Nghiên cứu tổ chức lãnh thổ Kinh tế tỉnh Bắc Giang

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN THỊ LOAN

NGHIÊN CỨU TỔ CHỨC LÃNH THỔ KINH TẾ

TỈNH BẮC GIANG

Chuyên ngành: ĐỊA LÝ HỌC

Mã số: 60.31.95

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐỊA LÝ

Người hướng dẫn khoa học: TS. VŨ NHƢ VÂN

THÁI NGUYÊN - 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan những số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn

này là trung thực và chưa hề được sử dụng để bảo vệ một học vị nào khác.

Tôi cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã

được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ

nguồn gốc.

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Loan

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

LỜI CẢM ƠN

Với tất cả tình cảm của mình, tác giả xin chân thành cảm ơn các thầy

giáo, cô giáo trong khoa Địa Lý - Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã

dạy bảo tận tình trong quá trình tác giả học tập, nghiên cứu khoa học.

Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc đối với

thầy giáo hướng dẫn khoa học - TS. Vũ Như Vân, người đã tận tình chỉ bảo,

động viên để tác giả hoàn thành bản luận văn này.

Để thực hiện luận văn, tác giả còn nhận được sự giúp đỡ của các cơ

quan: Cục thống kê tỉnh Bắc Giang, Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn

tỉnh Bắc Giang, Sở Kế hoạch - Đầu tư tỉnh Bắc Giang, Sở Tài nguyên và Môi

trường UBND tỉnh Bắc Giang, Ban quản lí các KCN tỉnh Bắc Giang... Tác

giả xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ quý báu đó.

Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành tới bạn bè và những người

thân đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tác giả hoàn thành bản luận văn này.

Thái Nguyên, tháng 08 năm 2011

Tác giả

Nguyễn Thị Loan

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

MỤC LỤC

Trang phụ bìa

Lời cam đoan...................................................................................................... i

Lời cảm ơn.......................................................................................................ii

Mục lục ........................................................................................................iii

Danh mục các từ viết tắt................................................................................... vi

Danh mục các bảng ......................................................................................... vii

Danh mục các hình.........................................................................................viii

MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1

1. Lí do chọn đề tài............................................................................................ 1

2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài ....................................................................... 1

3. Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài....................................................................... 3

3.1. Mục tiêu ............................................................................................. 3

3.2. Nhiệm vụ............................................................................................ 3

4. Phạm vi nghiên cứu của đề tài ...................................................................... 4

5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu của đề tài....................................... 4

5.1. Các quan điểm nghiên cứu................................................................. 4

5.2. Các phương pháp nghiên cứu............................................................. 5

6. Những đóng góp chính của đề tài ................................................................. 5

7. Cấu trúc của luận văn.................................................................................... 6

Chƣơng 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TỔ

CHỨC LÃNH THỔ KINH TẾ.................................................... 7

1.1. Cơ sở lí luận về tổ chức lãnh thổ kinh tế ................................................... 7

1.1.1. Khái niệm, bản chất của tổ chức lãnh thổ kinh tế........................... 7

1.1.2. Nguyên tắc và nội dung chủ yếu của tổ chức lãnh thổ kinh tế ....... 8

1.1.3. Các yếu tố chủ yếu ảnh hưởng đến tổ chức lãnh thổ kinh tế .......... 9

1.1.4. Khái quát về các lí thuyết tổ chức lãnh thổ kinh tế........................... 12

1.1.4.1. Lí thuyết tăng trưởng nội sinh và ngoại sinh............................. 12

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iv

1.1.4.2. Lí thuyết định vị công nghiệp của A.Weber............................... 13

1.1.4.3. Lí thuyết phát triển các vành đai nông nghiệp trong phạm

vi ảnh hưởng của thành phố ......................................................... 14

1.1.4.4. Lí thuyết về các điểm trung tâm của W.Christaller................... 14

1.1.4.5. Lí thuyết cực phát triển .............................................................. 15

1.1.4.6. Lí thuyết về đia - kinh tế mới của Paul Krugman...................... 16

1.2. Cơ sở thực tiễn về tổ chức lãnh thổ kinh tế…………………… ............ 16

1.2.1. Các hình thức chủ yếu tổ chức lãnh thổ kinh tế và vận dụng

vào thực tiễn ở Việt Nam.................................................................... 16

1.2.1.1. Hành lang kinh tế ........................................................................... 16

1.2.1.2. Khu kinh tế................................................................................. 18

1.2.1.3. Vùng kinh tế trọng điểm ............................................................ 20

1.2.2. Tổ chức lãnh thổ công nghiệp........................................................... 20

1.2.3. Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp........................................................... 22

1.2.4. Tổ chức lãnh thổ dịch vụ................................................................. 23

1.2.5. Tổ chức lãnh thổ kinh tế cấp tỉnh/thành phố..................................... 23

Tiểu kết chương 1........................................................................................... 26

Chƣơng 2. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG VÀ HIỆN TRẠNG TỔ

CHỨC LÃNH THỔ KINH TẾ BẮC GIANG.......................... 27

2.1. Các nhân tố ảnh hưởng đến tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang .......... 27

2.1.1. Vị trí địa lí..................................................................................... 27

2.1.2. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên ............................ 29

2.1.3. Điều kiện kinh tế - xã hội.............................................................. 34

2.1.4. Đánh giá chung ............................................................................. 41

2.2. Hiện trạng tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang ................................ 43

2.2.1. Khái quát chung sự phát triển kinh tế Bắc Giang ......................... 43

2.2.2. Tổ chức lãnh thổ kinh tế Bắc Giang ............................................. 45

Tiểu kết chương 2.......................................................................................... 79

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

v

Chƣơng 3. ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP TỔ CHỨC LÃNH

THỔ KINH TẾ TỈNH BẮC GIANG ĐẾN NĂM 2020......... 80

3.1. Quan điểm và mục tiêu định hướng phát triển......................................... 80

3.1.1. Quan điểm phát triển kinh tế......................................................... 80

3.1.2. Mục tiêu phát triển kinh tế ............................................................ 80

3.2. Một số giải pháp chủ yếu ......................................................................... 89

3.2.1. Thu hút vốn đầu tư và huy động vốn ............................................ 89

3.2.2. Nâng cao trình độ người lao động và nguồn nhân lực.................. 90

3.2.3. Thực hiện đổi mới cơ chế chính sách ........................................... 91

3.2.4. Tập trung xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật hạ tầng hiện đại ....... 91

3.2.5. Phát triển khoa học công nghệ, sử dụng hiệu quả tài nguyên

và tích cực bảo vệ môi trường ...................................................... 92

3.2.6. Đẩy mạnh liên kết, hợp tác với các tỉnh, thành phố trong cả nước...... 94

3.2.7. Đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo hướng

CNH - HĐH, đa dạng hóa............................................................. 96

3.2.8. Nâng cao năng lực cạnh tranh cấp tỉnh......................................... 97

3.3.9. Mô hình hành lang phát triển đột phá: Một trục + hai nhánh......... 98

Tiểu kết chương 3.......................................................................................... 102

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.................................................................... 103

Kết luận ......................................................................................................... 103

Kiến nghị....................................................................................................... 104

TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

vi

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

CN : Công nghiệp

NN : Nông nghiệp

DV : Dịch vụ

CNH - HĐH : Công nghiệp hóa, hiện đại hóa

KT : Kinh tế

TTCN : Tiểu thủ công nghiệp

KCN : Khu công nghiệp

CCN : Cụm công nghiệp

KTXH : Kinh tế - xã hội

TP : Thành phố

DA : Dự án

QL : Quốc lộ

UBND : Ủy ban nhân dân

KH&ĐT : Kế hoạch và đầu tư

NXB : Nhà xuất bản

EU : Liên minh Châu Âu

PCI : Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

vii

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Các hành lang kinh tế quan trọng của Việt Nam.......................... 17

Bảng 1.2. Các Khu kinh tế của Việt Nam .................................................... 19

Bảng 1.3. Các khu nông nghiệp công nghệ cao ở Việt Nam, năm 2007 ...... 22

Bảng 2.1. Dự kiến khai thác khoáng sản....................................................... 33

Bảng 2.2. Gia tăng dân số và tỷ lệ gia tăng tự nhiên 2005 - 2010 ................ 34

Bảng 2. 3. Vốn đầu tư thực hiện theo giá thực tế phân theo khu vực kinh tế ..... 40

Bảng 2.4. Giá trị sản xuất của ngành trồng trọt theo giá thực tế phân

theo nhóm cây trồng giai đoạn 2000 - 2010 ................................. 47

Bảng 2.5. Đàn gia súc, gia cầm phân theo thành phố và các huyện năm 2010......... 48

Bảng 2.6. Tình hình hoạt động kinh tế hộ gia đình Bắc Giang 2003 - 2009 ....... 50

Bảng 2.7. Một số chỉ tiêu so sánh giữa hai tiểu vùng năm 2010 ................. 56

Bảng 2.8. Giá trị sản xuất và cơ cấu giá trị sản xuất các ngành công

nghiệp phân theo giá thực tế giai đoạn 2000 - 2010..................... 58

Bảng 2.9. Giá trị sản xuất và cơ cấu giá trị sản xuất của các ngành công

nghiệp chính của Bắc Giang theo giá thực tế giai đoạn 2000 - 2010...... 60

Bảng 2.10. Giá trị và cơ cấu giá trị sản xuất công nghiệp theo giá cố

định 1994 phân theo huyện giai đoạn 2000 - 2010....................... 61

Bảng 2.11. Giá trị và cơ cấu giá trị sản xuất của các ngành dịch vụ theo

giá thực tế giai đoạn 2000 - 2010 ................................................. 67

Bảng 2.12. Cơ cấu bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng của

Bắc Giang giai đoạn 2000 - 2010 ................................................ 68

Bảng 2.13. Danh thu và cơ cấu doanh thu vận tải, bốc xếp phân theo

thành phần kinh tế và theo ngành hoạt động ................................ 70

Bảng 2.14. Tổng hợp và so sánh một số chỉ tiêu tự nhiên, kinh tế, xã

hội của các tiểu vùng .................................................................... 75

Bảng 3.1. Tổng hợp dự kiến nhu cầu vốn đầu tư cho phát triển công

nghiệp thời kỳ 2011-2020............................................................. 95

Bảng 3.2. Tổng hợp kết quả chỉ số PCI của Bắc Giang, 2007-2010 ............ 97

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

viii

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 2.1. Bản đồ hành chính tỉnh Bắc Giang năm 2010............................ 28

Hình 2.2. Tăng trưởng kinh tế Bắc Giang qua các năm ............................... 43

Hình 2.3. GDP/người của Bắc Giang giai đoạn 2000 - 2010 ....................... 44

Hinh 2.4. Cơ cấu GDP phân theo các ngành kinh tế 2000 - 2010................ 45

Hình 2.5. Quy mô và tốc độ tăng trưởng ngành nông-lâm-ngư nghiệp

của Bắc Giang (theo giá cố định 1994) 2000 - 2010.................... 46

Hình 2.6. Quy mô và tốc độ tăng trưởng ngành công nghiệp - xây

dựng của Bắc Giang (theo giá thực tế) giai đoạn 2000 - 2010..... 57

Hình 2.7. Bản đồ kinh tế chung tỉnh Bắc Giang năm 2010.......................... 65

Hình 3.1. Lược đồ lưu vực hệ thống sông Thái Bình ..................................... 92

Hình 3.2. Kết quả 9 chỉ số thành phần PCI của Bắc Giang, 2009-2010......... 93

Hình 3.3. Mô hình hành lang phát triển đột phá: 1 trục + 2 nhánh của

tỉnh Bắc Giang đến năm 2020..................................................... 100

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Tổ chức lãnh thổ kinh tế là một trong những khái niệm cơ bản của Địa

lí học, là gạch nối giữa nhận thức lý luận và hành động thực tiễn của khoa học

này. Tổ chức lãnh thổ kinh tế là một trong những kế hoạch và hành động

nhằm phát huy tốt nhất các nguồn lực để phát triển kinh tế của mỗi quốc gia

hay mỗi vùng lãnh thổ. Đây là vấn đề không mới đối với thế giới, nhưng đối

với Việt Nam cũng còn nhiều vấn đề từ lí luận đến thực tiễn chưa được làm rõ

và còn phải tiếp tục nghiên cứu. Trong những năm gần đây, tổ chức lãnh thổ

kinh tế đã thu hút được sự quan tâm đặc biệt và được coi như một trong

những công cụ quan trọng để phát triển vùng. Hay nói cách khác, muốn phát

triển một cách có hiệu quả thì không thể không tiến hành tổ chức lãnh thổ

kinh tế một cách hợp lí. Bắc Giang là một trong những tỉnh có nhiều tiềm

năng để phát triển kinh tế, tuy nhiên hiện nay kinh tế phát triển chậm chưa

tương xứng với tiềm năng, còn nghèo so với cả nước. Do vậy, việc tổ chức

lãnh thổ kinh tế nhằm sử dụng một cách hợp lí các tiềm năng về tự nhiên,

kinh tế và xã hội để đem lại hiệu quả kinh tế cao và nâng cao đời sống nhân

dân, đảm bảo sự phát triển nhanh và bền vững là vấn đề hết sức quan trọng và

cấp thiết. Với những lí do đó, chúng tôi lựa chọn đề tài: “Nghiên cứu tổ chức

lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang”.

2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài

Tổ chức lãnh thổ kinh tế - xã hội (KT-XH) là vấn đề không mới trên thế

giới, nhiều nhà khoa học thuộc các ngành khoa học khác nhau đã dành nhiều

công sức nghiên cứu vấn đề này, trong đó tiên phong là các nhà khoa học Địa

lí. Từ việc nghiên cứu thực tiễn đã hình thành những lí thuyết khái quát có thể

được coi là những lí luận cổ điển về tổ chức lãnh thổ kinh tế quý báu để học

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

tập và áp dụng, như W.Christaller với việc hình thành các trung tâm tạo vùng;

Francoi-Perroux với vấn đề phát triển các cực tăng trưởng; VonThunen với tổ

chức lãnh thổ nông nghiệp theo các vành đai xung quanh các đô thị…

[7/13/14 /16/17/21].

Ở Việt Nam, tổ chức lãnh thổ kinh tế là đối tượng nghiên cứu quan trọng

của khoa học Địa lí từ giữa thế kỉ XX. Đã có nhiều luận án, bài báo, giáo trình

về tổ chức lãnh thổ kinh tế được công bố. Viện chiến lược phát triển thuộc Bộ

KH&ĐT đã nghiên cứu và công bố các quy hoạch phát triển cho cả nước cũng

như cho từng vùng lãnh thổ. Tuy vậy, những công trình đó phạm vi nghiên cứu

có qui mô lớn, mặt khác các hình thức tổ chức sản xuất lãnh thổ cũng có nhiều

thay đổi do tác động của nền kinh tế thị trường. [18/28/29].

Đối với tỉnh Bắc Giang cũng có một tác giả viết về địa lí KT-XH của

tỉnh, trong đó có liên quan ít nhiều đến vấn đề tổ chức lãnh thổ của các ngành

kinh tế của tỉnh. Ví dụ: GS.TS Lê Thông đã giới thiệu tương đối cụ thể về tự

nhiên, kinh tế, xã hội... của Bắc Giang trong cuốn “Địa lí các tỉnh và thành

phố Việt Nam” [16].

Năm 2000, trường Cao đẳng Sư phạm Ngô Gia Tự Bắc Giang đã

“Nghiên cứu và biên soạn giáo trình Địa lý Bắc Giang” dùng trong giảng dạy

và học tập. Mặc dù, đã khái quát được toàn bộ các đặc điểm dân cư và KT￾XH của tỉnh, tuy nhiên đề tài vẫn chưa làm rõ được những tiềm năng cho phát

triển KT-XH của tỉnh và hướng phát triển KT-XH trong những năm tới.

Năm 2002, Sở văn hóa thông tin Bắc Giang cùng với Trung tâm

UNESCO thông tin tư liệu lịch sử và văn hóa Việt Nam đã biên soạn cuốn

Địa chí Bắc Giang- Tập 1. Cuốn sách đã giới thiệu một cách khá cụ thể về địa

lý và kinh tế tỉnh Bắc Giang.

Trong “Báo cáo tổng hợp qui hoạch tổng thể phát triển kinh tế - xã hội

tỉnh Bắc Giang thời kì 2006-2020„của UBND tỉnh Bắc Giang hay các báo

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

cáo, thống kê khác của Tỉnh úy, UBND Bắc Giang, Sở NN&PTNT, Sở

KH&ĐT Bắc Giang cũng nêu các vấn đề phát triển KT-XH của Bắc Giang,

và các vấn đề liên quan tổ chức lãnh thổ của các ngành kinh tế của tỉnh. [1/2/

5/8/9 /23/25]

Luận văn thạc sĩ: “Địa lí nông nghiệp tỉnh Bắc Giang„ của Lê Thị Thu

Thủy cũng đã đề cập đến vấn đề tổ chức lãnh thổ nông nghiệp của Bắc Giang.

Luận văn thạc sĩ “kinh tế Bắc Giang thời kì công nghiệp hóa-hiện đại hóa„

của Phan Đức Tráng đã giới thiệu về sự tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc

Giang với 2 vùng riêng biệt....

Tuy nhiên đối với Bắc Giang, từ trước đến nay chưa có tài liệu, báo cáo,

công trình nào viết riêng, nghiên cứu sâu về cả vấn đề tổ chức lãnh thổ kinh tể

của tỉnh. Vì thế đề tài “Nghiên cứu tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang”

của tác giả đã kế thừa một phần từ các công trình nghiên cứu trên, đồng thời

bổ xung, tổng hợp nhiều số liệu, chiến lược, báo cáo, mục tiêu,... để có một

cái nhìn tổng quát nhất về tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang.

3. Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài

3.1. Mục tiêu

Mục tiêu của đề tài nghiên cứu tổng hợp những vấn đề cơ bản về lí luận

và thực tiễn của tổ chức lãnh thổ kinh tế và vận dụng chúng vào việc nghiên

cứu tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang. Đề xuất các giải pháp nhằm khai

thác và phát huy hiệu quả các nguồn lực, thúc đẩy kinh tế tỉnh Bắc Giang để

phát triển nhanh và bền vững thời kì 2010 - 2020.

3.2. Nhiệm vụ

- Tổng quan có chọn lọc những vấn đề lí luận và thực tiễn về tổ chức

lãnh thổ kinh tế và vận dụng vào việc nghiên cứu tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh

Bắc Giang.