Nghiên cứu tiềm năng và đề xuất sử dụng bền vững đất nông nghiệp tại lưu vực hồ Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn

1

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

NGUYỄN QUANG THI

NGHIÊN CỨU TIỀM NĂNG VÀ ĐỀ XUẤT SỬ DỤNG

BỀN VỮNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP TẠI LƯU VỰC HỒ BA BỂ,

TỈNH BẮC KẠN

LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI

THÁI NGUYÊN, NĂM 2017

2

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

NGUYỄN QUANG THI

NGHIÊN CỨU TIỀM NĂNG VÀ ĐỀ XUẤT SỬ DỤNG

BỀN VỮNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP TẠI LƯU VỰC HỒ BA BỂ,

TỈNH BẮC KẠN

NGÀNH: QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI

MÃ SỐ: 62.85.01.03

LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Hoàng Văn Hùng

THÁI NGUYÊN, NĂM 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Tôi xin đảm bảo những số

liệu và kết quả trong luận án này là trung thực, khách quan và chưa có ai công

bố trong bất kỳ một công trình nghiên cứu nào khác. Các tài liệu tham khảo

đều có nguồn trích dẫn theo quy định.

TÁC GIẢ

Nguyễn Quang Thi

ii

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Hoàng Văn Hùng đã hết

lòng hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành

luận án này.

Tôi xin trân trọng cảm ơn các Giáo sư, Tiến sĩ, các nhà khoa học, các

giảng viên Khoa Quản lý Tài nguyên; Phòng Đào tạo (Bộ phận sau đại học);

Ban Giám hiệu Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên; Ban Giám đốc và

Ban đào tạo - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi nhất cho tôi

trong quá trình học tập và nghiên cứu hoàn thành luận án.

Tôi xin trân trọng cảm ơn Sở Tài nguyên và Môi trường, Sở Nông

nghiệp và Phát triển Nông thôn, Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Bắc Kạn;

Phòng Tài nguyên và Môi trường, Phòng Nông nghiệp và Phát triển Nông

thôn và Uỷ ban nhân dân huyện Ba Bể và Chợ Đồn; Ủy ban nhân dân xã, các

cán bộ địa chính, nông nghiệp, khuyến nông, các các bộ thôn bản và bà con

nhân dân 11 xã trong lưu vực hồ Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn đã hợp tác, giúp đỡ và

tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành

luận án.

Tôi xin chân thành cám ơn bạn bè đồng nghiệp và đặc biệt là vợ, con,

gia đình đã luôn động viên và tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong suốt quá

trình học tập và nghiên cứu để hoàn thành luận án này.

TÁC GIẢ

Nguyễn Quang Thi

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN

LỜI CẢM ƠN

MỤC LỤC

DANH MỤC CÁC BẢNG

DANH MỤC CÁC HÌNH

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT...............................................viii

MỞ ĐẦU ........................................................................................................................1

1.Tính cấp thiết của đề tài ...............................................................................................1

2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ...................................................................................2

2.1. Mục tiêu tổng quát ...................................................................................................2

2.2. Mục tiêu cụ thể.........................................................................................................2

3. Ý nghĩa của đề tài............................................................................................................2

3.1. Ý nghĩa khoa học .........................................................................................................2

3.2. Ý nghĩa thực tiễn..........................................................................................................3

4. Một số đóng góp mới của đề tài..................................................................................3

CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU...........................................4

1.1. Cơ sở lý luận chung..................................................................................................4

1.1.1. Một số khái niệm khoa học ...................................................................................4

1.1.2. Lưu vực .................................................................................................................5

1.1.3. Sử dụng đất nông nghiệp bền vững.....................................................................16

1.1.4. Hiệu quả sử dụng đất...........................................................................................21

1.1.4.1. Sự cần thiết phải đánh giá hiệu quả sử dụng đất ..............................................21

1.1.4.2. Tiêu chuẩn đánh giá hiệu quả sử dụng đất.......................................................21

1.1.4.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp ........................22

1.1.5. Đánh giá đất và đánh giá tiềm năng đất đai ...........................................................24

1.2. Các nghiên cứu về sử dụng đất nông nghiệp lưu vực trên thế giới và Việt Nam..27

1.2.1. Các nghiên cứu về sử dụng đất nông nghiệp lưu vực trên thế giới.....................27

1.2.2. Các nghiên cứu về sử dụng đất nông nghiệp theo lưu vực tại Việt Nam................35

1.3. Các nghiên cứu về sử dụng đất nông nghiệp tại Bắc Kạn và lưu vực hồ Ba Bể ...47

1.4. Đánh giá chung về tổng quan tài liệu.....................................................................49

CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.53

2.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu..........................................................................53

2.1.1. Đối tượng nghiên cứu..........................................................................................53

iv

2.1.2. Phạm vi nghiên cứu.............................................................................................53

2.2. Nội dung nghiên cứu..............................................................................................53

2.3. Phương pháp nghiên cứu........................................................................................53

2.3.1. Phương pháp xác định lưu vực............................................................................53

2.3.2. Phương pháp thu thập số liệu tài liệu..................................................................54

2.3.3. Phương pháp phúc tra, chỉnh lý bản đồ đất và lấy mẫu đất phân tích ......................56

2.3.4. Phương pháp phân tích đất..................................................................................57

2.3.5. Phương pháp đánh giá hiệu quả, bền vững của các loại sử dụng đất..................57

2.3.6.Phương pháp xây dựng bản đồ bằng công nghệ GIS và các phần mềm chuyên

dụng...................................................................................................................59

2.3.7. Phương pháp đánh giá tiềm năng đất nông nghiệp dựa trên hướng dẫn đánh

giá đất của FAO.................................................................................................59

CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN..................................61

3.1. Một số nét khái quát về điều kiện tự nhiên của lưu vực hồ Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn .61

3.1.1. Phạm vi lưu vực hồ Ba Bể và vị trí địa lý ...............................................................61

3.1.2. Địa hình...............................................................................................................61

3.1.3. Khí hậu, thời tiết........................................................................................ 62

3.1.4. Thuỷ văn..............................................................................................................63

3.1.5. Tài nguyên rừng ..................................................................................................64

3.1.6. Tài nguyên đất tại lưu vực hồ Ba Bể...................................................................65

3.2. Hiện trạng sử dụng đất, các loại sử dụng đất nông nghiệp và các yếu tố ảnh

hưởng đến sử dụng đất nông nghiệp tại lưu vực hồ Ba Bể ...............................74

3.2.1. Hiện trạng sử dụng đất tại lưu vực hồ Ba Bể ......................................................74

3.2.2. Hiện trạng các loại sử dụng đất và kiểu sử dụng đất tại lưu vực hồ Ba Bể................76

3.3. Đánh giá hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp lưu vực hồ Ba Bể.............................83

3.3.1. Đánh giá hiệu quả kinh tế....................................................................................83

3.3.2. Đánh giá hiệu quả xã hội của các loại sử dụng và kiểu sử dụng đất...................91

3.3.3. Đánh giá hiệu quả môi trường của các loại sử dụng đất lưu vực hồ Ba Bể........95

3.3.4. Đánh giá tính bền vững của các loại sử dụng đất lưu vực hồ Ba Bể ..................99

3.3.5. Nhận xét chung .................................................................................................100

3.4. Đánh giá tiềm năng đất nông nghiệp lưu vực hồ Ba Bể ......................................102

3.4.1. Xây dựng bản đồ đơn vị đất đai ........................................................................102

3.4.2. Đánh giá tiềm năng đất đai với các loại sử dụng đất đã lựa chọn để phát triển

trong lưu vực ...................................................................................................109

3.4.3. Nhận xét chung .................................................................................................113

v

3.5. Xây dựng một số mô hình sử dụng đất bền vững tại lưu vực hồ Ba Bể ..................114

3.5.1. Mô hình thâm canh lúa có nước tưới chủ động tại tiểu vùng hạ lưu ................114

3.5.2. Mô hình sử dụng đất dốc không có tưới với kiểu sử dụng đất Đậu tương xuân

- lúa mùa - ngô lai tại tiểu vùng trung lưu.......................................................115

3.5.3. Mô hình thâm canh khoai môn .........................................................................116

3.5.4. Mô hình trồng cây dược liệu dưới tán rừng tại tiểu vùng thượng lưu ..............118

3.6. Đề xuất định hướng và giải pháp sử dụng bền vững đất nông nghiệp tại lưu vực

hồ Ba Bể ..........................................................................................................120

3.6.1. Đề xuất định hướng sử dụng bền vững đất nông nghiệp tại lưu vực hồ Ba Bể 120

3.6.2. Giải pháp sử dụng đất nông nghiệp bền vững tại lưu vực hồ Ba Bể ................124

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ..................................................................................129

1. Kết luận ...................................................................................................................129

2. Kiến nghị.................................................................................................................130

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..............131

TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................132

PHỤ LỤC

vi

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1: Diện tích 10 lưu vực sông, hồ lớn nhất trên thế giới...................... 10

Bảng 2.1: Danh sách các xã được chọn và số phiếu được điều tra tại các

tiểu vùng của lưu vực hồ Ba Bể .............................................................55

Bảng 3.1: Phân cấp độ cao lưu vực hồ Ba Bể................................................. 62

Bảng 3.2: Thống kê diện tích các loại đất theo phân loại phát sinh tại

lưu vực hồ Ba Bể............................................................................. 65

Bảng 3.3: Kết quả phân tích phẫu diện LVBB1 đất phù sa ngòi suối ............ 66

Bảng 3.4: Kết quả phân tích phẫu diện LVBB2 đất đỏ nâu trên đá vôi ......... 68

Bảng 3.5: Kết quả phân tích phẫu diện LVBB3 đất đỏ vàng trên đá sét

......................................................................................................... 69

Bảng 3.6: Kết quả phân tích phẫu diện LVBB4 đất vàng đỏ trên đá granit ........71

Bảng 3.7: Kết quả phân tích phẫu diện LVBB5 đất đỏ vàng biến đổi

do trồng lúa nước............................................................................. 72

Bảng 3.8: Hiện trạng sử dụng đất lưu vực hồ Ba Bể năm 2015 ..................... 75

Bảng 3.9: Tổng hợp các loại sử dụng và kiểu sử dụng đất tại lưu vực

hồ Ba Bể .......................................................................................... 77

Bảng 3.10: Hiệu quả kinh tế của các loại sử dụng và kiểu sử dụng đất

nông nghiệp tại lưu vực hồ Ba Bể................................................... 84

Bảng 3.11: Bảng phân cấp hiệu quả kinh tế của các loại sử dụng đất

nông nghiệp tại lưu vực hồ Ba Bể (tính bình quân trên 1ha).......... 88

Bảng 3.12: Phân cấp đánh giá hiệu quả kinh tế các loại sử dụng đất

nông nghiệp tại lưu vực hồ Ba Bể................................................... 89

Bảng 3.13: Phân cấp hiệu quả xã hội của các loại sử dụng đất nông

nghiệp tại lưu vực hồ Ba Bể ............................................................ 91

Bảng 3.14: Phân cấp đánh giá hiệu quả xã hội của các loại sử dụng đất

nông nghiệp tại lưu vực hồ Ba Bể................................................... 92

Bảng 3.15: Phân cấp hiệu quả môi trường của các loại sử dụng đất

nông nghiệp tại lưu vực hồ Ba Bể................................................... 96

Bảng 3.16: Phân cấp hiệu quả môi trường các loại sử dụng, kiểu sử

dụng đất lưu vực hồ Ba Bể .............................................................. 98

Bảng 3.17: Bảng phân cấp hiệu tính bền vững của các loại, kiểu sử

dụng đất nông nghiệp tại lưu vực hồ Ba Bể ................................... 99

Bảng 3.18: Các loại và kiểu sử dụng đất bền vững được lựa chọn để

đề xuất phát triển tại lưu vực hồ Ba Bể........................................ 100

Bảng 3.19: Tổng hợp các yếu tố, chỉ tiêu và ngưỡng phân cấp phục vụ

xây dựng bản đồ đơn vị đất đai lưu vực hồ Ba Bể........................ 103

Bảng 3.20: Tổng hợp diện tích các loại đất lưu vực hồ Ba Bể ..................... 104

Bảng 3.21: Phân cấp độ dốc lưu vực hồ Ba Bể............................................. 104

vii

Bảng 3.22: Phân cấp độ dày tầng đất mịn..................................................... 105

Bảng 3.23: Phân cấp thành phần cơ giới....................................................... 105

Bảng 3.24: Phân vùng nhiệt độ không khí lưu vực Ba Bể............................ 106

Bảng 3.25: Phân vùng lượng mưa trung bình năm lưu vực hồ Ba Bể.......... 106

Bảng 3.26: Tổng hợp diện tích theo khả năng tưới nước lưu vực hồ Ba

Bể................................................................................................... 107

Bảng 3.27: Phân cấp khả tiêu, thoát nước..................................................... 107

Bảng 3.28: Đặc tính đơn vị đất đai lưu vực hồ Ba Bể .................................. 108

Bảng 3.29: Yêu cầu sử dụng đất của các loại sử dụng đất nông nghiệp tại

lưu vực hồ Ba Bể....................................................................................110

Bảng 3.30: Kết quả phân hạng mức độ thích hợp của đất đai với các

loại sử dụng đất lưu vực hồ Ba Bể ............................................... 112

Bảng 3.31: Hiệu quả của mô hình thâm canh 2 vụ lúa trên đất có tưới

tại lưu vực hồ Ba Bể (bình quân trong 2 năm).............................. 114

Bảng 3.32: Hiệu quả của mô hình lúa cạn - đậu tương - ngô trên đất

dốc không có tưới tại lưu vực hồ Ba Bể (bình quân trong 2

năm)............................................................................................... 116

Bảng 3.33: Một số đặc điểm hình thái của 4 giống khoai môn .................... 117

Bảng 3.34: Kết quả theo dõi về sinh trưởng và năng suất của các

giống khoai môn............................................................................ 117

Bảng 3.35: Chất lượng củ của các giống khoai môn thử nghiệm ................ 118

Bảng 3.36: Tỷ lệ sống của các cây dược liệu trong mô hình........................ 119

Bảng 3.37: Hiệu quả của mô hình trồng cây dược liệu dưới tán rừng

tại lưu vực hồ Ba Bể ..................................................................... 119

Bảng 3.38: Đề xuất sử dụng đất nông nghiệp bền vững lưu vực hồ Ba

Bể đến năm 2020........................................................................... 122

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 2.1 - Sơ đồ phương pháp xác định lưu vực..........................................54

Hình 3.1: Bản đồ phân cấp nguy cơ xói mòn đất lưu vực hồ Ba Bể ..........126

viii

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT

ALES (Automated Land Evaluation

System)

Hệ thống đánh giá đất tự động

ANLT An ninh lương thực

ATTP An toàn thực phẩm

BĐKH Biến đổi khí hậu

BVMT Bảo vệ môi trường

CAQ Cây ăn quả

CIAT (The International Center for

Tropical Agriculture)

Trung tâm Quốc tế Nông nghiệp

Nhiệt đới

DEM (Digital Elevation Model) Mô hình số độ cao

ĐBSH Đồng bằng sông Hồng

ĐKTN Điều kiện tự nhiên

FAO (Food and Agriculture

Organization of the United Nations)

Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp

Liên Hiệp Quốc

FESLM (Framework for Evaluating

Sustainable and Management)

Khung đánh giá quản lý đất bền vững

GDP (Gross Domestic Product) Tổng sản phẩm quốc nội

GIS (Geographic information system) Hệ thống thông tin địa lý

H (High) Cao

IBSRAM (International Board for Soil

Research and Management)

Tổ chức Quốc tế nghiên cứu quản lý

đất dốc

IRRI (The International Rice Research

Institute)

Viện nghiên cứu lúa quốc tế

KT-XH-MT Kinh tế - Xã hội – Môi trường

LUT (Land use type) Loại hình sử dụng đất

L (Low) Thấp

LMU (Land Mapping Unit) Bản đồ đơn vị đất đai

LV Lưu vực

ix

M (Medium) Trung bình

MBCR (Marginal Benefit Cost Ratio) Chỉ số chi phí lơi ích cận biên

MNBB Miền núi Bắc Bộ

NLKH Nông lâm kết hợp

NN & PTNT Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn

PTBV Phát triển bền vững

SALT (Sloping Agricultural Land

Technology)

Kỹ thuật canh tác trên đất dốc

SDHL Sử dụng hợp lý

SWAT (Soil and Water Assessment

Tool)

Công cụ đánh giá nước và đất

TB Trung bình

TNTN Tài nguyên thiên nhiên

XMTN Xói mòn tự nhiên

UBND Ủy ban nhân dân

VAC Vườn ao chuồng

VACR Vườn ao chuồng rừng

VietGAP (Vietnamese Good

Agricultural Practices)

Thực hành nông nghiệp tốt theo tiêu

chuẩn Việt Nam

VSMT Vệ sinh môi trường

1

MỞ ĐẦU

1.Tính cấp thiết của đề tài

Bắc Kạn là tỉnh vùng núi cao, có địa hình phức tạp, 90% dân số là

đồng bào dân tộc thiểu số, hơn 80% dân số sống bằng nghề nông lâm

nghiệp, tỷ lệ hộ nghèo là 15,39 % năm 2013. Sản xuất nông nghiệp còn nhỏ

lẻ, manh mún; khả năng cạnh tranh của hàng nông sản không cao, giá trị thu

nhập trên một đơn vị diện tích canh tác thấp. Nhiều lao động trong độ tuổi

chưa có việc làm, chất lượng lao động được đào tạo nghề chưa đáp ứng yêu

cầu. Một số nơi còn nhiều phong tục, tập quán lạc hậu, dân trí thấp, khả năng

tiếp cận với các dịch vụ kinh tế - xã hội còn hạn chế.

Chủ trương của tỉnh Bắc Kạn nói riêng, các tỉnh miền núi nói chung

và quan điểm đường lối của Đảng, Nhà nước ta trong giai đoạn hiện nay là

phát triển ngành nông lâm nghiệp theo hướng bền vững, xoá đói, giảm nghèo

thông qua các nghị quyết và chương trình, dự án quốc gia và của tỉnh như

Nghị quyết số 30a/2008/NQ-CP ngày 27/12/2008 của Chính phủ về Chương

trình giảm nghèo nhanh và bền vững, Nghị quyết số 80/NQ-CP ngày 19

tháng 5 năm 2011 của Chính phủ về định hướng giảm nghèo bền vững thời

kỳ từ năm 2011 đến năm 2020, Chương trình 134, Chương trình 135,

Chương trình nông thôn mới...

Quản lý, sử dụng đất bền vững và có hiệu quả đã trở thành chiến lược

quan trọng đối với sự tồn tại và phát triển của mỗi quốc gia. Tuy vậy, tài

nguyên đất đang đối mặt với các thách thức: hoang hóa và suy thoái đất là

một trong tám vấn đề cấp bách trong chiến lược bảo vệ môi trường thế giới

trong thế kỷ XXI. Thoái hóa đất, xói mòn, rửa trôi, bồi lắng hạ lưu, v.v... chủ

yếu do các hoạt động sản xuất của con người. Quản lý, sử dụng đất bền vững

là nhiệm vụ trọng tâm nhằm bảo vệ và phát triển quỹ đất nông nghiệp quốc

gia, đồng thời đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa

đất nước. Ở Việt Nam đã có nhiều nghiên cứu về sử dụng đất, xói mòn đất

trên quy mô ô thửa, sườn dốc và theo đơn vị hành chính, nhưng ít nghiên cứu

ở quy mô lưu vực.

Lưu vực hồ Ba Bể ngoài những đặc điểm địa hình, đồi núi, khí hậu

đặc trưng của tỉnh Bắc Kạn và vùng sinh thái miền núi phía Bắc, còn có

2

những đặc điểm riêng biệt của tiểu vùng khí hậu hồ trên núi đá với khu vực

trung tâm của lưu vực là hồ Ba Bể, được biết đến là một trong 20 hồ nước

ngọt đẹp nhất thế giới đã được công nhận là Vườn di sản ASEAN, là khu

Ramsar thứ ba của Việt Nam, hồ là trung tâm của Vườn quốc gia Ba Bể và

nằm trọn vẹn trong khu vực bảo vệ nghiêm ngặt của Vườn, mặt hồ có diện

tích hơn 300 ha, có chiều dài 8 km và chiều rộng 800 m. Nằm trên độ cao

178 m so với mặt nước biển, hồ Ba Bể là hồ tự nhiên trên núi duy nhất có ý

nghĩa đặc biệt quan trọng ở Việt Nam. Hồ Ba Bể “viên ngọc xanh” còn là

một điểm du lịch sinh thái nổi tiếng trong nước và quốc tế. Việc sử dụng đất

trong lưu vực hồ Ba Bể bên cạnh việc nâng cao hiệu quả kinh tế - xã hội -

môi trường, còn phải bảo vệ cảnh quan, sinh thái, hạn chế tối đa việc bồi lấp

lòng hồ và các sông suối.

Xuất phát từ những lý do trên, sau khi tìm hiểu tình hình thực tế tại địa

phương và khu vực nghiên cứu tôi thực hiện đề tài “Nghiên cứu tiềm năng

và đề xuất sử dụng bền vững đất nông nghiệp tại lưu vực hồ Ba Bể, tỉnh

Bắc Kạn”.

2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài

2.1. Mục tiêu tổng quát

Đánh giá được tiềm năng khai thác sử dụng đất cho phát triển nông

nghiệp bền vững và định hướng sử dụng gắn với giải pháp thực hiện.

2.2. Mục tiêu cụ thể

- Đánh giá được hiện trạng sử dụng đất, hiệu quả của các loại sử dụng

đất nông nghiệp;

- Đánh giá được tiềm năng khai thác, sử dụng đất cho nông nghiệp bền

vững tại lưu vực hồ Ba Bể;

- Định hướng sử dụng đất nông nghiệp bền vững và các giải phải thực hiện tại

lưu vực .

3. Ý nghĩa của đề tài

3.1. Ý nghĩa khoa học

- Góp phần bổ sung cơ sở lý luận và thực tiễn trong đánh tiềm năng,

sử dụng đất nông nghiệp bền vững tại một lưu vực hồ lớn có rừng quốc gia

dựa trên tiếp cận hệ thống, tổng hợp và liên ngành.

3

- Cung cấp cơ sở khoa học cho việc quy hoạch sử dụng đất nông

nghiệp nói riêng và sử dụng đất nói chung phục vụ phát triển kinh tế, xã hội

và bảo vệ môi trường trong lưu vực.

3.2. Ý nghĩa thực tiễn

Kết quả nghiên cứu của đề tài không chỉ giúp nâng cao giá trị gia tăng

trên một đơn vị diện tích đất nông nghiệp mà còn góp phần bảo tồn quỹ đất

nông nghiệp gắn với bảo tồn đa dạng sinh học tại rừng quốc gia Ba Bể.

4. Một số đóng góp mới của đề tài

- Đề tài là công trình nghiên cứu có hệ thống, tổng hợp đầu tiên về sử

dụng đất nông nghiệp trên toàn lưu vực hồ Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn. Lựa chọn

được các loại sử dụng đất và mô hình sử dụng đất nông nghiệp bền vững đề

xuất cho áp dụng.

- Đề tài đã xây dựng được một bộ dữ liệu bao gồm cả dữ liệu không

gian với các bản đồ chuyên đề và bản đồ tổng hợp bằng các phương pháp

chuẩn và dữ liệu thuộc tính về hiện trạng sử dụng đất, tài nguyên đất, rừng,

khí hậu làm cơ sở cho các nghiên cứu chuyên ngành tiếp theo.

4

CHƯƠNG 1

TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU

1.1. Cơ sở lý luận chung

1.1.1. Một số khái niệm khoa học

- Đất (soil): Docuchaev (1846 – 1903) đã đưa ra một định nghĩa tương

đối hoàn chỉnh về đất: "Đất là lớp vỏ phong hoá trên cùng của trái đất, được

hình thành do tác động tổng hợp của năm yếu tố sinh vật, khí hậu, đá mẹ, địa

hình và thời gian. Nếu là đất đã sử dụng thì có thêm sự tác động của con

người là yếu tố hình thành đất thứ 6”. Giống như vật thể sống khác, đất cũng

có quá trình phát sinh, phát triển và thoái hoá vì các hoạt động về vật lý, hoá

học và sinh học luôn xảy ra trong nó.

Theo Wiliam (1863 – 1939) đưa ra định nghĩa: "Đất là lớp tơi xốp của

vỏ lục địa có khả năng sản xuất ra những sản phẩm của cây trồng". Như vậy

theo quan điểm này, đặc tính cơ bản nhất của đất là độ phì nhiêu, là khả năng

cho sản phẩm.

- Đất đai (land): Là một vùng đất có ranh giới, vị trí, diện tích cụ thể

và có các thuộc tính tương đối ổn định hoặc thay đổi nhưng có tính chất chu

kỳ có thể dự đoán được có ảnh hưởng tới việc sử dụng đất trong hiện tại và

tương lai của các yếu tố tự nhiên, kinh tế, xã hội như thổ nhưỡng, khí hậu,

địa hình, địa mạo, địa chất, thuỷ văn, thực vật, động vật cư trú và hoạt động

sản xuất của con người. Theo học thuyết sinh thái học cảnh quan (Landscape

Ecology), đất đai được coi là vật mang (Carrier) của hệ sinh thái (Eco￾System). Trong đánh giá phân hạng, đất đai được định nghĩa như sau: “Một

vùng hay khoanh đất được xác định về mặt địa lý là một diện tích bề mặt của

trái đất với những thuộc tính ổn định hoặc thay đổi có tính chất chu kỳ có thể

dự đoán được của sinh quyển bên trên, bên trong và bên dưới nó như là:

không khí, đất, điều kiện địa chất, thủy văn, thực vật và động vật cư trú,

những hoạt động hiện nay và trước đây của con người, ở chừng mực mà

những thuộc tính này có ảnh hưởng, có ý nghĩa tới việc sử dụng vạt đất đó

của con người hiện tại và trong tương lai”.

- Chất lượng đất đai (land quality): Một thuộc tính của đất có ảnh hưởng

tới tính bền vững đất đai đối với một kiểu sử dụng đất cụ thể như: đất cát, đất

mặn, đất phèn, đất phù sa (loại đất), độ dốc (0 - <3

0

; 3 - <8

0

; v.v…), v.v...

- Khái niệm về đánh giá đất (Land Evaluation - LE): FAO đã định