Nghiên cứu phân vùng các đơn vị chức năng môi trường vùng đồng bằng sông Hồng và dự báo những vấn đề môi trường gay cấn trong các đơn vị phân chia

Bé khoa häc vµ c«ng nghÖ

Ch−¬ng tr×nh khoa häc c«ng nghÖ cÊp nhµ n−íc

vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ phßng tr¸nh thiªn tai - KC.08

***************************

§Ò tµi: Nghiªn cøu x©y dùng quy ho¹ch m«i

tr−êng phôc vô ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vïng

®ång b»ng s«ng Hång giai ®o¹n 2001 - 2010 -

KC.08.02

B¸o c¸o kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi nh¸nh:

Nghiªn cøu ph©n vïng c¸c ®¬n vÞ chøc n¨ng

m«i tr−êng vïng ®ång b»ng s«ng Hång vµ

dù b¸o nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng gay cÊn

trong c¸c ®¬n vÞ ph©n chia

Hµ Néi, 2003

Bé khoa häc vµ c«ng nghÖ

Ch−¬ng tr×nh khoa häc c«ng nghÖ cÊp nhµ n−íc

vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ phßng tr¸nh thiªn tai - KC.08

***************************

§Ò tµi: Nghiªn cøu x©y dùng quy ho¹ch m«i tr−êng phôc vô

ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi vïng ®ång b»ng s«ng Hång

giai ®o¹n 2001 - 2010 - KC.08.02

B¸o c¸o kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi nh¸nh:

Nghiªn cøu ph©n vïng c¸c ®¬n vÞ chøc n¨ng

m«i tr−êng vïng ®ång b»ng s«ng Hång vµ

dù b¸o nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng gay cÊn

trong c¸c ®¬n vÞ ph©n chia

Nh÷ng ng−êi tham gia thùc hiÖn:

1. PGS. TSKH. NguyÔn V¨n C− - Cè vÊn khoa häc

2. TS. §ç Xu©n S©m - Chñ tr×

3. TS. Hoa M¹nh Hïng

4. TS. NguyÔn Th¶o H−¬ng

5. NCS. Lª V¨n C«ng

6. CN. §µo §×nh Ch©m

7. CN. Hoµng Th¸i B×nh

8. KS. Lª §øc H¹nh

9. NCS. Bïi ThÞ Mai

10. CN. NguyÔn Quang Thµnh

11. ThS. NguyÔn Th¸i S¬n

12. KS. NguyÔn V¨n Mu«n

13. KTV. TrÇn ThÞ ThuyÕt

14. KTV. NguyÔn ThÞ Minh Ch©u

Hµ Néi, 2003

§Æt vÊn ®Ò:

ë c¸c n−íc ph¸t triÓn ng−êi ta rÊt chó träng ®Çu t− cho viÖc nghiªn cøu ph−¬ng

ph¸p luËn, hÖ ph−¬ng ph¸p vµ hoµn thiÖn c«ng nghÖ x©y dùng c¸c b¶n ®å nh»m phôc

vô x©y dùng quy ho¹ch m«i tr−êng cho c¸c vïng l·nh thæ. C¸c b¶n ®å nµy th−êng ®−îc

chuÈn ho¸ trong hÖ thèng b¶n ®å quy ho¹ch tæng thÓ ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi c¸c

vïng l·nh thæ ë c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau, nh»m cung cÊp nh÷ng th«ng tin chÝnh x¸c vµ

cÇn thiÕt cho quy ho¹ch vµ lËp kÕ ho¹ch dµi h¹n khai th¸c hîp lý l·nh thæ, ®Æc biÖt lµ

dù b¸o, c¶nh b¸o phßng tr¸nh vµ gi¶m nhÑ c¸c sù cè m«i tr−êng.

ë n−íc ta c¸c sù cè m«i tr−êng x¶y ra th−êng xuyªn vµ cã chiÒu h−íng gia

t¨ng, diÔn biÕn rÊt phøc t¹p, ®· vµ ®ang g©y nhiÒu thiÖt h¹i to lín cho nÒn kinh tÕ vµ ®e

dä¹ ®êi sèng cña nh©n d©n. NhËn thøc râ hËu qu¶ nghiªm träng cña c¸c sù cè m«i

tr−êng, §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®· hÕt søc quan t©m, chØ ®¹o c¸c c¬ quan tõ Trung −¬ng

®Õn ®Þa ph−¬ng "VÒ t¨ng c−êng c«ng t¸c b¶o vÖ m«i tr−êng trong thêi kú c«ng

nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc" (ChØ thÞ cña Bé ChÝnh trÞ TW §¶ng, sè 36 -

CT/TW, ngµy 25/6/1998). Bé KH & CN ®· tæ chøc thùc hiÖn nhiÒu ch−¬ng tr×nh, ®Ò

tµi, ®Ò ¸n vÒ sö dông hîp lý tµi nguyªn, b¶o vÖ m«i tr−êng, phßng tr¸nh thiªn tai.

C¸c ch−¬ng tr×nh, ®Ò tµi, dù ¸n nµy ®· gãp phÇn kh«ng nhá cho c«ng t¸c phßng

tr¸nh, gi¶m nhÑ c¸c sù cè m«i tr−êng ë mét sè vïng l·nh thæ; Song, do h¹n chÕ vÒ môc

tiªu vµ néi dung nªn phÇn lín c¸c kÕt qu¶ cã ®−îc cßn thiÕu tÝnh hÖ thèng vµ t¶n m¹n,

kh«ng ®ång bé vµ cßn t¸ch biÖt nhau cho tõng ®èi t−îng riªng lÎ. §Æc biÖt lµ c¸c b¶n

®å ®−îc thµnh lËp th−êng lµ ë tû lÖ nhá hoÆc cho tõng khu vùc riªng lÎ, néi dung b¶n

®å chñ yÕu lµ néi - ngo¹i suy ®Þnh tÝnh vµ cßn ë d¹ng b¶n ®å giÊy nªn kh¶ n¨ng sö

dông vµ cËp nhËt d÷ liÖu vÒ diÔn biÕn t×nh tr¹ng m«i tr−êng cßn nhiÒu h¹n chÕ, lµm cho

viÖc khai th¸c c¸c nguån d÷ liÖu nµy ®Ó lËp quy ho¹ch vµ c¸c kÕ ho¹ch dµi h¹n khai

th¸c hîp lý c¸c vïng l·nh thæ gÆp nhiÒu khã kh¨n vµ th−êng kh«ng ®¹t hiÖu qu¶ mong

muèn.

V× nh÷ng lý do trªn ®©y viÖc nghiªn cøu x©y dùng hÖ thèng b¶n ®å phôc vô x©y

dùng quy ho¹ch m«i tr−êng vïng ®ång b»ng s«ng Hång (§BSH) tû lÖ 1:250000 vµ c¬

së d÷ liÖu vÒ quy ho¹ch m«i tr−êng phôc vô ph¸t triÓn KT - XH ë c¸c giai ®o¹n kh¸c

nhau cã ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn cÊp b¸ch.

-1-

Ch−¬ng I

Tæng quan vÒ ¸p dông ph−¬ng ph¸p b¶n ®å, hÖ th«ng tin

®Þa lý (GIS), viÔn th¸m vµo c«ng t¸c quy ho¹ch m«i

tr−êng vïng l·nh thæ, ®iÒu kiÖn ¸p dông

I. Ph−¬ng ph¸p b¶n ®å:

1. Tæng quan ph−¬ng ph¸p b¶n ®å

Thèng kª c¸c ®èi t−îng ®Þa lý vµ ®¸nh gi¸ m«i tr−êng (MT) ®ßi hái x©y dùng hÖ

thèng b¶n ®å vÒ m«i tr−êng. HiÖn nay nhê m¹ng l−íi tr¹m quan tr¾c m«i tr−êng quèc

gia quan tr¾c t×nh tr¹ng m«i tr−êng ë c¸c vïng l·nh thæ nªn c«ng t¸c x©y dùng b¶n ®å

quy ho¹ch m«i tr−êng (QHMT) ®· cã c¸c tµi liÖu xuÊt ph¸t kh¸ tin cËy, tuy nhiªn nã

cßn cã nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh trong nghiªn cøu ph−¬ng ph¸p luËn. V× thÕ c¸c b¶n ®å

hiÖn cã ë n−íc ta vÒ QHMT cßn qu¸ Ýt vÒ sè l−îng nªn rÊt khã so s¸nh (®èi chiÕu) víi

nhau vµ víi c¸c b¶n ®å vÒ tù nhiªn, KT - XH kh¸c.

H¹n chÕ nµy sÏ ®−îc kh¾c phôc ë c¸c b¶n ®å TNMT trong c¸c xeri (hoÆc tËp

b¶n ®å) tæng hîp - ®−îc xem lµ mét trong nh÷ng lo¹i m« h×nh hÖ thèng ho¸ tri thøc

khoa häc. Chóng tæng qu¸t vµ truyÒn ®¹t d−íi h×nh thøc trùc quan vµ thuËn tiÖn cho

viÖc sö dông thùc tÕ nh÷ng tÝnh chÊt ®Æc tr−ng cña c¸c nguån tµi nguyªn mµ trong c¸c

tµi liÖu ®Þa lý vèn chØ hiÓu ®−îc trong ph¹m vi hÑp cña c¸c nhµ chuyªn m«n. C¸c b¶n

®å MT cã trong c¸c atlats ®· xuÊt b¶n ë n−¬c ngoµi vµ ë ViÖt Nam cho thÊy vÞ trÝ cña

chóng th−êng cßn qu¸ Ýt. Theo dâi còng thÊy ®−îc xu h−íng t¨ng lªn gi¸ trÞ cña c¸c

b¶n ®å nµy.

Mçi bé m«n khoa häc cã ng«n ng÷ vµ hÖ thèng thuËt ng÷ riªng. Phô thuéc vµo

tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn khoa häc ng«n ng÷ cña nã t¹o kh¶ n¨ng m« t¶ hoÆc lµ c¸c yÕu

tè riªng biÖt cña c¸c qu¸ tr×nh, hiÖn t−îng, hoÆc lµ x©y dùng c¸c lý thuyÕt chung vµ

tæng hîp. ViÖc hoµn thiÖn hÖ thèng thuËt ng÷ cña khoa häc ®Þa lý ®i tõ m« t¶ b»ng lêi

th«ng qua ng«n ng÷ b¶n ®å, biÓu ®å khèi ®Õn ng«n ng÷ cña c¸c ký hiÖu ®¹i sè. Kh¸i

niÖm ®Çu tiªn vÒ ®èi t−îng nghiªn cøu trong ®Þa lý chØ ®−a ra m« t¶ b»ng lêi, nã ®−îc

gi÷ l¹i cho ®Õn nay vµ ph¶n ¸nh ®Æc thï ng«n ng÷ cña khoa häc nµy. Sau ®ã xuÊt hiÖn

ng«n ng÷ b¶n ®å lµ ph−¬ng tiÖn ®Æc thï m« h×nh ho¸ vËt lý. Kh¸c víi ng«n ng÷ tù

-2-

nhiªn - m« t¶ h×nh t−îng ho¸ ë møc ®é cao h¬n rÊt nhiÒu vµ ®−îc øng dông rÊt thµnh

c«ng cho c¸c m« h×nh x¸c suÊt - thèng kª. GÇn ®©y ng«n ng÷ b¶n ®å ®−îc ph¸t triÓn

m¹nh vÒ thùc chÊt vµ b−íc vµo h×nh thøc míi (¶nh m¸y bay, ¶nh vò trô) vµ ®−îc sö

dông trong c¸c m« h×nh ®éng lùc häc theo nguyªn t¾c chång xÕp.

§Æc thï cña c¸c ®èi t−îng nghiªn cøu MT lu«n lu«n ®Æt dÊu Ên nhÊt ®Þnh lªn

®Æc ®iÓm cña c¸c lo¹i m« h×nh nghiªn cøu khoa häc. Trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu

khoa häc ®Þa lý vÒ c¸c hÖ thèng phøc t¹p th−êng sö dông 5 lo¹i m« h×nh: To¸n, b¶n ®å,

to¸n - b¶n ®å, ®å thÞ vµ ma trËn; trong ®ã ng−êi ta thÊy næi râ nhÊt lµ vÞ trÝ vµ vai trß

cña m« h×nh ho¸ b¶n ®å, sau ®ã lµ m« h×nh ho¸ to¸n - b¶n ®å, tr−íc hÕt bëi sù ®a d¹ng

vµ phong phó c¸c ®Æc ®iÓm m« h×nh quan träng vµ ®Æc thï cña nã khi tiÕn hµnh viÖc

ph©n tÝch ®Þa lý c¸c hiÖn t−îng vµ qu¸ tr×nh, sù ph©n bè vµ ®éng th¸i cña chóng theo

kh«ng gian vµ thêi gian.

Th«ng th−êng nh÷ng tri thøc vÒ néi dung thùc chÊt cña c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa lý, MT

cã thÓ nhËn ®−îc tõ c¸c kÕt qu¶ øng dông c¸c lo¹i m« h×nh kh¸c nhau, tr−íc hÕt lµ m«

h×nh to¸n, nh−ng b¶n chÊt néi dung nµy biÕn ®æi trong kh«ng gian theo nh÷ng qui luËt

æn ®Þnh nh− thÕ nµo, th× chØ cã thÓ nhËn thøc ®−îc nhê cã m« h×nh b¶n ®å. Tõ quan

®iÓm nµy cã thÓ ®ång ý víi ®Þnh nghÜa do L. S. Filipovich (1980) ®−a ra: "LËp m« h×nh

b¶n ®å ®−îc xem nh− lµ mét hÖ thèng c¸c ph−¬ng ph¸p vµ thñ ph¸p lËp b¶n ®å, nh»m

nhËn ®−îc nh÷ng tri thøc míi vÒ ®èi t−îng nghiªn cøu".

Khi xem xÐt kh¶ n¨ng øng dông vµ hoµn thiÖn c¸c ph−¬ng ph¸p lËp m« h×nh

b¶n ®å trong nghiªn cøu QHMT, chóng t«i ®· chó träng ®Õn hai ®Æc ®iÓm cã tÝnh

nguyªn t¾c cña viÖc lËp m« h×nh b¶n ®å nãi chung, ®ã lµ: c¸c m« h×nh b¶n ®å ®−îc x©y

dùng nh− thÕ nµo hoÆc b»ng c¸ch nµo vµ néi dung thùc chÊt mµ c¸c m« h×nh b¶n ®å

ph¶n ¸nh lµ g×.

2. Nguyªn t¾c vµ ph−¬ng ph¸p thµnh lËp b¶n ®å t¸c gi¶:

a. Nguyªn t¾c thµnh lËp b¶n ®å t¸c gi¶:

Trong qu¸ tr×nh tiÕn hµnh nghiªn cøu x©y dùng b¶n ®å t¸c gi¶ vÒ m«i tr−êng ¸p

dông c¸c nguyªn t¾c chñ yÕu lµ:

-3-

+ Nguyªn t¾c tæng hîp: C¬ së ph−¬ng ph¸p luËn x©y dùng b¶n ®å vÒ MT b¶o

®¶m tÝnh thèng nhÊt vµ kh¶ n¨ng ®èi s¸nh c¸c phÇn néi dung cña b¶n ®å. TÝnh tæng

hîp cã thÓ ®¹t ®−îc bëi viÖc nghiªn cøu lËp b¶n ®å tõng hiÖn t−îng vµ qu¸ tr×nh kh«ng

ph¶i biÖt lËp mµ nh− lµ c¸c yÕu tè cña c¸c tæng hîp thÓ l·nh thæ tù nhiªn vµ KT - XH,

xem xÐt c¸c mèi quan hÖ qua l¹i, quy luËt tù nhiªn x¸c ®Þnh, liªn quan gi÷a tù nhiªn vµ

x· héi, c¸c quan hÖ x· héi vµ c¸c quy luËt ph¸t triÓn cña m«i tr−êng l·nh thæ.

+ Nguyªn t¾c ph©n chia c¸c hÖ thèng phô thuéc vµ nh÷ng quan hÖ cña chóng

dùa trªn c¬ së ¸p dông ph©n tÝch hÖ thèng: Nguyªn t¾c nµy ®Æc biÖt quan träng ®èi víi

c¸c b¶n ®å MT ph©n kiÓu vµ tæng hîp. ChÝnh sù ph©n tÝch c¸c thÓ tæng hîp vµ l·nh thæ

cho kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn xu h−íng biÕn ®éng c¸c hîp phÇn cña chóng, cßn c¸c ph−¬ng

ph¸p tÝnh to¸n c¸c ®Æc tr−ng vµ møc ®é quan hÖ gióp cho viÖc dù b¸o vÒ ®éng th¸i cña

MT.

+ Møc ®é tin cËy, ®é chÝnh x¸c vµ møc ®é chi tiÕt cña b¶n ®å phô thuéc vµo

tr×nh ®é nghiªn cøu l·nh thæ: ë møc ®é nghiªn cøu hiÖn t−îng kh¸c nhau, møc ®é chi

tiÕt ph¶n ¸nh chóng kh«ng thÓ nh− nhau. Møc ®é chi tiÕt vµ ®é chÝnh x¸c cña b¶n ®å

tr−íc hÕt ®−îc x¸c ®Þnh bëi sè l−îng vµ chÊt l−îng cu¶ c¸c kÕt qu¶ quan tr¾c vµ nghiªn

cøu MT. Cã thÓ nhËn xÐt nh− sau:

- §èi víi c¸c thµnh phÇn m«i tr−êng cã møc ®é nghiªn cøu ®¸p øng ®−îc tû lÖ

lùa chän cho c¸c b¶n ®å ph©n tÝch, cã thÓ ph¶n ¸nh víi møc ®é chi tiÕt nhÊt.

- §èi víi c¸c l·nh thæ cã møc ®é nghiªn cøu thÊp khi x©y dùng c¸c b¶n ®å ph©n

tÝch, cÇn ph¶i kh¸i qu¸t ho¸ néi dung sao cho dÔ ®èi s¸nh víi c¸c néi dung b¶n ®å

kh¸c.

- ë møc ®é nghiªn cøu s¬ l−îc tõng yÕu tè m«i tr−êng trªn toµn l·nh thæ, hîp

lý h¬n c¶ lµ chän tû lÖ b¶n ®å nhá h¬n vµ ®−a lªn phÇn diÖn tÝch ngoµi ranh giíi l·nh

thæ cña b¶n ®å chÝnh nh− phô tr−¬ng.

b. Ph−¬ng ph¸p thµnh lËp b¶n ®å t¸c gi¶:

+ Ph−¬ng ph¸p ®Þnh vÞ: §−îc sö dông réng r·i nhÊt v× sù ph©n bè kh«ng gian

cña MT ë c¸c l·nh thæ rÊt kh¸c nhau, cã thÓ theo ®iÓm, theo tuyÕn, theo diÖn ... do ®ã

-4-