3.4.1. Ảnh hưởng của các yếu tố về điều kiện sản xuất.....................................78

3.4.2. Ảnh hưởng của các yếu tố khoa học kỹ thuật, công nghệ........................79

3.4.3. Ảnh hưởng của yếu tố thị trường đến sản xuất của hộ ............................80

3.4.4. Ảnh hưởng của yếu tố tổ chức sản xuất ...................................................80

3.4.5. Ảnh hưởng của yếu tố phong tục tập quán sản xuất ................................81

3.4.6. Ảnh hưởng của chính sách của Nhà nước................................................82

v

3.5. Đánh giá về phát triển kinh tế nông hộ khu tái định cư thuộc dự án di dân tái

định cư thủy điện Sơn La tại huyện Tủa Chùa...................................................83

3.5.1. Những kết quả đạt được ...........................................................................83

3.5.2. Tồn tại và hạn chế ....................................................................................84

3.5.3. Những nguyên nhân tồn tại, hạn chế........................................................85

3.6. Định hướng và giải pháp chủ yếu nhằm phát triển kinh tế nông hộ khu tái

định cư thuộc dự án di dân tái định cư thủy điện Sơn La tại huyện Tủa Chùa..86

3.6.1. Định hướng phát triển kinh tế nông hộ ....................................................86

3.6.2. Giải pháp phát triển kinh tế nông hộ khu tái định cư thuộc dự án di dân tái

định cư thủy điện Sơn La tại huyện Tủa Chùa...................................................87

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .........................................................................95

1. Kết luận ..........................................................................................................95

2. Kiến nghị........................................................................................................97

TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................................97

PHỤ LỤC...............................................................................................................111

vi

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

STT Chữ viết tắt Nguyên nghĩa

1 BQ Bình quân

2 CĐ- ĐH Cao đẳng, đại học

3 CP Chi phí

4 Đ Đồng

5 ĐVT Đơn vị tính

6 GTSX Giá trị sản xuất

7 HND Hộ nông dân

8 HTX Hợp tác xã

9 KD Kinh doanh

10 KTNH Kinh tế nông hộ

11 LĐ Lao động

12 NĐ-CP Nghị định - Chính phủ

13 NN Nông nghiệp

14 QĐ-TTg Quyết định - Thủ tướng Chính phủ

15 TĐC Tái định cư

16 TN Thu nhập

17 TT Trồng trọt

18 UBND Ủy ban nhân dân

vii

DANH MỤC BẢNG

Bảng 3.1. Dân số và lao động huyện Tủa Chùa giai đoạn 2014 - 2016.............43

Bảng 3.2. Tốc độ tăng trưởng kinh tế giai đoạn 2014 – 2016 huyện Tủa Chùa 45

Bảng 3.3. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo các ngành giai đoạn 2014 – 2016

huyện Tủa Chùa................................................................................45

Bảng 3.4. Một số chỉ tiêu chung của hộ nông dân khu tái định cư thuộc dự án di

dân tái định cư thủy điện Sơn La tại huyện Tủa Chùa .....................50

Bảng 3.5. Diện tích, năng suất, sản lượng một số cây trồng chính giai đoạn 2014-

2016 ở khu TĐC huyện Tủa Chùa....................................................51

Bảng 3.6. Tốc độ tăng trưởng đàn gia súc, gia cầm của khu tái định cư giai đoạn

2014- 2016 ........................................................................................52

Bảng 3.7. Nhân khẩu, lao động và trình độ lao động của nông hộ điều tra năm

2016 ..................................................................................................54

Bảng 3.8. Diện tích đất đai bình quân của hộ điều tra năm 2016 ......................55

Bảng 3.9. Chi phí sản xuất trồng trọt bình quân hộ điều tra năm 2016 .............56

Bảng 3.10. Chi phí sản xuất chăn nuôi bình quân hộ điều tra năm 2016 ..........57

Bảng 3.11. Tài sản phục vụ sản xuất bình quân hộ điều tra năm 2016..............58

Bảng 3.12. Giá trị sản xuất trồng trọt bình quân của hộ điều tra năm 2016 ......60

Bảng 3.13. Giá trị sản xuất chăn nuôi bình quân của hộ điều tra năm 2016 .....62

Bảng 3.14. Kết quả và hiệu quả kinh tế trong sản xuất nông nghiệp bình quân hộ

điều tra năm 2016 .............................................................................63

Bảng 3.15. Thu nhập bình quân của hộ điều tra năm 2016................................65

Bảng 3.16. Chi tiêu của các hộ điều tra năm 2016.............................................70

Bảng 3.17. Tiện nghi sinh hoạt của các hộ điều tra năm 2016 ..........................71

viii

DANH MỤC HÌNH VÀ SƠ ĐỒ

Hình:

Hình 3.1. Sơ đồ hành chính huyện Tủa Chùa ...........................................................38

Hình 3.2. Sơ đồ vùng ngập và khu tái định cư huyện Tủa Chùa ..............................48

Hình 3.3. Thu nhập từ sản xuất nông nghiệp của hộ nông dân.................................64

Sơ đồ:

Sơ đồ 3.1. Cây mục tiêu phát triển kinh tế hộ khu tái định cư..................................67

Sơ đồ 3.2. Hệ thống cung cấp vốn cho nhóm hộ nghèo............................................90

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Nhà máy thủy điện Sơn La - một công trình thuỷ điện lớn nhất nước ta được

khởi công xây dựng ngày 02 tháng 12 năm 2005 nhằm đảm bảo nguồn điện năng cho

quá trình công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước, đảm bảo tưới tiêu và hạn chế lũ

cho vùng Đồng bằng sông Hồng, góp phần tích cực thúc đẩy phát triển kinh tế - xã

hội vùng Tây Bắc.

Nhà máy thuỷ điện Sơn La nằm trên sông Đà, tại xã Ít Ong, huyện Mường La,

tỉnh Sơn La. Theo Quy hoạch tổng thể di dân, tái định cư dự án thủy điện Sơn La đã

được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt, tổng số dân di chuyển thuộc Dự án di dân, tái

định cư thủy điện Sơn La là 20.340 hộ, 92.301 nhân khẩu. Trong đó, tỉnh Sơn La

12.584 hộ, 58.337 khẩu, tỉnh Điện Biên 4.459 hộ, 17.010 khẩu và tỉnh Lai Châu 3.297

hộ, 16.954 khẩu. Tổng số khu, điểm tái định cư tập trung của dự án là 78 khu, 285

điểm theo hai hình thức là tái định cư xen ghép vào 38 bản thuộc 17 xã và tái định cư

tự nguyện. Dự án được thực hiện với quy mô bố trí tái định cư cho 20.477 hộ bao

gồm số dân di chuyển thuộc Dự án di dân, tái định cư thủy điện Sơn La và Dự án

đường tránh ngập đường Mường Lay - Nậm Nhùn, giai đoạn 1 (Bộ Nông nghiệp và

Phát triển Nông thôn, 2013).

Sau 7 năm xây dựng, Thủy điện Sơn La được khánh thành vào ngày 23 tháng

12 năm 2012, sớm hơn kế hoạch 3 năm, trở thành nhà máy thủy điện lớn nhất Việt

Nam và cả khu vực Đông Nam Á. Ngoài việc cung cấp nguồn điện năng lớn cho đất

nước, công trình còn góp phần quan trọng trong việc trị thủy sông Đà và cung cấp

nước cho hạ lưu về mùa khô. Bên cạnh những thành tựu to lớn về mặt kinh tế xã hội

mà nhà máy thủy điện Sơn La mang lại, một vấn đề bức xúc đặt ra là phải di dời một

lượng lớn cộng đồng dân cư đến nơi tái định cư mới. Việc di chuyển một bộ phận lớn

dân cư đến một nơi ở khác, buộc cộng đồng dân cư này phải rời bỏ tư liệu sản xuất

chủ yếu của mình như đất đai, ruộng vườn với những phương thức sản xuất truyền

thống để đến một nơi ở mới, hình thành nếp sống mới, quan hệ sản xuất mới là một

thách thức, khó khăn lớn. Điều này sẽ là nguyên nhân ảnh hưởng trực tiếp đến việc

phát triển kinh tế nông hộ của các hộ dân tái định cư thuộc dự án di dân tái định cư

thủy điện.

2

Huyện Tủa Chùa, tỉnh Điện Biên là một trong những khu vực chịu ảnh hưởng

của nhà máy thủy điện Sơn La, tổng số hộ tái định cư trên địa bàn huyện là 248 hộ

với 1.488 nhân khẩu. Các hộ tái định cư được bố trí tái định cư tại chỗ tại 3 khu tái

định cư: Huổi Lực (80 hộ); Tà Si Láng - Tà Huổi Tráng (84 hộ) và Huổi Lóng (84

hộ).

Sau khi bố trí, sắp xếp tái định cư, đời sống của hộ tái định cư huyện Tủa Chùa

đã từng bước ổn định. Tuy nhiên, các hộ tái định cư của dự án thủy điện Sơn La đa

phần là người dân tộc thiểu số. Các hộ dân tái định cư chuyển từ nơi bản cũ có tập

quán canh tác cây lúa nước hoặc lúa nương, trồng sắn và chăn nuôi trâu bò chủ yếu

nay sang một vùng đất mới có quỹ đất sản xuất cho các hộ tái định cư còn hạn hẹp,

chất lượng đất kém, một số công trình thủy lợi hiệu quả chưa cao nên thiếu nước để

sản xuất lúa. Do đó tình trạng lao động nông nghiệp dư thừa và thất nghiệp trong

nông thôn ngày càng gia tăng, nông hộ đang trăn trở tìm kiếm sinh kế mới, ảnh hưởng

trực tiếp tới sự phát triển kinh tế và thu nhập của nông hộ. Một bài toán để ổn định

đời sống nhân dân sau khi được bố trí, sắp xếp tái định cư được đặt ra và cần phải đề

xuất các giải pháp để tháo gỡ các khó khăn mà bà con, nhân dân ở vùng tái định cư

đang gặp phải. Xuất phát từ tính cấp thiết và thực trạng trên tôi chọn: "Phát triển

kinh tế hộ nông dân vùng tái định cư thuộc dự án di dân tái định cư thủy điện Sơn

La tại huyện Tủa Chùa, tỉnh Điện Biên" làm đề tài luận văn thạc sĩ kinh tế nông

nghiệp.

2. Mục tiêu nghiên cứu

- Góp phần hệ thống hoá những vấn đề lý luận và thực tiễn về hộ, phát triển

kinh tế hộ.

- Đánh giá thực trạng phát triển kinh tế hộ nông dân tái định cư thuộc dự án di

dân tái định cư thủy điện Sơn La tại huyện Tủa Chùa năm 2014- 2016.

- Phân tích mặt mạnh, mặt yếu, cơ hội, thách thức và xu hướng phát triển kinh

tế hộ nông dân ở địa phương trong những năm tới.

- Xác định các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển kinh tế hộ nông dân vùng tái

định cư huyện Tủa Chùa.

- Đề xuất giải pháp nhằm phát triển kinh tế hộ nông dân vùng tái định cư huyện

Tủa Chùa giai đoạn 2018-2020.