Nghiên cứu sự hoàn chỉnh về âm vị học trong độ tuổi 31-36 tháng ở trẻ em nội thành Hà nội.

Nghiªn cøu sù ph¸t triÓn ©m vÞ häc cña trÎ em b×nh thêng ®é tuæi 31-36 th¸ng ë ®Þa bµn néi thµnh HN

§Æt vÊn ®Ò

TrÎ tµn tËt vÒ trÝ tuÖ kh¸ phæ biÕn: trÎ chËm ph¸t triÓn tinh thÇn, mét phÇn

®¸ng kÓ trÎ bÞ b¹i n·o vµ c¸c d¹ng tµn tËt kh¸c ë trÎ em. ë VN, sè trÎ cã KK vÒ

häc chiÕm kho¶ng 20% sè trÎ tµn tËt, sè trÎ cã khã kh¨n vÒ nghe nãi còng chiÕm

mét tû lÖ t¬ng ®¬ng [9]. Sè trÎ cã rèi lo¹n ph¸t ©m vµ nãi ngäng chiÕm 29% khã

kh¨n vÒ giao tiÕp ë trÎ tµn tËt, trong ®ã, nãi ngäng do khe hë vßm miÖng xÊp xØ

9%. Cßn ë Mü, tû lÖ trÎ em tµn tËt cã khã kh¨n vÒ giao tiÕp lµ 26%. Trong mét

®iÒu tra kh¸c ë Mü, ngêi ta thÊy 3% trÎ em tuæi häc ®êng bÞ rèi lo¹n ph¸t ©m, 4%

bÞ nãi l¾p, c¸c bÖnh lý vÒ giäng chiÕm 6% vµ kho¶ng 7% cã khã kh¨n vÒ nghe

[Héi Ng«n ng÷ trÞ liÖu Mü 1984].

Sù ph¸t triÓn vÒ ng«n ng÷, lêi nãi cña trÎ g¾n liÒn víi møc ®é ph¸t triÓn cña

t duy vµ nhËn thøc vµ ho¹t ®éng cña c¬ quan ph¸t ©m. §Ó x¸c ®Þnh nh÷ng khã

kh¨n vÒ ng«n ng÷ vµ giao tiÕp cña trÎ rÊt cÇn cã nh÷ng sè liÖu vÒ møc ®é ng«n

ng÷ lêi nãi cña trÎ em theo ®é tuæi cña chóng. ë ViÖt nam ®· cã mét sè nghiªn

cøu vÒ lÜnh vùc nµy [14,24], nhng ®Ò cËp chñ yÕu ®Õn c¸c lÜnh vùc kh¸c cña ng«n

ng÷ nh tõ vùng, cÊu tróc c©u, lo¹i tõ mµ ch … a ®i s©u vÒ ©m vÞ häc. Do vËy,

nghiªn cøu nµy nh»m x¸c ®Þnh c¸c mèc ph¸t triÓn b×nh thêng vÒ ©m vÞ häc lµm c¬

së cho viÖc chÈn ®o¸n c¸c bÖnh lý vÒ lêi nãi ë trÎ em.

Môc ®Ých nghiªn cøu:

1. Nghiªn cøu ®é dµi trung b×nh cña ph¸t ng«n cña ®é tuæi 31-36 th¸ng.

2. Nghiªn cøu sù hoµn chØnh vÒ ©m vÞ häc trong ®é tuæi 31-36 th¸ng ë trÎ em

néi thµnh Hµ néi.

1

Nghiªn cøu sù ph¸t triÓn ©m vÞ häc cña trÎ em b×nh thêng ®é tuæi 31-36 th¸ng ë ®Þa bµn néi thµnh HN

Ch¬ng 1

Tæng quan tµi liÖu

1.1. Chøc n¨ng giao tiÕp (ng«n ng÷- ph¸t ©m). [9,28,32]

Qu¸ tr×nh giao tiÕp ®îc thùc hiÖn nhê nh÷ng chøc n¨ng ®îc ph©n tÝch mét c¸ch

riªng rÏ thµnh: giäng nãi, cÊu ©m, ng«n ng÷, ng÷ ®iÖu vµ nghe.

Giao

tiÕp

¢m s¾c

Cêng ®é

¢m thanh

¢m tiÕt

H×nh th¸i

Nèi kÕt

Ng÷ nghÜa

Sö dông

§é lu

lo¸t

Nãi dÔ, tr«i ch¶y

KiÕn thøc

NhÞp ®iÖu

Ngh

TiÕp nhËn lêi nãi

ThÓ hiÖn lêi nãi

S¬ ®å 1. C¸c chøc n¨ng riªng rÏ cña qu¸ tr×nh giao tiÕp

Giäng nãi lµ mét trong nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n cña giao tiÕp b»ng lêi nãi.

Giäng nãi con ngêi cã kh¶ n¨ng biÕn ho¸ ®a d¹ng trong giao tiÕp ph¶n ¸nh c¸c s¾c

th¸i t×nh c¶m vµ ®¹o ®øc. ¢m s¾c vµ cêng ®é giäng kh¸c nhau ë mçi ngêi vµ mçi

ng÷ c¶nh, nã mang thªm nhiÒu nghÜa ngoµi néi dung cña ph¸t ng«n. Nguån gèc

t¹o ©m thanh cña lêi nãi lµ thanh qu¶n víi c¸c d©y thanh. Sù dao ®éng vµ ®ãng më

®Òu ®Æn cña d©y thanh khiÕn giäng nãi ªm ¸i vµ b×nh thêng.

Giao tiÕp còng cã thÓ thùc hiÖn díi h×nh thøc ng«n ng÷ kh«ng lêi. Nh vËy,

kh¸i niÖm ng«n ng÷ réng h¬n lêi nãi. Ng«n ng÷ lµ hÖ thèng tÝn hiÖu ®îc m· ho¸

2

Nghiªn cøu sù ph¸t triÓn ©m vÞ häc cña trÎ em b×nh thêng ®é tuæi 31-36 th¸ng ë ®Þa bµn néi thµnh HN

mét c¸ch vâ ®o¸n sö dông ®Ó giao tiÕp. Ng«n ng÷ bao gåm c¸c thµnh tè nh: h×nh

th¸i häc, nèi kÕt, ng÷ nghÜa vµ dông häc.

H×nh th¸i häc nghiªn cøu cÊu tróc cña tõ, nã m« t¶ c¸c tõ ®îc t¹o nªn tõ

c¸c ®¬n vÞ nhá h¬n (h×nh vÞ) nh thÕ nµo. H×nh vÞ lµ ®¬n vÞ mang nghÜa nhá nhÊt

cña ng«n ng÷. VÝ dô trong tiÕng Anh, tõ go cã mét h×nh vÞ, cßn tõ going gåm hai

h×nh vÞ. Thªm h×nh vÞ ing tõ go ®· thay ®æi nghÜa ban ®Çu. H×nh vÞ lµ ®¬n vÞ díi tõ,

cÊu t¹o nªn tõ, lµ ®¬n vÞ hai mÆt. VÝ dô trong tiÕng ViÖt h×nh vÞ “ma” mét mÆt chØ

®¬n thuÇn lµ mét h×nh vÞ ®îc t¹o nªn tõ 2 ©m vÞ “m” vµ “a”; mÆt kh¸c nã lµ mét tõ

nghÜa lµ ma (ma qu¸i).

Nèi kÕt lµ sù s¾p xÕp c¸c tõ theo mét trËt tù nhÊt ®Þnh ®Ó t¹o thµnh c©u cã

nghÜa. Nèi kÕt còng lµ tËp hîp c¸c quy t¾c x¸c ®Þnh c¸ch thøc vµ trËt tù mµ c¸c tõ

kÕt hîp víi nhau ®Ó t¹o c©u. Nèi kÕt nghÜa lµ nèi víi nhau, ®Æt vµo víi nhau. NÕu

h×nh th¸i häc lµ mét mÆt cña ng÷ ph¸p th× nèi kÕt lµ mÆt thø hai cña ng÷ ph¸p. C¸c

ng«n ng÷ ®Òu cã luËt nèi kÕt riªng.

Ng÷ nghÜa nghiªn cøu ý nghÜa cña tõ, ph¸t ng«n vµ cña c©u mµ nã chuyÓn

t¶i. Cã mét sè quan niÖm kh¸c nhau vÒ ng÷ nghi· cña tõ, ph¸t ng«n vµ c©u. §øng

vÒ phÝa c¸c nghiªn cøu sù thô ®¾c ng«n ng÷ cña trÎ, Gleason 1989 [31], Owens

1992 [35] ®· nhÊn m¹nh ý nghÜa cña tõ n»m trong c¸c d¹ng kh¸c nhau cña tõ. VÝ

dô, trÎ nãi “dÐp cña con” cã nghÜa lµ trÎ hiÓu ®îc kh¸i niÖm vÒ së h÷u; “mÑ gÆt

lóa” cho thÊy trÎ häc ®îc kh¸i niÖm vÒ mét nh©n vËt...

Dông häc nghiªn cøu kh¶ n¨ng sö dông ng«n ng÷ trong c¸c ng÷ c¶nh x·

héi, xem trÎ häc nãi g× vµ nãi khi nµo, c¸ch trÎ giao tiÕp cã lÇn lît, c¸ch duy tr×

chñ ®Ò, biÕt kÓ chuyÖn…

§é lu lo¸t ®îc ®Æc trng bëi c¶ lêi nãi vµ ng«n ng÷. Nãi lu lo¸t lµ nãi dÔ

dµng, mît mµ, thë ®Òu vµ kh«ng g¾ng søc. Nãi lu lo¸t ®Æc biÖt lµ khi mang nghÜa

thêng ph¶n ¸nh ngêi cã n¨ng lùc cao. Ngîc l¹i nãi kh«ng lu lo¸t kh«ng nhÊt thiÕt

lµ ngêi kÐm hiÓu biÕt.

Mét lÜnh vùc cßn l¹i cña giao tiÕp lµ kh¶ n¨ng nghe. Nghe lµ c¬ së quan

träng cho giao tiÕp b»ng lêi nãi. C¬ quan gióp cho chøc n¨ng nghe lµ tai vµ n·o.

3

Nghiªn cøu sù ph¸t triÓn ©m vÞ häc cña trÎ em b×nh thêng ®é tuæi 31-36 th¸ng ë ®Þa bµn néi thµnh HN

Ph¹m vi cña ®Ò tµi giíi h¹n trong nghiªn cøu sù ph¸t triÓn ng÷ ©m häc- ©m vÞ häc (

liªn quan ®Õn chøc n¨ng cÊu ©m) cña trÎ nªn luËn v¨n chØ dõng l¹i m« t¶ t¬ng ®èi

chi tiÕt h¬n chøc n¨ng nµy.

Giao tiÕp hµng ngµy thêng ®îc thùc hiÖn b»ng h×nh thøc ng«n ng÷ lêi nãi.

Lêi nãi ®îc ph©n tÝch ra thµnh c¸c ©m thanh, mèi liªn quan cña chóng víi nhau, vµ

c¸ch thøc kÕt hîp cña chóng thµnh ©m tiÕt vµ tõ. Nh÷ng vÊn ®Ò nµy lµ ®èi tîng

nghiªn cøu cña m«n ©m vÞ häc. §èi tîng nghiªn cøu cña ©m vÞ häc lµ c¸c ©m vÞ.

¢m vÞ lµ c¸c ®¬n vÞ ©m thanh nhá nhÊt cña lêi nãi cã mang nghÜa. VÝ dô: hai tõ

“c¸t” vµ “ t¸t” cã nghÜa kh¸c nhau lµ bëi hai ©m vÞ “c”* vµ “t” ®øng ë vÞ trÝ ®Çu

mçi ©m tiÕt. Nh÷ng thµnh phÇn cßn l¹i cña hai ©m tiÕt ®Òu gièng nhau. Mét ©m vÞ,

vÝ dô ©m “k” trong c¸c ng«n ng÷ kh¸c nhau, víi mçi ngêi hoÆc trong mçi ng÷

c¶nh ®îc t¹o ra kh¸c nhau. Nhng ngêi nghe vÉn nhËn ra ®ã lµ ©m “k”. ë ®©y cã

hai kh¸i niÖm cÇn ®îc ph©n biÖt: ©m vÞ häc vµ ng÷ ©m häc. VÝ dô: khi nãi vÒ

©m /k/ mét c¸ch lý tëng vµ tîng trng lµ nãi vÒ ©m vÞ /k/, cßn khi m« t¶ mét ©m /k/

trong mét tõ cña mét ngêi nãi nµo ®ã lµ nãi ®Õn ©m /k/ vÒ ph¬ng diÖn ng÷ ©m häc.

Sè lîng c¸c ©m vÞ cña mét ng«n ng÷ kh«ng gièng nhau. Khi luËn v¨n nãi ®Õn mét

©m nµo ®ã cña lêi nãi lµ nãi ®Õn mét ©m vÞ.

C¸c ©m vÞ ®îc ph©n lo¹i vµo c¸c líp kh¸c nhau thµnh nguyªn ©m, phô ©m.

Ch©n dung c¸c ©m vÞ ®îc x¸c ®Þnh b»ng c¸c nÐt khu biÖt cña chóng.VÝ dô c¸c

nguyªn ©m ®îc x¸c ®Þnh b»ng c¸c nÐt: cao, võa, thÊp, tríc, gi÷a, sau; cßn c¸c phô

©m lµ c¸c nÐt liªn quan ®Õn vÞ trÝ, ph¬ng thøc t¹o nªn chóng. §iÒu nµy sÏ ®îc m«

t¶ kü h¬n ë phÇn tiÕp theo díi ®©y.

1.2. VÒ ng÷ ©m tiÕng ViÖt. [9,16,19,21]

Lêi nãi ®îc cÊu t¹o tõ c¸c ph¸t ng«n. Mçi ph¸t ng«n ®îc cÊu t¹o tõ c¸c ©m

tiÕt. TiÕng ViÖt lµ ng«n ng÷ ®¬n ©m tiÕt, nghÜa lµ mçi ©m tiÕt ®ång thêi lµ mét tõ,

tr¸i víi ng«n ng÷ ®a ©m tiÕt, mçi tõ ®îc cÊu t¹o tõ h¬n mét ©m tiÕt. Sè lîng ©m tiÕt

tiÕng ViÖt thèng kª ®îc vµo kho¶ng 6800 ©m tiÕt. Trong ®ã trªn 90% c¸c ©m tiÕt

lµ c¸c ©m tiÕt thùc, nghÜa lµ nh÷ng ©m tiÕt mang néi dung nghÜa nhÊt ®Þnh. Còng

4

Nghiªn cøu sù ph¸t triÓn ©m vÞ häc cña trÎ em b×nh thêng ®é tuæi 31-36 th¸ng ë ®Þa bµn néi thµnh HN

do ®Æc ®iÓm lµ ng«n ng÷ ®¬n ©m tiÕt mµ c¸c ©m tiÕt tiÕng ViÖt cã kh¶ n¨ng rÊt lín,

chóng cã thÓ cã vai trß cña mét tõ, mét c©u hay mét ph¸t ng«n. CÊu t¹o ©m tiÕt ®-

îc m« t¶ b»ng s¬ ®å díi ®©y.

1.2.1.CÊu t¹o ©m tiÕt tiÕng ViÖt [9,19,20]

S¬ ®å cÊu t¹o ©m tiÕt TiÕng ViÖt

1.2.1.1. C¸c kiÓu kÕt hîp cña ©m tiÕt:

+ CÊu tróc ©m tiÕt më:

NÕu biÓu thÞ nguyªn ©m lµ V (vowel)

Phô ©m lµ C (consonant), C1 phô ©m ®Çu, C2 (phô ©m cuèi)

Thanh ®iÖu lµ T(tone)

B¸n ©m “i” lµ j

Gåm c¸c d¹ng ©m tiÕt sau (kÕt thóc b»ng nguyªn ©m)

1. VT vÝ dô: “µ”

2. wVT “oµ”

3. C1VT “tµ”

4. C1wVT “toµ”

+ Lo¹i ©m tiÕt nöa më (kÕt thóc b»ng b¸n ©m “i” hoÆc “y”)

5. C1VjT “tµi”

6. C1 wVjT “toµi”

+ ¢m tiÕt nöa ®ãng (kÕt thóc b»ng c¸c phô ©m mòi- “m, n, nh, ng”)

7. C1VC2 T “tµn”

8. C1wVC2T “toµn”

¢m tiÕt

Phô ©m

®Çu

VÇn

¢m

®Öm

Nguyªn

©m

Phô

©m

cuèi

Thanh

®iÖu

5

Nghiªn cøu sù ph¸t triÓn ©m vÞ häc cña trÎ em b×nh thêng ®é tuæi 31-36 th¸ng ë ®Þa bµn néi thµnh HN

+ ¢m tiÕt ®ãng ( kÕt thóc b»ng c¸c phô ©m “p,t, ch, k”)

9. C1VC2T “t¸t”

10. C1w VC2 T “to¸t”

1.2.1.2. C¸c phô ©m ViÖt :

Phô ©m lµ nh÷ng ©m thanh ®îc t¹o ra cã sù nghÏn t¾c cña luång h¬i ®i ra

trong c¬ quan ph¸t ©m, sù t¾c nghÏn cña luång kh«ng khÝ ®îc diÔn ra víi nh÷ng

møc ®é kh¸c nhau, ®óng h¬n lµ nh÷ng c¸ch kh¸c nhau vµ ë nh÷ng bé phËn kh¸c

nhau cña bé m¸y ph¸t ©m. Hai yÕu tè x¸c ®Þnh ch©n dung phô ©m lµ vÞ trÝ vµ ph-

¬ng thøc cÊu ©m - ©m ®îc t¹o ra ë ®©u vµ theo c¸ch nµo

+ Ph¬ng thøc cÊu ©m :

Cã 3 c¸ch c¬ b¶n ®Ó t¹o nªn c¸c ph¬ng thøc cÊu ©m cña phô ©m.

¢m t¾c: Sù nghÏn t¾c hoµn toµn cña luång h¬i ®i ra. Søc c¨ng c¬ cña m« lín, søc

nÐn cña luång h¬i t¨ng dÇn ®Õn møc ph¸ vì sù c¶n trë ®Ó vît qua, t¹o thµnh ©m t¾c

gièng nh mét tiÕng næ. Thêi gian nghÏn t¾c ng¾n. VÝ dô : /p, b, t, d/...

Víi ph¬ng thøc t¾c trong ho¹t ®éng cÊu ©m cßn cã lo¹i h×nh phô ©m bËt h¬i /th /

khi cÊu ©m kh«ng khÝ ch¼ng nh÷ng ph¸ vì sù c¶n trë g©y nªn tiÕng næ nhÑ mµ

®ång thêi khi tho¸t ra còng g©y mét tiÕng cä x¸t ë khe gi÷a hai mÐp d©y thanh vµ

lo¹i h×nh phô ©m mòi, lµ phô ©m ph¸t sinh do luång kh«ng khÝ tõ phæi lªn ®i qua

mòi mµ tho¸t ra chø kh«ng qua miÖng, vµ ë ®©y ©m do d©y thanh t¹o nªn nhËn ®îc

sù céng hëng cña khoang mòi v× vËy cßn ®îc gäi lµ phô ©m vang.

¢m x¸t: Sù nghÏn t¾c kh«ng hoµn toµn cña luång h¬i ph¶i l¸ch qua mét khe hë

nhá vµ trong khi tho¸t ra nh vËy cä x¸t vµo thµnh cña bé m¸y ph¸t ©m. Sù t¾c

nghÏn diÔn ra trong mét thêi gian t¬ng ®èi dµi. Søc c¨ng c¬ t¬ng ®èi vµ ¸p lùc cña

dßng khÝ võa ph¶i. VÝ dô, /f, v, s, z./.

B¸n ©m: ¢m mang ®Æc tÝnh trung gian gi÷a nguyªn ©m vµ phô ©m lµ mang ®Æc

tÝnh cËn kÒ. VÝ dô trong tiÕng ViÖt nh [l], [-w-], [-j].

+ VÞ trÝ cÊu ©m ( bé vÞ)

Lµ vÞ trÝ mµ c¸c bé phËn cÊu ©m vËn ®éng vµ tiÕp xóc víi nhau t¹o thµnh ©m

thanh. C¸c ©m ®îc ph©n lo¹i theo bé vÞ gåm :

¢m m«i: [m, b, p...]

6

Nghiªn cøu sù ph¸t triÓn ©m vÞ häc cña trÎ em b×nh thêng ®é tuæi 31-36 th¸ng ë ®Þa bµn néi thµnh HN

¢m r¨ng: [t, t', d...]

¢m vßm cøng: [n, c]

¢m lîi- vßm cøng: ©m quÆt lìi (Retroflexive)

§Æc trng quÆt lìi lµ tÝnh theo bé vÞ cÊu ©m. VÒ mÆt ©m häc chóng lµ c¸c ©m

cã søc c¨ng c¬ m¹nh, ¸p suÊt ®i ra tõ phæi lín.

VÝ dô : [t , s , z ] quy íc ®îc biÓu thÞ b»ng [T , S , Z]

¢m vßm mÒm: [η, κ, x, γ...]

¢m häng: ©m t¾c häng [? ], ©m x¸t häng [h]

Tõ gãc ®é ng÷ ©m häc cã thÓ m« t¶ c¸c phô ©m tiÕng ViÖt trong b¶ng díi ®©y

B¶ng 1.1. C¸c phô ©m ®Çu tiÕng ViÖt *

Bé vÞ

Ph.thøc

m«i m«i￾r¨ng

BËt

h¬i

lîi lîi￾v.cøng

vßm

cøng

vßm

mÒm

häng

Mòi m n n η

MiÖng p b t t d t c k ?

X¸t f v s z s z x γ h

Bªn l

B¸n ©m j w

* C¸c phô ©m ®îc ghi theo phiªn ©m quèc tÕ

Theo b¶ng nµy: phô ©m ®øng ë vÞ trÝ ®Çu ©m tiÕt lµ 23, ë vÞ trÝ cuèi ©m tiÕt

lµ 8 (“p,t.ch.k” vµ “m,n,nh,ng”). TÊt c¶ nh÷ng phô ©m t¾c vµ x¸t ®i víi nhau thµnh

tõng cÆp: v« thanh - h÷u thanh. TÊt c¶ c¸c ©m t¾c mòi lµ nh÷ng ©m ®¬n nhÊt, ®îc

cÊu t¹o mét c¸ch phæ niÖm lµ ©m h÷u thanh. NÕu trong nhiÒu ng«n ng÷ trªn thÕ

giíi, c¹nh c¸c ©m t¾c vµ x¸t lµ lo¹t c¸c ©m t¾c x¸t (affricatives); cßn ë tiÕng ViÖt

l¹i cã lo¹t ©m quÆt lìi (r,tr) - nh÷ng ©m nµy chØ xuÊt hiÖn trong tiÕng ViÖt miÒn

Trung [22]. ¢m /l/ theo truyÒn thèng ®îc coi lµ mét ©m x¸t bªn. Nhng xÐt vÒ b¶n

chÊt ©m häc ®ã lµ mét ©m cã ®é vang rÊt lín. Nã lµ ©m cã b¶n chÊt gi÷a nguyªn

©m vµ phô ©m.

1.2.1.3. Nguyªn ©m tiÕng ViÖt :

Nguyªn ©m lµ nh÷ng ©m ®îc cÊu t¹o theo nguyªn t¾c céng hëng, do luång

h¬i ®i ra kh«ng bÞ nghÏn t¾c. §Ó t¹o nguyªn ©m cã 2 yÕu tè :

H×nh d¹ng khoang miÖng

7