Nghiên Cứu Sự Đa Dạng Các Loài Bò Sát Reptilia Và Ếch Nhái Amphibia Tại Khu Dự Trữ Thiên Nhiên Động Châu Khe Nước Trong

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP

HÀ VĂN NGOẠN

NGHIÊN CỨU SỰ ĐA DẠNG CÁC LOÀI BÒ SÁT (REPTILIA)

VÀ ẾCH NHÁI (AMPHIBIA) TẠI KHU DỰ TRỮ

THIÊN NHIÊN ĐỘNG CHÂU - KHE NƯỚC TRONG

CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN & MÔI TRƯỜNG

MÃ SỐ: 8850101

LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN

& MÔI TRƯỜNG

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

TS. LƯU QUANG VINH

Hà Nội, 2020

i

CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM

Độc lập - Tự do - Hạnh phúc

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết

quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ

công trình nghiên cứu nào khác.

Nếu nội dung nghiên cứu của tôi trùng lặp với bất kỳ công trình nghiên cứu

nào đã công bố, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm và tuân thủ kết luận đánh giá

luận văn của Hội đồng khoa học.

Hà Nội, ngày 06 tháng 11 năm 2020

Người cam đoan

(Tác giả ký và ghi rõ họ tên)

Hà Văn Ngoạn

ii

LỜI CẢM ƠN

Để thực hiện và hoàn thành đề tài nghiên cứu khoa học này, tôi đã nhận được

sự hỗ trợ, quan tâm và giúp đỡ của nhiều cơ quan, tổ chức và các cá nhân.

Xin chân thành cảm ơn TS. Lưu Quang Vinh, trưởng bộ môn Động vật rừng,

khoa Quản lý tài nguyên rừng và Môi trường, Trường Đại học Lâm nghiệp đã

hướng dẫn khoa học và hỗ trợ trong quá trình nghiên cứu.

Xin cảm ơn ông Lê Trọng Trải, giám đốc Trung tâm Bảo tồn Thiên nhiên

Việt và bà Phạm Tuấn Anh, phó giám đốc Trung tâm Bảo tồn Thiên nhiên Việt và

các cán bộ khác của Trung tâm đã hỗ trợ trong quá trình thực địa thu thập số liệu.

Xin cảm ơn ThS. Hà Văn Nghĩa, ThS Lê Công Tình, ThS. Lò Văn Oanh đã hỗ trợ

thực địa, phân tích và xử lý mẫu vật

Xin cảm ơn bà con xã Kim Thủy, Lâm Thủy, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng

Bình đã hỗ trợ trong quá trình thực địa.

Xin chân thành cảm ơn các thầy cô trường Đại học Lâm nghiệp, gia đình và

bạn bè đã giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu.

Nghiên cứu này được tài trợ bởi Trung tâm Bảo tồn Thiên nhiên Việt

(Vietnature), Quỹ Môi trường Thiên nhiên Nagao (NEF), Nhật Bản và Trung tâm

Bảo tồn Thiên nhiên Việt (Viet Nature).

Hà Nội, ngày 06 tháng 11 năm 2020

Tác giả luận văn

Hà Văn Ngoạn

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN.........................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................ii

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT.............................................................................v

DANH MỤC CÁC BẢNG.........................................................................................vi

DANH MỤC CÁC HÌNH .........................................................................................vii

ĐẶT VẤN ĐỀ ............................................................................................................1

Chương 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ..............................................2

1.1. Tổng luận các công trình đã công bố về vấn đề nghiên cứu..............................2

1.2. Cơ sở lý luận của vấn đề nghiên cứu.................................................................4

Chương 2. ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ VÀ XÃ HỘI KHU VỰC

NGHIÊN CỨU...........................................................................................................6

2.1. Điều kiện tự nhiên .............................................................................................6

2.1.1. Vị trí địa lý................................................................................................6

2.1.2. Đặc điểm khí hậu, thủy văn ......................................................................6

2.1.3. Địa hình và địa chất..................................................................................7

2.1.4. Thảm thực vật rừng...................................................................................8

2.1.5. Khu hệ động vật.........................................................................................9

2.2. Thực trạng về dân sinh, kinh tế - xã hội ..........................................................10

2.2.1. Đặc điểm dân số và dân tộc....................................................................10

2.2.2. Đặc điểm kinh tế .....................................................................................10

2.2.3. Đặc điểm xã hội và cơ sở hạ tầng...........................................................11

Chương 3. MỤC TIÊU, ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG

PHÁP NGHIÊN CỨU.............................................................................................12

3.1. Mục tiêu nghiên cứu........................................................................................12

3.2. Đối tượng, phạm vi và thời gian nghiên cứu ...................................................12

3.3. Nội dung nghiên cứu .......................................................................................13

3.4. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................13

3.4.1. Phương pháp điều tra ngoại nghiệp .......................................................13

iv

3.4.2. Phương pháp phân tích hình thái và định danh mẫu vật BSEN .............15

3.4.3. So sánh mức độ tương đồng về thành phần loài giữa các khu vực.........17

3.4.4. Phương pháp đánh giá đặc điểm phân bố các loài bò sát, ếch nhái ......18

3.4.5. Đánh giá tình trạng bảo tồn....................................................................19

3.4.6. Xác định các mối đe dọa.........................................................................19

3.4.7. Đề xuất các giải pháp ưu tiên bảo tồn....................................................19

3.5. Tư liệu nghiên cứu...........................................................................................19

Chương 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN...................................21

4.1. Đa dạng về thành phần loài BSEN tại KDTTN Động Châu - Khe Nước Trong21

4.1.1. Đa dạng thành phần loài bò sát tại Khu DTTN Động Châu - Khe Nước

Trong.................................................................................................................21

4.1.2. Đa dạng thành phần loài Ếch nhái tại KDTTN Động Châu - Khe Nước

Trong.................................................................................................................24

4.2. Mô tả một số đặc điểm hình thái các loài Bò sát, ếch nhái ghi nhận mới cho

Khu DTTN Động Châu - Khe Nước Trong............................................................27

4.2.1. Đặc điểm hình thái các loài bò sát ghi nhận mới cho KVNC.................27

4.2.2. Đặc điểm hình thái các loài Ếch nhái ghi nhận mới cho KVNC ............38

4.3. Đặc điểm phân bố các loài bò sát, ếch nhái tại KVNC....................................45

4.3.1. Phân bố các loài bò sát theo đai cao......................................................45

4.3.2. Phân bố bò sát, ếch nhái theo sinh cảnh.................................................47

4.4. So sánh sự tương đồng của bò sát, ếch nhái KVNC với các VQG và KBT khác

ở Việt Nam ............................................................................................................49

4.5 Tình trạng bảo tồn và các mối đe dọa...............................................................51

4.5.1. Đánh giá tình trạng bảo tồn....................................................................51

4.5.2. Phân vùng ưu tiên bảo tồn các loài bò sát, ếch nhái tại KVNC..............53

4.5.3. Các nhân tố đe dọa .................................................................................57

4.5.4. Đề xuất một số biện pháp bảo tồn ..........................................................59

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ...................................................................................62

TÀI LIỆU THAM KHẢO.........................................................................................64

PHỤ LỤC

v

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

Chữ viết tắt Ý nghĩa

cs. (tài liệu tiếng Việt)

Cộng sự

et al. (tài liệu tiếng Anh)

ĐDSH Đa dạng sinh học

IUCN Hiệp hội Bảo tồn thiên nhiên thế giới

KBT Khu Bảo tồn

KVNC Khu vực nghiên cứu

KDTTN Khu dự trữ thiên nhiên

UBND Ủy Ban Nhân Dân

VQG Vườn Quốc gia

vi

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 2.1. Hiện trạng thảm thực vật.............................................................................8

Bảng 2.2. Thành phần loài động vật có xương sống tại Khu Dự trữ Thiên nhiên

Động Châu - Khe Nước Trong ....................................................................................9

Bảng 2.3. Cơ cấu sử dụng đất....................................................................................10

Bảng 3.1. Nỗ lực nghiên cứu thực địa tại KDTTN Động Châu – Khe Nước Trong .12

Bảng 3.2. Các tuyến điều tra chính tại KDTTN Động Châu - Khe Nước Trong ......15

Bảng 3.3. Bảng các chỉ số đo chính của BSEN.........................................................16

Bảng 4.1. Danh lục các loài bò sát tại Khu DTTN Động Châu –Khe Nước Trong...22

Bảng 4.2. Danh lục các loài ếch nhái tại Khu DTTN Động Châu.............................25

Bảng 4.3. Chỉ số tương đồng (Sorensen-Dice index) về đa dạng loài bò sát, ếch nhái

giữa một số KBTTN và VQG....................................................................................50

Bảng 4.4. Tình trạng bảo tồn của các loài bò sát, ếch nhái tại KVNC ......................52

Bảng 4.5. Tiêu chí đề xuất xếp hạng khu vực ưu tiên bảo tồn bò sát, ếch nhái tại

KDTTN Động Châu - Khe Nước Trong....................................................................54

Bảng 4.6. Số loài bò sát, ếch nhái ghi nhận được phân theo các tiểu khu rừng của

KDTTN Động Châu – Khe Nước Trong...................................................................55

vii

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 3.1. Bản đồ các tuyến điều tra chính tại KDTTN Động Châu Khe Nước Trong14

Hình 4.1. Đa dạng các họ bò sát theo giống và loài ..................................................24

Hình 4.2. Đa dạng các họ ếch nhái theo giống và loài ..............................................27

Hình 4.3. Các loài bò sát ghi nhận mới tại KVNC....................................................28

Hình 4.4. Thằn lằn Rắn hác Dopasia harti................................................................28

Hình 4.5. Rắn leo cây thường Dendrelaphis pictus...................................................29

Hình 4.6. Rắn rào quảng tây Boiga guangxiensis......................................................30

Hình 4.7. Rắn sọc dưa Coelognathus radiatus..........................................................31

Hình 4.8. Rắn lệch đầu fut sing Lycodon futsingensis..............................................32

Hình 4.9. Rắn khuyết lào Lycodon laoensis..............................................................33

Hình 4.10. Rắn khiếm trung quốc Oligodon chinensis..............................................34

Hình 4.11. Rắn hoa cỏ vàng Rhabdophis chrysargos................................................36

Hình 4.12. Rắn bồng chì Hypsiscopus plumbea........................................................37

Hình 4.13. Rắn hổ xiên tre Pseudoxenodon bambusicola .........................................38

Hình 4.14. Các loài ếch nhái ghi nhận mới tại KVNC ..............................................38

Hình 4.15. Cóc núi miệng nhỏ Megophrys microstoma............................................39

Hình 4.16. Chàng mẫu sơn Sylvirana maosonensis...................................................41

Hình 4.17. Chẫu chuộc Sylvirana guentheri..............................................................42

Hình 4.18. Ếch cây đốm xanh Zhangixalus dennysi.................................................43

Hình 4.19. Ếch cây sần bắc bộ Theloderma corticale ...............................................45

Hình 4.20. Phân bố các loài bò sát theo đai cao ........................................................46

Hình 4.21. Phân bố các loài ếch nhái theo đai cao ....................................................47

Hình 4.22. Phân bố các loài bò sát theo sinh cảnh tại KVNC ...................................48

Hình 4.23. Phân bố các loài ếch nhái theo sinh cảnh tại KVNC ...............................49

Hình 4.24. Sự tương đồng về thành phần loài bò sát, ếch nhái tập hợp theo nhóm

giữa một số KBT và VQG ở Việt Nam (giá trị gốc nhánh với số lần nhắc lại là 1000)51

Hình 4.25. So sánh các loài bò sát, ếch nhái ghi nhận được tại các tiểu khu rừng của

KDTTN Động Châu – Khe Nước Trong...................................................................53

viii

Hình 4.26. Bản đồ phân vùng các khu vực ưu tiên bảo tồn các loài bò sát, ếch nhái

tại KDTTN Động Châu – Khe Nước Trong..............................................................56

Hình 4.27. Săn bắt các loài bò sát ếch nhái làm thực phẩm tại Lâm Thủy................57

Hình 4.28. Đường Hồ Chí Minh nhánh Tây đoạn qua tiểu khu 534 thuộc KDTTN

Động Châu –Khe Nước Trong (Ảnh: H.V.Nghĩa).....................................................58

Hình 4.29. Tai nạn giao thông là mối đe dọa đến các loài bò sát, ếch nhái...............59

1

ĐẶT VẤN ĐỀ

Khu hệ ếch nhái và bò sát của nước ta rất đa dạng với khoảng 790 loài, trong

đó 502 loài bò sát và 288 loài ếch nhái (Uetz & Hošek 2020; Forst 2020). Chúng

phân bố rộng ở cả 3 vùng Đồng Bằng, trung du và miền núi. Hàng năm tại các

Vườn Quốc gia (VQG), Khu bảo tồn (KBT), nhiều loài bò sát, ếch nhái mới được

phát hiện, bổ sung cho danh lục của quốc gia, khu vực và thế giới. Từ năm 2015 đến

nay có hơn 100 loài mới đã được phát hiện cho khoa học và 26 loài ghi nhận mới

cho khu hệ ếch nhái và bò sát Việt Nam (Uetz & Hošek 2020; Forst 2020). Tuy

nhiên những nghiên cứu này ở vùng núi đá vôi chưa nhiều, một số điểm ở vùng núi

đá vôi đã được nghiên cứu như: tại VQG Phong Nha - Kẻ Bàng năm 2009, Ziegler

&Vu Ngoc Thanh đã báo cáo một danh lục tổng cộng 138 loài với 93 loài bò sát và

45 loài ếch nhái. Gần đây, Lưu Quang Vinh et al. (2013) đã đưa ra một danh lục cập

nhật với tổng cộng 151 loài bò sát, ếch nhái (101 loài bò sát, 50 loài ếch nhái), trong

đó ghi nhận thêm 13 loài mới cho VQG Phong Nha - Kẻ Bàng và tỉnh Quảng Bình.

Khu Dự trữ thiên nhiên (KDTTN) Động Châu - Khe Nước Trong nằm trên

địa bàn xã Kim Thủy, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình cách VQG Phong Nha - Kẻ

Bàng khoảng 100 km. Do là KDTTN mới thành lập năm 2020 nên thông tin về khu

hệ động vật, đặc biệt là nhóm bò sát, ếch nhái còn rất hạn chế. Tính đến thời điểm

hiện tại mới chỉ có một đợt nghiên cứu chính thức về khu hệ bò sát và ếch nhái tại

Rừng phòng hộ Động Châu được tiến hành thực địa vào năm 2015 trước khi

KDTTN này được chính thức thành lập dựa trên phần lớn diện tích của Rừng phòng

hộ Động Châu. Nghiên cứu về thành phần loài bò sát, ếch nhái tại KDTTN Động

Châu - Khe Nước Trong nhằm đánh giá hiện trạng về đa dạng thành phần loài, cập

nhật bổ sung vào danh lục loài còn thiếu, cung cấp các dẫn liệu về phân bố theo sinh

cảnh và độ cao nhằm tạo cơ sở khoa học cho đề xuất một số biện pháp quản lý bền

vững tài nguyên rừng nói chung và bò sát, ếch nhái nói riêng, góp phần bảo tồn giá

trị đa dạng sinh học của KDTTN làm cơ sở cho công tác quy hoạch bảo tồn của

KDTTN mới được thành lập này. Do vậy, tôi thực hiện đề tài “Nghiên cứu sự đa

dạng các loài Bò sát (Reptilia) và Ếch nhái (Amphibia) tại Khu Dự trữ Thiên

nhiên Động Châu - Khe Nước Trong”.